Umutende Kucitikako Nshi?
TE MULANDU ne mitwe ikalamba iya mu nyunshipepala, icine cili ca kuti, nga fintu ubwingi bwesu twaishiba, umutundu wa muntu ucili ukutali nga nshi ukufuma ku mutende wine wine. Ukufumishiwa kwa milalo ya bumwisa ukufuma mu Afghanistan takwaletele umutende kuli cilya calo. Kabili kuciliko musango umo uwa kukansana nelyo uunankwe mu Philippines, Sudan, Israel, Northern Ireland, Lebanon, na Sri Lanka, ukulumbula fye finono.
Apo abantu ba muntontonkanya utuntulu basalapo umutende ukucile nkondo, mulandu nshi umutende ufyumfyuntukile fyo? Bapolitishani balyesha mu nshila ishingi pa myanda ya myaka ukuleto mutende, lelo ukubombesha kwabo lyonse kwalifilwa. Mulandu nshi? Natuloleshe pa fya kumwenako finono no kumona.
Umutende Ukupitila mu Butotelo ne Funde
Bamo bamona Ubuteko bwa ciRoma ngo kwesha kwatunguluka ku kupango mutende. Pe samba lya bwene, ukukumbinkanishiwa ukwe funde lyaimikwa, ukwangalila kwakondenkana, amatuulwe yakulisha, ne misebo yapangwa bwino pa myanda ya myaka imo fyasungilile ukushikatala kwa pa kati ka nko ukwaishibikwe nga Pax Romana (Umutende wa ciRoma) pa ncende shikalamba isha Western Asia, Africa, na Europe. Mu kulekelesha, nangu ni fyo, Ubuteko bwa ciRoma bwanakile ku kubola kwa mu kati no kwingilila ukufuma ku nse, kabili Umutende wa ciRoma walibongolweke.
Ici cilelangilila icine ca bulanda pa lwa kutukusha kwa buntunse. Pa numa ya kutampa kwakwete subilo mu kutendekelapo, ilingi line kulabotelela. Lesa umwine wine atile: “Ukulinga kwa mutima wa muntu kubi ukufuma ku bwaice bwakwe,” kabili uku kulinga kubi ilingi line kulacimfya mu kupita kwa nshita. (Ukutendeka 8:21) Mu kulundapo, kasesema Yeremia atile: “Umutima wa kufutika ukucile fintu fyonse, kabili walilwalisha; nani engawishiba?” (Yeremia 17:9) Abantunse te kuti basobelwe. Amapange yasuma aya muntu umo kuti pambi yapinunwa ku kalumwa nelyo ukuibililika kwa kaso ukwa bambi. Nelyo kateka wakwata ifishinte fyasumbuka kuti pambi umwine wine abo wabola. Mu cilolwa ca ici, ni shani fintu abantunse bengabalaabaleta umutende?
Mu mwanda wa myaka walenga itatu B.C.E., ukubombesha kwa kupapusha ukwa kupango mutende kwacitilwe lipoti ukufuma ku mpanga ya India. Kulya, kateka wa maka uwe shina lya Aśoka anonkele ubuteko bukalamba ukupitila mu bulwi no kusumya kwa mulopa. Lyene, ukulingana ne calembwa, apilibwililwe ku fishinte fya ciBuddha. Pa kuleko bulwi, akuulile ifyaimikwa ifya cibukisho ukushinguluka ubufumu bwakwe ifyalembelwepo ne nsoso ku kwaafwa abatekwa bakwe ukwikala ubumi bwawaminako. Kabili ubuteko bwakwe mu kumoneka bwali ubwa mutende kabili ubwa lubanda.
Bushe inshila ya kwa Aśoka e imo iya kuya ku mutende? Mu kubulwe nsansa, iyo. Lintu kateka afwile, umutende wakwe wafwilile pamo nankwe, kabili ubuteko bwakwe bwalibongolweke. Ici cilangilila ukuti nelyo fye kubombesha kwa kwa kateka wakwata amapange yasuma kabili uwakampuka mu kulekeleshako kulafulunganishiwa pantu ali no kufwa. Kalemba wa kwa Lukala Milandu alumbwile iyi mpika lintu alembele ukuti: “Napatile ukucucutika kwandi konse . . . [ukuti, NW] ndi no kufishiilo muntu uukankonkapo. Kabili nani uwaishiba nga akabo wa mano napamo uwatumpa? Lelo akabo mwine wa fyonse fya mu kucucutika kwandi uko nacucutikemo no kucita na mano mwi samba lya kasuba. Ici na co mupu.”—Lukala Milandu 2:18, 19.
Ee, ukufwa kwa muntu kwaba cipindami caansha ukucimfya ku kuleta kwakwe umutende ubelelela. Ukufunda kwa kwa kemba wa malumbo mu kushininkisha kwa mano muli kuno kuloshako: “Mwitetekela bakankaala, nangu mwana wa muntu uo takuli ukupususha muli wene; wafumo mupu wakwe, abwelela ku mushili wakwe, ubushiku bulya bwine yaloba amatontonkanyo yakwe.”—Ilumbo 146:3, 4.
Ukubombesha Kwalundwako ku Mutende
Ukubombesha kumbi ukwa buntunse mu kupalako kulangilila umulandu umuntu afililwa mu kuibikilishako kwakwe ukuleto mutende. Ku ca kumwenako, mu mwanda wa myaka walenga ikumi, akabungwe akaitilwe Peace of God (Umutende wa kwa Lesa) kalitendekwe mu Europe. Pa kuba akateyanishiwa ku kucingilila icikwata ce calici, kalundulwike mu musango wa kusuminishanya kwa kukanaba aka kusansa ica kuti ukufika pa kati ka mwanda wa myaka walenga 12 kaandatile iciputulwa cikalamba ica Europe.
Imfundo imbi itwa “ukulinganya kwa maka.” Ukukonka pali ili funde, ubwikashi bwa nko—pamo nga Europe—bulafuupule nkondo pa kusungilila ukwakanya kwa kushikatala kwalinga ukwa maka pa kati ka mabuteko. Nga ca kuti uluko lwakosa lwalulunkanya ulwanakako, uluko lumbi ulwakosa lwikatana pa nshita inono no lwanaka ku kufuupula uwingaba kasansa. Ili funde lyatungulwile ukwampana kwa mu Europe ukufuma ku mpela ya Nkondo sha kwa Napoleon ukufika ku kubalamuka kwa nkondo ya calo iya kubalilapo mu 1914.
Pa numa ya ilya nkondo, League of Nations yalimikwe nge cisaka umo inko shali na maka ya kulanda ukupusana kwabo mu cifulo ca kulwilapo. League yalekele ukubomba lintu inkondo ya calo iya cibili yaimine, lelo pa numa ya nkondo, umupashi wa iko walipuputwililwe muli United Nations, iicilipo.
Nangu cibe fyo, uku konse ukubombesha kwalifililwe ukuleta umutende wine wine nelyo uubelelela. Ilintu akabungwe ka Peace of God kaliko mu Europe, abena Europe balwishishe aba Shilamu mu Crusades (nkondo sha mushilo) isha kufwaisho kusuumyo mulopa. Kabili ilintu bapolitishani baleesha ukubakililo mutende mu Europe ku kulinganya kwa maka, balelwa inkondo no kukuula amabuteko mu fyalo ku nse ya Europe. League of Nations tayakwete amaka ya kucilikila inkondo ya calo iya cibili, kabili United Nations tayacilikile ukwipayaulula kwabipisha mu Kampuchea nelyo ukukansana mu fifulo pamo nga Korea, Nigeria, Vietnam, na Zaire.
Ee, ukufika pali nomba ukubombesha kwawamisha ukwa bapolitishani ukwa kupango mutende kwalifilwa. Bakateka tabaishiba fye ifya kupango mutende ubelelela, pa kucilimwa nga fintu baba abena kufwa no kufilwa kwa buntunse ukwa bene bene na bambi. Nelyo fye nga ca kuti ico tacali ifyo, nangu cibe fyo, bapolitishani nalyo line te kuti balete umutende. Mulandu nshi te fyo? Pa mulandu wa cipindami cimbi icili mu cine cine icakulisha.
Amaka Yabelama Ayacilikilo Mutende
Baibolo ilanda ulwa ici cipindami lintu itila: “Pano isonde ponse palaala mu maka ya Mubifi.” (1 Yohane 5:19) Umubifi ni Satana Ciwa, icibumbwa ca mupashi icacila pa buntunse icakwatisha amaka nga nshi ukucila fintu twaba. Ukufuma ku kutendeka, Satana alibimbwamo mu kupondoka, ukubepa, no bukomi. (Ukutendeka 3:1-6; Yohane 8:44) Ukusonga kwakwe ukwa maka, nangu cingati kwalifisama, pa milandu ya calo kwashininkishiwa na bakulandapo bambi abapuutwamo. Paulo amwitile “lesa wa ino micitile ya fintu,” “kateka wa bucibinda bwa mu lwelele.” (2 Abena Korinti 4:4, NW; Abena Efese 2:2) Yesu ukucila pa muku umo amwitile “kateka wa pano isonde.”—Yohane 12:31; 14:30; 16:11.
Apo icalo calaala mu maka ya kwa Satana, takuli ukucitikako nangu fye panono ukwa kuti bapolitishani ba buntunse bakaleta umutende ubelelela. Bushe ico cilepilibula ukuti umutende tawakabale awisa? Bushe uuli onse kuti atungulula umutundu wa muntu ku mutende?
[Amashiwi pe bula 5]
Te mulandu na fintu kateka engabo wa mano kabili uwa fishinte fyasumbuka, mu kulekeleshako alafwa kabili ilingi line bambi abakampukako panono kabili aba fishinte fyacepelako balapyana
[Amashiwi pe bula 6]
Icipindami cimo fye icacilishapo ubukulu ku mutende ni Satana Ciwa
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 5]
U.S. National Archives photo