Ukubombela Yehova no Buseko
“Bombeleni Yehova no kusekelela. Iseni ku cinso cakwe na kapundu.”—ILUMBO 100:2, “NW.”
1, 2. (a) Ni shani fintu ukutemwo mushobo kwalangishiwe mu Berlin, Germany, lelo ni shani fintu ukubombesha kwaikatana ukwa “Kuteka kwa Myaka Ikana” kwabombele? (b) Kucilana nshi kuli 1936 kwamwenwe mu Olympia Stadium mu July 1990, kabili ni muli cinshi umo ubuseko bwe bumba lya pa kati ka nko ilyabungene mulya lyakwate nanga?
UKUMONEKA kuli ni Olympia Stadium, Berlin. Imyaka amakumi yasano na ine mu kubangililako, ici cibansa cabele icifulo ca pa kati ica kukansaninapo lintu dikiteta wa ciNazi Adolf Hitler ukulingana na fintu casoswa asuulileko impala lubilo yafita umwina America uwacimfishe imendulo sha golde shine. Ulupumo, mu cine cine, ku kutunga kwa kwa Hitler ukwa mpatila ya mushobo ukwa “kucilapo kwa baAryan”!a Lelo nomba, pa July 26, 1990, abafiita, ababuuta, abacibobo—abantu baikatana ukufuma ku mabumba ya nko 64, bonse pamo 44,532—nabalongana pano kwi Bungano lya Citungu ilya “Lulimi Lwine Lwine” ilya Nte sha kwa Yehova. Mwandi bwali buseko bwacishamo pali cilya cungulo kasuba ica pali Cine! Ukukonka pa lyashi lya lubatisho, 1,018 abaleya ku lubatisho babilikisha, “Ja!” na kabili, “Ja!” mu kusuminisha ukuipeela kwabo kuli Yehova Lesa, ku kucito kufwaya kwakwe.
2 Casenda amaminiti 19 pa kuti ishi Nte shipya shifume mu cibansa pa lwendo lwabo ukuya ku cishiba ca lubatisho. Kabili mu kati ka ayo yonse amaminiti, ukutoota amapi ukwa kuwelesha kwaumfwika ukupulinkana cilya cibansa conse icapabuka. Bakacimfya ba Mangalo ya Olympic tabatalile abakumanya ukutoota amapi ukwa musango ngo yu ukwasengela iyi myanda, ukufuma ku mabumba ya nko ayengi, abalelangisha icitetekelo icicimfya icalo. (1 Yohane 5:3, 4) Ubuseko bwabo bulakoshiwa mu kushangila mu kucetekela kwa kuti ukuteka kwa Bufumu bwa kwa Lesa kuli Kristu mu cine cine kukaleta imyaka ikana limo iya mapaalo ya bukata ku mutundu wa muntu.—AbaHebere 6:17, 18; Ukusokolola 20:6; 21:4, 5.
3. Cine nshi cakomwailwapo ku kucetekela kwa bakubungana, kabili shani?
3 Takuli ulupato lwa mushobo nelyo ulwa buluko pano, pantu bonse balelanda ululimi lwine lwine ulwa Cebo ca kwa Lesa, muli ifyo ukukomaila pa cine ca mashiwi ya kwa Petro aya kuti: “Cine cine ninkutuluka ukuti Lesa taba na kapaatulula ka bantu, lelo uwa mu luko lonse uwamutiina no kubombo kulungama asekelelwa kuli wene.”—Imilimo 10:34, 35; Sefania 3:9.
4. Ni pe samba lya mibele nshi icinabwingi ca bakubungana babele abasumina, kabili ni shani fintu amapepo yabo yaasukwa?
4 Iciputulwa cikalamba ica aba abakubungana mu Berlin basanguka abasumina mu kati ka myaka yaleepa iya lumanimani, ukufimba inkulo ya ciNazi (1933-45) ne nkulo ya socialism iyakonkelepo mu East Germany, uko ukubinda pa Nte sha kwa Yehova kwafumishiwepo fye mwi funde pa March 14, 1990. E ico, abengi aba bene “[bapokelele] icebo mu bucushi ubwingi, pamo no kusekelela mu [mupashi] wa mushilo.” (1 Abena Tesalonika 1:6) Nabakwata nomba ubuntungwa bwakulilako ubwa kubombela Yehova, kabili ubuseko bwabo tabwaishibe mipaka.—Linganyeniko Esaya 51:11.
Utushita twa Buseko
5. Ni shani fintu Israele asefeshe ukulubula kwa kwa Yehova pali Bemba Wakashika?
5 Ukukakulwa kwa bamunyinefwe mu Eastern Europe, kabili pali ndakai mu mbali sha Africa na Asia, kutucinkulako ulwa kupususha kwa kwa Yehova mu nshita shapita. Tuleibukisha umulimo wa maka uwa kwa Yehova pali Bemba Wakashika, na fintu ulwimbo lwa kwa Israele ulwa kutootela lwafikile pa ciunda ca kucincimusha mu mashiwi ya kuti: “Pa milungu pali uyani uwaba nga imwe, mwe Yehova? Ni ani uwaba nga imwe, umukankaala ku mushilo, uwa kutiinwa ku milimo ya lulumbi, uucite fipesha amano.” (Ukufuma 15:11) Ilelo, bushe tatutwalilila ukusekelela mu fintu fya kupesha amano ifyo Yehova alecitila abantu bakwe? Mu cishinka tulasekelela!
6. Cinshi twingasambilila ukufuma ku kuwelesha no kwaula kwa kwa Israele mu 537 B.C.E.?
6 Ubuseko bwalyanene mu 537 B.C.E. lintu Israele abweshiwe ku calo cakwe pa numa ya bunkole mu Babiloni. Uluko lwa kwa Yehova nomba lwali na maka ya kubilisha, nga fintu Esaya aseseme ukuti: “Moneni, Lesa e pusukilo lyandi, ndetetekela, nshabe na mwenso; ubukose bwandi kabili ca malumbo candi ni Yehova, uwaba kuli ine ipusukilo.” Mwandi kwanga! Kabili ni shani fintu uluko lwali no kulumbulula ubo buseko? Esaya atwalililo kuti: “Muli ubo bushiku, amuti: Tooteleni Yehova, lilileni kwi shina lyakwe, lengeni abantu na bantu ukwishibe milimo yakwe, lengeni ukwibukisho kuti ishina lyakwe lyalisansuka. Lumbeni Yehova, pantu acite fya kupulama.” Baali nomba na maka ya ‘kuwelesha no kwaula’ mu kulenga imilimo yakwe iya maka ‘ishibikwe pano isonde ponse,’ pamo fye nga fintu ababomfi balubulwa aba kwa Yehova bacita ilelo.—Esaya 12:1-6.
Ubuseko mu Mulimo wa kwa Yehova
7. Kupususha nshi kwaitile pa kwaanga mu 1919?
7 Mu nshita sha muno nshiku ababomfi ba kwa Yehova batendeke ukuwelesha no kwaula lintu abapeele ukulubuka kwa cipesha amano mu 1919. Pa March 26 iya ulya mwaka, ifilundwa fye Bumba Litungulula fyalikakwilwe ukufuma mu cifungo ca ku United States uko balindikwe pa myeshi pabula pe samba lya kupeelwe milandu ukwa bufi ukwa kupinuno buteko. We kusefya ulakula ukwacitike mu kubasengela na kabili ku Bethel ya Brooklyn! Ukulundako, abo bonse aba mu bashalapo basubwa baali nomba na maka ya kusekelela pa kukakulwa lwa ku mupashi ukufuma kuli Babiloni Mukalamba, imicitile ya butotelo umo Satana aikata icalo conse.—Ukusokolola 17:3-6; 18:2-5.
8. Kukakulwa nshi ukwa kupapusha kwabilishiwe pe Bungano lya pa Cedar Point mu 1919, kabili bwite nshi ku ncitilo bwapeelwe?
8 Ifya kuponako fya mu lyashi lya kale ifya mu 1919 fyapwishishiwe mu kutunguluka kwi bungano lya bantu ba kwa Lesa ilyacitilwe pa Cedar Point, Ohio, U.S.A., September 1-8. Pa bushiku bwalenga shisano ubwa kulya kulongana, “Ubushiku bwa Bakabomba Banensu,” presidenti wa Watch Tower Society, J. F. Rutherford, alandile ku baali 6,000 mu lyashi lya kukumbamo ilya mutwe wa kuti “Ukubilisha Ubufumu.” Pa numa ya kulanshanya Ukusokolola 15:2 na Esaya 52:7, aebele bakakutika bakwe ukuti magazini ipya, The Golden Age (iyaishibikwa nomba nga Loleni!), yali no kusabankanishiwa pa numa ya milungu yonse ibili, ukucilisha ku kwananishiwa kwa mwi bala. Mu kusondwelela atile: “Abo abali abaipeelesha umupwilapo kuli Shikulu; abo abali ababulwo mwenso, abo imitima yabo intu yasanguluka, abatemwa Lesa na Shikulu Yesu mu kuba no muntontonkanya wabo onse, ubukose, umweo no kubapo, ilyo ishuko lya mu nshita lyapeelwa, bakasekelela ukwakana muli uyu mulimo. Ipusha Shikulu ku kusontelela kwakwe no butungulushi ukuti akulenge ukuba inkombe ya cine, iya busumino, kabili iya kufumamo cimo. Lyene, mu kuba no lwimbo lwa buseko mu mutima obe, akuya ku ntanshi ku kumubombela.”
9, 10. Ni shani fintu Yehova apeelo lubanda ku kusabankanishiwa kwa bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni!?
9 Lulya “lwimbo lwa buseko” lwalyumfwika ukupulinkane sonde! Abengi aba muli bakabelenga besu balyakana, ukwabulo kutwishika, mu kulundulula ukwananishiwa kwa magazini ya Loleni! ukufika ku makope ya ndakai 12,980,000 aya ufuma umo umo mu ndimi 64. Pamo nge cibombelo ca maka mu kutungulula abantu balesekelela ku cine, Loleni! abomba ngo munankwe ku Ulupungu lwa kwa Kalinda. Mu calo ca ku Kabanga, nkashi painiya, uwalebomba mu mpito ya magazini iya lyonse, apapushiwe ukusanga ukuti inshita imo imo atwele bamagazini bapya, umwine ŋanda asangwilileko ukulingana na $7 (U.S.) ku mulimo wa mu kusaalala kwa calo uwa Nte sha kwa Yehova—mu kushininkisha ukulanga ukutesekesha kwawama ku mulimo wa Bufumu!
10 Nomba ukutendeka umwaka wa luko uwalenga 112 uwa kusabankanishiwa, magazini wa Ulupungu lwa kwa Kalinda naikwata ukusabankanishiwa kwa 15,290,000 mu ndimi 111, 59 isha uku kulembwa ukumoneka pa nshita imo ine mu kusaalala kwa calo mu kuba ne filimo fimo fine. Pamo ngo mulashi wa busumino, abashalapo basubwa batwalilila ukupeela bakabelenga batasha “umulingo wa filyo [fya ku mupashi] mu nshita iiyene.” (Luka 12:42) Mu kati ka 1990, Inte sha kwa Yehova bacitile lipoti ukushalika ukulembesha ukupya 2,968,309 ukwa bamagazini, ukwingilishako kwa 22.7 peresenti ukucila mu 1989.
Ubuseko Bwapaka
11. (a) Bwite nshi bwatambulwilwe ku bantu ba kwa Lesa pa Cedar Point mu 1922? (b) Ni shani fintu ukuwelesha no kwaula kwatanununwa?
11 Ubuseko na kabili bwali ubwapaka ilyo abantu ba kwa Lesa, abaali nomba 10,000 mu mpendwa, babungene pe bungano lyalenga bubili pa Cedar Point, mu September 1922, mu kuba na 361 ukubatishiwa. Mu lyashi lyakwe “Ubufumu bwa mu Mulu Nabupalama,” ilyashimpilwe pali Mateo 4:17, Munyina Rutherford atungulwile ku kalume ka kubimbula: “Icalo cifwile ukwishiba ukuti Yehova ni Lesa na Yesu Kristu ni Mfumu ya shamfumu kabili Shikulu wa bashikulu. Ubu e bushiku bwa nshiku shonse. Moneni, Imfumu ileteka! Imwe ni mwe fibombelo fyakwe ifya kusabankanya. E ico, sabankanyeni, sabankanyeni, sabankanyeni, Imfumu no bufumu bwa iko.” Abo abapundile mu kuwelesha kwa buseko ukwaumfwikile pali lilye bungano balitanunuka mu mpendwa ukufikila mu 1989 lintu ukucila pali 6,600,000 balongene mu mabungano 1,210 aya Nte sha kwa Yehova mu kusaalala kwa calo, uko 123,688 balibatishiwe.
12. (a) Ni mu buseko nshi ubushingapimwa abantu ba kwa Lesa bakanamo ilelo? (b) Ni shani fintu tulinganya umulimo wesu uwa kuli Yehova ne cumfwila kuli “bakateka abacilamo”?
12 Inte sha kwa Yehova balateesa ubuntungwa bwabo. Ukucila pali fyonse, balasekelela mu kufikilishiwa kwa kasuba ka lelo ukwa mashiwi ya kwa Yesu aya kuti: “Kabili mukeshibe cine, ne cine cikamulenga abantungwa.” Mwandi buseko ukulubulwa ukufuma ku nkama no kutiine mipashi ifya butotelo bwa bufi! Mwandi buseko ubushingapimwa ukwishiba Yehova no Mwana wakwe no kuba bakabomba banabo, mu kuba ne cilolelo ca bumi bwa muyayaya! (Yohane 8:32; 17:3; 1 Abena Korinti 3:9-11) Ababomfi ba kwa Lesa balatasha cene na kabili lintu “bakateka abacilamo” aba ici calo, pe samba lya cintu bekala, bacindika ubuntungwa bwabo ubwa kubilisha isubilo lya bukata ilya Bufumu bwa kwa Yehova pe samba lya kwa Kristu. Mu kuitemenwa ‘balapeela kuli Kaisare ifya kwa Kaisare,’ ilintu pa nshita imo ine balepeela kuli “Lesa ifya kwa Lesa.”—Abena Roma 13:1-7; Luka 20:25.
13. Ni shani fintu Inte sha kwa Yehova balumbulula ubuseko bwabo pa kukakulwa ukufuma ku lumanimani?
13 Nangu cibe fyo, nga ca kuti amabulashi ya buntunse yaesha ukubinda uku kukakililwako kuli Lesa, Inte sha kwa Yehova balaasuka nge fyacitile abatumwa: “Tuli no kunakila Lesa [nga kateka, NW] ukucilo kunakila abantu.” Pali kalya kashita, pa numa lintu bakateka bakakwile abatumwa, aba “bafumine . . . balesekelela.” Ni shani fintu balumbulwile bulya buseko? “Ubushiku no bushiku tabalekele ukusambilisha no kubila mwi tempele na ku myabo ukuti Yesu e Kristu.” (Imilimo 5:27-32, 41, 42) Mu musango umo wine, Inte sha kwa Yehova isha mu kasuba ka lelo balasekelela lintu banonka ubuntungwa bwakulilako ubwa kusupila ubutumikishi bwabo. Mu fyalo ifingi uko Yehova aisule nshila, balalumbulula ubuseko bwabilima pa kupeela ubunte bwa kupwilikisha kwi shina lya kwa Yehova no Bufumu buleisa muli Kristu Yesu.—Linganyeniko Imilimo 20:20, 21, 24; 23:11; 28:16, 23.
Ukushipikisha no Buseko
14. Ni shani fintu ubu buseko ubuli cisabo ca ku mupashi bwacila pali ubo ubwalondololwa muli dikishonari?
14 Cinshi caba ubu buseko bwabilima ubo Abena Kristu ba cine bakumanya? Bwalibo bwashikisha nga nshi kabili ubwacilapo kubelelela ukucila pa buseko bwa lupita ubwa kwa kacimfya pa Mangalo ya Olympic. Cili cisabo ca mupashi wa mushilo uwa kwa Lesa, untu Lesa apeela kuli abo “abamunakila [nga kateka, NW].” (Imilimo 5:32) Dikishonari ya kwa Webster ilondolola ubuseko pamo ngo kuba ‘uwalimbe mishila mu kushikisha ukucila ukubekwa, ubwacilapo kubengeshima nelyo ukucilapo kulangilila ukucila pa cimwemwe.’ Ku Mwina Kristu, ubuseko bwalikwata ubupilibulo bwacila napo bukulu. Pa kukwate nanga mu citetekelo cesu, yaba mibele ya maka, iya kukosha. “Ukusekelela muli Yehova e maka yenu.” (Nehemia 8:10) Ubuseko bwa kwa Yehova, ubo abantu ba kwa Lesa bakusha, bwalicilapo nga nshi pa kucincimuka kwa ku nse uko abantu bakwata ukufuma ku musamwe wa ku mubili, uwa ku calo.—Abena Galatia 5:19-23.
15. (a) Mu cakukumanya ca Bena Kristu ba busumino, ni shani fintu ukushipikisha kwasanshiwako no buseko? (b) Peela amalembo yamo ayapeela ukwebekesha kwa kukosha ukulosha ku kusungilila ubuseko.
15 Languluka bamunyinefwe mu Ukraine. Lintu ‘ubulashi bwacilamo’ bwatamfishe amakana ya aba ukuya ku Siberia mu kubangilila kwa ba 1950, baculile amafya yakalamba. Pa numa, lintu ubulashi bwabasuminishe ukwelelwa, baali aba kutootela, lelo te bonse aba bene babwelele ku calo ca ku mwabo. Mulandu nshi? Ukucucutika kwabo mu East kwali nakubacinkula ulwa kwa Yakobo 1:2-4: “Ishibeni ukuti ca kusekelela fye, mwe bamunyinane, ilintu mwawila mu fya kwesha fya misango misango, pa kwishibo kuti ukulabulwa kwa citetekelo cenu kucito kushipikisha.” Bafwaile ukutwalilila ukushipikisha muli kulya kulobolola kwa buseko, kabili mwandi buseko ubwabako pa mabungano ya nomba line aya Nte sha kwa Yehova mu Poland ukusengela Inte ukufuma ku kabanga kabelo kutali pamo nga ku bwikashi bwa mu lulamba lwa Pacific. Ukushipikisha no buseko fyalyendela pamo mu kuletako ici cisabo. Mu cine cine, ifwe bonse abashipikisha mu buseko mu mulimo wa kwa Yehova kuti twasoso kuti: “Na lyo line ndesekelela muli Yehova, ndeangila muli Lesa we pusukilo lyandi. Yehova, Shikulu [Mulopwe, NW], e bulamba bwandi.”—Habakuki 3:18, 19; Mateo 5:11, 12.
16. Ni shani fintu ifya kumwenako fisuma ifya kwa Yeremia na Yobo filingile ukutukoselesha mu mulimo wesu uwa mwi bala?
16 Ni shani, nangu ni fyo, fintu twingasungilila ubuseko bwesu lintu tulecitilo bunte pa kati ka bakakaanya bakose mitwe? Ibukisha ukuti bakasesema ba kwa Lesa basungilile imimwene ya buseko mu mibele yapalako. Yeremia alondolwele lintu aali pe samba lya ca kwesha ukuti: “Fyalisangilwe ifyebo fyenu, na ine nalifiliile, kabili ifyebo fyenu fyaisaba kuli ine ukusekelela, kabili ukwanga kwa ku mutima wandi; pantu nainikwe shina lyenu, mwe Yehova, Lesa wa milalo.” (Yeremia 15:16) Mwandi lishuko ukwitilwa kwi shina lya kwa Yehova no kucitilo bunte kuli lilye shina! Isambililo lya pa lwesu ilya mukoosha no kwakanamo kwakumanina mu kulongana kwa Bwina Kristu kulatukuula ku kutwalilila ukusekelela mu cine. Ubuseko bwesu bukalangishiwa ukupitila mu mibele yesu mwi bala na mu kumwentula kwesu ukwa Bufumu. Nelyo fye pe samba lya ca kwesha cakaluka, Yobo aali na maka ya kusosa ulwa fibambe fyakwe ukuti: “Nabamwentamwentele ilyo tabali na cicetekelo, no kusansamuka kwa cinso candi kwakoseleshe abafwilama.” (Yobo 29:24) Ukupala Yobo wa busumino, tatulekabila ukuba abakungumana lintu bakakaanya batupumya. Twalilileni ukumwentula! Icinso cesu kuti cabelebesha ubuseko bwesu kabili muli ifyo ukunonka amatwi yakutika.
17. Ni shani fintu pambi ukushipikisha no buseko fingatwala icisabo?
17 Ilyo twafimba icifulo ca kubombelamo libili libili, ukushipikisha kwesu no buseko kuti pambi fyacebusha abantu bakongamina ku bulungami no kubakoselesha ukubebeta isubilo lya bukata ilyo twakwata. Mwandi buseko ukutungulula amasambililo ya Baibolo na bene lyonse! Kabili lintu baingisha mu mitima yabo icine caumo mutengo ica Cebo ca kwa Lesa, mwandi buseko tuyumfwa ilyo mu kupelako basanguka ifibusa fyesu mu mulimo wa kwa Yehova! Lyene tulaba na maka ya kusosa, pamo nga fintu umutumwa Paulo aebele abasumina abapya mu kasuba kakwe ukuti: “Pantu ica kucetekela cesu, napamo ica kusekelelapo cesu, napamo icilongwe cesu ica kutakishishako, cinshi ku cinso ca kwa Shikulwifwe Yesu pa [kubapo, NW] kwakwe? (Bushe te imwe bene?) Pantu imwe muli bukata bwesu kabili ukusekelela kwesu!” (1 Abena Tesalonika 2:19, 20) Mu cine cine, ubuseko bwa kwikusha buli no kusangwa mu kutungulula abapya ku cine ca Cebo ca kwa Lesa na mu kubaafwa ukuba Inte shaipeela, ishabatishiwa.
Ubukose Ubutungilila
18. Cinshi cikatwaafwa ukubomba ne fya kwesha fyalekanalekana ifya kasuba ka lelo?
18 Mu bumi bwesu ubwa cila bushiku, imibele iingi kuti pambi yaita pa kushipikisha. Ukulwala kwa ku mubili, ukupopomenwa, na mafya ya mu fya ndalama e finono fye. Ni shani fintu Umwina Kristu engasungilila ubuseko bwakwe pa kubomba ne fya kwesha fya musango uyo? Ici kuti cacitwa pa kuya ku Cebo ca kwa Lesa ku kusansamushiwa no kutungululwa. Ukubelenga nelyo ukukutika ku kubelengwa kwa malumbo kuti kwapayanya ukupembesula kukalamba mu nshita ya ca kwesha. Kabili mona ukupanda mano kusuma ukwa kwa Davidi: “Poosa pali Yehova icisendo cobe icafina, wene [alekutungilila, NW]; pe fye takasuminishe uwalungama ukutelententa.” (Ilumbo 55:22) Yehova mu cine cine ni ‘komfwa we pepo.’—Ilumbo 65:2.
19. Ukupala Davidi na Paulo, kucetekela nshi pambi twingakwata?
19 Ukuteyanya kwa kwa Yehova, ukupitila mu mpapulo sha kuko na baeluda ba mu filonganino, kwaliba lyonse ukwaipekanya ku kutwaafwa, abantunse abanaka nga fintu twaba, ku kushomboka ne mpika shesu. Davidi mu kukaba afunda ukuti: “Konkomwena pali Yehova inshila yobe, kabili umutetekele, na o akacita.” Aali na maka ya kusosa na kabili ukuti: “Nali umwaice, nomba ninkota; lelo nshamona uwalungama nalekeleshiwa, nangu bufyashi bwakwe bulepule cilyo.” Mu kubishanya kwesu ne cilonganino ca Bwina Kristu, tukamwensekesha ukuti “ukupusuka kwa balungama kufuma kuli Yehova, e ca kushinamo cobe mu nshita ya kumanama.” (Ilumbo 37:5, 25, 39) Lyonse lekeni tukonke ukupanda amano kwa kwa Paulo ukwa kuti: “E ico tatunenuka; . . . pa kuti tatulolekesha ifimoneka, lelo ifishimoneka; pantu ifimoneka fya kashita fye lelo ifishimoneka fya muyayaya.”—2 Abena Korinti 4:16-18.
20. Cinshi tumona ne linso lya citetekelo, kabili ni shani fintu ici citukunta?
20 Mu kuba na menso yesu aya citetekelo, kuti twamona imicitile ipya iya kwa Yehova lwa pa ntanshi fye. Mwandi buseko ubushingalinganishiwako na mapaalo ifikabako mulya! (Ilumbo 37:34; 72:1, 7; 145:16) Mu kupekanishisha ilya nshita ya bukata, lekeni tumfwile amashiwi ye Ilumbo 100:2 (NW): “Bombeleni Yehova no kusekelela. Iseni ku cinso cakwe na kapundu.”
[Futunoti]
a Ukukuma ku “kucilapo kwa ciAryan,” The New York Times iya February 17, 1940, yayambwile umwiminishi wa ciKatolika uwa Georgetown University ngo walesosa ukuti “alyumfwile Adolf Hitler alesosa ukuti Ubuteko bwa Mushilo ubwa ciRoma, ubwali buteko bwa cina Germany, bufwile ukwimikwa cipya cipya.” Lelo kalemba wa lyashi lya kale William L. Shirer alondolola ica kufumamo ukuti: “Ubuteko Bwalenga Butatu ubwafyelwe pa January 30, 1933, Hitler aitakishe ukuti, bwali no kutwalilila pa myaka ikana limo, kabili mu milandile ya ciNazi ilingi line bwaleloshiwako ngo ‘Kuteka kwa Myake Kana.’ Bwakokwele imyaka ikumi na ibili ne myeshi ine.”
Mu Kupitulukamo:
◻ Kucimfya nshi ukwa buseko ukwa kutemwo mushobo kumonwa ilelo?
◻ Cinshi calengele abantu ba kwa Lesa aba pa kale ukwimba no kwaula?
◻ Ni shani fintu ubuseko bwa cine bwaingilishako mu nshita sha muno nshiku?
◻ Ni shani fintu ukushipikisha no buseko fyendela pamo?
◻ Ni mu nshila nshi twingatungilila ubuseko bwesu?