Ifimfungwa fya Muli Bemba Wafwa—Ukusanga Kwakatamikwa

MUPEPI na makilomita 24 ku kapinda ka ku kulyo aka kabanga ka Yerusalemu, Wadi En-Nar, umunyangala wauma, uwabulwamo amenshi ulola ku kabanga ukutentemukila muli Bemba Wmafwa. Umulale wa cilibwe utafulukila ku lulamba lwa nika. Pali iyi nika, mu nshiku shakaba ne nshita sha bushiku ishatalala isha mibundo ishapusanako, Bamululumba abaTa‘amireh baceme mikuni yabo iya mpaanga ne mbushi.

Mu mwaka wa 1947, ilintu aleceme mikuni, kacema wacaice Mululumba asukwise ilibwe mu mulale mu cilibwe calepuka. Alitulumushiwe ku congo lyapangile, mu kumonekesha ku kutoba kwa mutondo we bumba. Alibutwike ku mwenso, lelo inshiku shibili pa numa alibwelele no kunina amamita yamo 100 pa kupula mu cipunda cakulilako, icasumbuka. Apo amenso yakwe yali nayabeleshe mfifi, amwene imitondo ikumi iitali ishintilile ku fibumba fya lucengo, ne fiinga fyatobeka ifingi pa kati ka mabwe yaponene nafisalangana pa nshi.

Ubwingi bwa mitondo tamwali kantu, lelo umo wakwetemo ifimfungwa fitatu, fibili ifya fyene fyakupilwe ne nsalu. Atwele manyuskripti ku nkambi ya Bamululumba no kuyasha kulya mupepi no mweshi, ayakobekwa mu cola pa cimuti. Mu kupelako, Bamululumba bamo batwele ifimfungwa ku Betlehemu ku kumona ni ndalama shinga fyali no kushitwa. Bamululumba balitamfiwe ukwabulo mucinshi ukufuma pa ciyanda cimo ica bashimbe ba butotelo, no kwebwa ukuti ifimfungwa tafyali na mutengo nangu fye pamo. Uwa kushitana na o umbi asosele ukuti amamanyuskripti tayakwete ukuwaminwa kwa kushule fyashikama, kabili atungenye ukuti yaibilwe ukufuma mwi sunagoge lya ciYuda. Ifyo aali uwaluba! Mu kupelako, mu kuba na kabila wa nsapato umwina Syria uwalebomba ngo wa kushitishishako bambi, umutengo wa yako walimikwe mu kulungama. Mu kwangufyanya, amamanyuskripti yambi yalipimunwinwe.

Fimo ifya ifi fyalembwa fya pa kale fyaiswile ukushilimuka kupya ukutuntulu mu mibombele ya mabumba ya butotelo bwa ciYuda pa lwa nshita ya kwa Kristu. Lelo yali ni manyuskripti ya Baibolo iya busesemo bwa kwa Esaya e yacincimwishe icalo. Mulandu nshi?

Umutengo Ukalamba

Icimfungwa casangilwe icipya ica kwa Esaya mu kutendekelako cali mupepi na mamita 7.5 mu butali. Capangilwe ne fipapatu 17 ifya mpapa ya ŋombe iyapekanishiwa mu kusakamanisha, iyatelela mupepi no kulingana ne mpapa ya mpaanga. Ukutantikwa mu mikululo 54 mu kuba na avareji wa mipelwa 30 imo imo, yalishililwe mu kusakamanisha. Pali iyi mipelwa kalemba wakampuka abikilemo amakalata ye lembo, ayalembelwe mu maparagrafu.—Moneni icikope.

Icimfungwa tacapombelwe ku tumuti, kabili cali icafitulukila pa kati apo iminwe iingi yaikete pa kubelenga. Calikubulwike nga nshi, mu kuba no kuwamya kwalamuka no kukoshiwa mu kumonekesha. Ukubakwa kwa ciko ukusuma kwali pa mulandu wa kukomenenwa kwa ciko mu kusakamanisha mu mutondo. Cabe cacindama shani ku basambilila Baibolo, kabili, ku kutanunuka, kuli ifwe bonse?

Iyi manyuskripti iya kwa kasesema Esaya yakokola pa myaka imo ikana limo ukucila kope iili yonse iyapusunsuka, nalyo line ifyabamo tafyapusana apakalamba. E fyasosele Profesa Millar Burrows, kalemba wa fyebo ifyasabankanishiwe mu 1950 ukuti: “Ifyebo fya kwa Esaya muli ino manyuskripti, mu kuba no kupusana kwakatama mu nsopelo na grama no kubelenga kwalekanalekana ukwingi ukwakwatamo ubuseko bukalamba nelyo ubuseko bunono no bucindami, mu kukosa fyaba ni fyo ifyamoneke apakalamba pa numa mu MT [Masoretic Hebrew Text].”a Na kabili icacilapo kumonekesha cili mibomfeshe ya iko iya Tetragrammaton, יהוה, ishina lya kwa Lesa ilya mushilo, Yehova, mu ciHebere.

Amamanyuskripti Yambi aya Mutengo

Ishina lya bulesa na kabili limoneka muli manyuskripti imbi ukufuma muli ulu lwine ulucengo, nomba ulwaishibikwa nga Ulucengo 1. Mu kulandapo pe buku lya kwa Habakuki, Tetragrammaton imoneka imiku ine mu makalata ya pa kale aya ciHebere, umusango wakokola uyo uupusana na makalata yaishibikwa ukucilapo ayakwate mbali shine ishalingana.—Moneni utulembo twa pe samba pali Habakuki 1:9, Reference Bible.

Ulucengo lwafumishe imbali sha cimfungwa cimbi ica kwa Esaya, capamo ne fiputusha fya mpapa ukufuma mwi buku lya Baibolo ilya kwa Daniele. Cimo ica ifi cisungilila ukwaluka ukufuma mu ciHebere ukuya mu ciAramu pali Daniele 2:4, nga fintu fye cisangwa mu mamanyuskripti ya myaka amakana pa numa.

Imbali shinono isha fimfungwa isho ishasungililwa bwino nomba shilalangishiwa mu Yerusalemu, umusungilwa babenye umwaishibikwa nga mu Shrine of the Book. Umu umusungilwa babenye mwabela pa nshi, e co ilyo uletandala kulya, ukwata imimwene ya kwingila mu lucengo. Ulubali lwa pa mulu ulwa musungilwa babenye lwaba mu musango wa nkupiko ya mutondo we bumba umo Icimfungwa ca muli Bemba Wafwa ica kwa Esaya casangilwe. Nalyo line, kuti wamona fye icikope ca cine cine ica calembwa ca manyuskripti ya kwa Esaya. Ifine fine ifyaumo mutengo fyasungwa bwino mu muputule wa kusungilamo uwa mupepi.

[Futunoti]

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 10]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

Courtesy of The British Museum

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 11]

Israel Antiquities Authority; The Shrine of the Book, Israel Museum; D. Samuel and Jeanne H. Gottesman Center for Biblical Manuscripts