“Abanakashi Abacucutika Muli Shikulu”
“Celeleni Trufaena na Trufosa, abanakashi abacucutika muli Shikulu.”—ABENA ROMA 16:12, NW.
1. Ni mu nshila nshi ubutumikishi bwa kwa Yesu ubwa pe sonde bwashininkishe ukube paalo ku banakashi?
UBUTUMIKISHI bwa kwa Yesu ubwa pe sonde mu cine cine bwali ipaalo ku banakashi ba ciYuda. Umulimo atendeke wali no kuleta ukusansamusha, isubilo, no kukatama kupya ku banakashi ba mishobo yonse. Tapeepekeko ku fishilano fya buYuda ‘ifyasangwile cebo ca kwa Lesa ica fye.’ (Mateo 15:6) Ifingi ifya muli filya fishilano fyasuulile insambu sha kutendekelako ishapeelwa na Lesa isha banakashi.
Imibele ya kwa Yesu Ukulola ku Banakashi
2. Mulandu nshi cingasoselwa ukuti imitununukile ya kwa Yesu ku banakashi yali ya kwaluka kuli ilya nkulo?
2 Mwandi kucilana kwamonekesha ukwaliko pa kati ka mibele ya kwa Yesu ukulola ku banakashi na ilya iya ntungulushi sha butotelo isha ciYuda! Ukwambula Encyclopaedia Judaica, aba abalekeleshako balangulwike abanakashi ukuba “abafunushi, abapekula amatwi, abanaŋani, aba kalumwa.” Ukulanshanya no mwanakashi kwalitumbilwe nkanshi, kabili “cali ca nsoni ku wasambilila ukulanda no mwanakashi mu musebo.” (Jerusalem in the Time of Jesus, ica kwa Joachim Jeremias; linganyeniko Yohane 4:27.) Ifingi na fimbi kuti fyasoswa pa lwa mibele ya kusuulwa iya ntungulushi sha buYuda ukulola ku banakashi. Lelo ifili pa mulu fyalakumanina ku kulanga ifyo imitununukile ya kwa Yesu ku banakashi mu cine cine yali ya kwaluka kuli ilya nkulo.
3. Fya kucitikako nshi mu kati ka butumikishi bwa kwa Yesu filango kuti aali uwaitemenwa ukusambilisha abanakashi icine cashika ica ku mupashi?
3 Yesu apayanya ica kumwenako capwililika ica fintu abaume bengakwata ukwampana kwakaba nalyo line ukwa musangwela na banakashi. Talanshenye fye na bene lelo na kabili abasambilishe icine cashika ica ku mupashi. Na kuba, umuntu wine uwa kubalilapo untu asokolweleko apabuuta buMesia bwakwe aali mwanakashi, kabili mwanakashi umwina Samaria pa mbali ya ico. (Yohane 4:7, 25, 26) Ukulundako, ica kucitika cabimbilemo Marita na Maria mu kulengama cilanga ukuti ukupusanako ne ntungulushi sha butotelo isha ciYuda, Yesu tayumfwile ukuti umwanakashi takwete nsambu sha kushako pa nshita inono imilimo yakwe iya mu kicini pa kwingilishako ukwishiba kwakwe ukwa ku mupashi. Pali ako kashita, Maria ‘asalile umulumbo usuma,’ ukubika ifintu fya ku mupashi pa ntanshi. (Luka 10:38-42) Lelo imyeshi inono pa numa, cali ni Marita, te Maria, uwalangile ukufwaisha kwacilapo bukulu ukukumanya Shikulu pa numa lintu ndume yabo abe nafwa. Fintu tucincimuka nelyo fye ni lelo lintu tulebelenga kulya kulanshanya kwashika lwa ku mupashi pa kati ka kwa Yesu na Marita pa lwe subilo lya kubuuka! (Yohane 11:20-27) Mwandi lilya lyali lishuko kuli Marita!
Abanakashi Abapyungile Yesu
4, 5. Pa mbali ya batumwa, ni bani bakonkele Yesu mu kati ka butumikishi bwakwe ubwa mu Galili, kabili ni shani fintu bamupyungile?
4 Yesu na kabili apokelele ukupyunga kwa banakashi ilyo aendele ukupulinkana cilya calo. Mu bulondoloshi bwakwe ubwalembwa ubwe Landwe, Marko alumbula “abanakashi . . . abo, ilyo ali mu Galili, balemukonka [Yesu] no kumupyungila.” (Marko 15:40, 41) Ni bani baali aba banakashi, kabili ni shani fintu babombele Yesu? Tatwaishiba amashina yabo bonse, lelo Luka aishibisha yanono kabili alondolola mu nshila bapyungile Yesu.
5 Luka alembo kuti: “Papite nshita inono, wene alaendauka mu mishi ikalamba ne mishi inono, aleshimika no kubile mbila nsuma ya bufumu bwa kwa Lesa; na be kumi na babili bali nankwe, na banakashi bamo abaposhiwe ku mipashi iyabipisha na malwele, Maria uwitwa umwina Magadala (untu fyafuminemo ifiwa cinelubali), na Yoana muka Kusa kangalila wa pa ŋanda ya kwa Herode, na Susana, na bambi abengi, abalemupyungilapo ku fyo bakwete.” (Luka 8:1-3) Yesu aali uwaitemenwa ukukwata aba banakashi ukumukonka no kubomfya ifyo bakwete ku kupyungila ukukabila kwakwe ukwa ku mubili no ko ukwa batumwa bakwe.
6. (a) Ni bani bashindike Yesu mu kati ka lwendo lwakwe ulwa kulekelesha ku Yerusalemu? (b) Ni bani baiminine mupepi na Yesu ukufika fye na ku mfwa yakwe, kabili ni shani fintu bamo aba bene balambwilwe? (c) Ukufuma ku mimwene ya fishilano fya buYuda, cinshi cili icamonekesha pa lwa bulondoloshi bwalembwa ubwa pali Yohane 20:11-18?
6 Lintu Yesu aputunkanishiwe, “abanakashi abengi abalelolesesho kutali, abanakashi abakonkele Yesu ukufuma ku Galili, abalemupyungila, umwali Maria umwina Magadala, na Maria nyina wa kwa Yakobo na Yose.” (Mateo 27:55, 56) Muli ifyo, abanakashi abengi aba busumino baiminine mupepi na Yesu pa nshita ya mfwa yakwe. Na kabili cili cawaminwa ukumonwa ukuti abanakashi bali e nte sha kubalilapo isha kubuuka kwakwe. (Mateo 28:1-10) Ici mu cine ceka cali lupumo ku cishilano ca ciYuda, pantu mu kati na nkati ka buYuda abanakashi balangulwikwe ukuba abashawaminwa ukuba inte sha mwi funde. Mu kuba ne ci mu muntontonkanya, belenga Yohane 20:11-18, kabili esha ukwelenganya inkuntu ikalamba Maria umwina Magadala afwile ayumfwile lintu Shikulu waima amoneke kuli wene, amwitile kwi shina lyakwe, kabili amubomfeshe nge nte yakwe ku kwishibisha abasambi bakwe ukuti aali mu cine cine uwa mweo!
Abanakashi ba Busumino aba Bwina Kristu Pa Numa ya Pentekoste
7, 8. (a) Twaishiba shani ukuti abanakashi e pantu baali lintu umupashi wapongolwelwe pa Pentekoste? (b) Ni shani fintu abanakashi ba Bwina Kristu bayakene mu kutanunuka kwa mu kubangilila ukwa Bwina Kristu?
7 Pa numa ya kunina kwa kwa Yesu ku mulu, abanakashi ba bukapepa e po baali pamo na batumwa ba busumino mu muputule wa pa mulu mu Yerusalemu. (Imilimo 1:12-14) Ukuti kwaliko abanakashi pa kati ka abo bantu umupashi wa mushilo wapongolwelwepo pa Pentekoste cili camonekesha. Mulandu nshi? Pantu lintu Petro alondolwele icacitike, ayambwile Yoele 2:28-30, ililumbula mu kulungatika ‘abana banakashi’ na “bacishiko,” nelyo ‘abasha banakashi.’ (Imilimo 2:1, 4, 14-18) E co abanakashi bafyalwa ku mupashi, abasubwa aba Bwina Kristu baali ulubali lwa cilonganino ca Bwina Kristu pa kwimikwa kwine kwa ciko.
8 Abanakashi babombele ulubali lwacindama, nangu cingati te lwa kutungulula, mu kwananishiwa kwa Bwina Kristu. Maria, nyina wa kwa Marko kabili nasenge wa kwa Barnaba, asuminishe iŋanda yakwe mu kumonekesha iikalamba ukubomfiwa ne cilonganino ca ku Yerusalemu. (Imilimo 12:12) Kabili aali uwaitemenwa ukucite ci pa nshita lintu kwaliko ukupuuka kupya ukwa kupakasa Abena Kristu. (Imilimo 12:1-5) Abana banakashi bane aba kwa kabila wa mbila Filipi bakwete shuko lya kuba bakasesema banakashi aba Bwina Kristu.—Imilimo 21:9; 1 Abena Korinti 12:4, 10.
Imibele ya kwa Paulo Ukulola ku Banakashi
9. Kufunda nshi Paulo apeele ukukuma ku banakashi ba Bwina Kristu muli kalata wakwe uwa kubalilapo ku bena Korinti, kabili cishinte nshi ica bulesa alekoselesha abanakashi ukucindika?
9 Inshita shimo umutumwa Paulo apeelwa umulandu wa mpatila ya banakashi, uko e kuti, ulupato no kukanacetekelwa kwa banakashi. Ca cine, cali ni Paulo uwapampamine ukuti abanakashi basunge icifulo cabo icalinga mu kati na nkati ka cilonganino ca Bwina Kristu. Mu mibombele ya lyonse iya fintu, tabali na kusambilisha pa kulongana kwa cilonganino. (1 Abena Korinti 14:33-35) Nga ca kuti, pa mulandu wa kuti takwali Umwina Kristu mwaume uwalipo nelyo pa mulandu wa kuti aseseme pe samba lya maka yatuninkisha aya mupashi wa mushilo, umwanakashi wa Bwina Kristu alandile pa kulongana, afwaikwe ukufwale ca kufimba ku mutwe. Ici ca kufimba cali “cishibilo ca kutekwa,” ubushinino bwamoneka ubwa kuti umwanakashi aishibe imitantikile ya kwa Yehova iya bumutwe.—1 Abena Korinti 11:3-6, 10.
10. Mulandu nshi bamo bapeela umutumwa Paulo, lelo cinshi cishininkisha ukuti uku kupeelwa kwa mulandu kwa bufi?
10 Paulo mu kumonekesha acisangile icakabilwa ukucinkulako Abena Kristu ba mu kubangilila ulwa ifi fishinte fya teokratiki pa kuti ‘fyonse ficitwe busaka busaka’ pa kulongana kwa cilonganino. (1 Abena Korinti 14:40) Lelo bushe ici cilepilibulo kuti Paulo aali uushifwaya banakashi, nga fintu bamo batunga? Iyo, te fyo. Bushe te Paulo uo mu cipandwa ca kwisalila ica kalata wakwe ku bena Roma atumine ukuposha kwakaba ku banakashi pabula aba Bwina Kristu? Bushe talangile ukutesekesha kwashika kuli Foibe, Priska (Priskila), Trufaena, na Trufosa, ukwita aba abalekeleshako babili “abanakashi abacucutika muli Shikulu”? (Abena Roma 16:1-4, 6, 12, 13, 15) Kabili aali ni Paulo e walembele pe samba lya kupuutwamo ukuti: “Imwe bonse ababatishiwa muli Kristu, namufwala Kristu. Tamuli muYuda nangu mwina Hela, tamuli musha nangu muntungwa, tamuli mwaume nangu mwanakashi; pantu imwe bonse muli bamo muli Kristu Yesu.” (Abena Galatia 3:27, 28) Paulo mu kulengama alitemenwe no kutesekesha inkashi shakwe isha Bwina Kristu, ukusanshako Ludia, uwalangile icileela capulamo mu kati ka nshita ya kweshiwa.—Imilimo 16:12-15, 40; Abena Filipi 4:2, 3.
Abanakashi Bacucutika Ilelo
11, 12. (a) Ni shani fintu Ilumbo 68:11 lilefikilishiwa mu cine cine ilelo? (b) Ni mu mibele nshi abengi aba muli bankashi shesu baisangamo abene beka, kabili mulandu nshi bakabila ukutemwa kwesu na mapepo?
11 Mu kati na nkati ka cilonganino ca Bwina Kristu ilelo, mwalibamo abanakashi ba Bwina Kristu abengi “abacucutika muli Shikulu.” Na kuba, ifipendo filango kuti “abanakashi ababilishe bali umulalo ukalamba,” ukupanga ulubali lwakulisha ulwa mulalo wa Nte shintu Yehova alebomfya muli iyi nshita ya mpela. (Ilumbo 68:11) Aba banakashi ba Bwina Kristu abacucutika baliinonkela ishina lyawama abene beka apantu balashomboka pa kufikilisha ulubali lwabo ulwa bakashi, banyina, abasunga amayanda, abasange mikalile, pamo pene na batumikishi ba Bwina Kristu.
12 Impendwa ya aba bankashi bawama bakwata abalume bashasumina. Bali no kubomba ne yi mibele amaawala 24 pa bushiku bumo. Bamo balishomboka pa myaka ukuba abakashi basuma ilintu balekumanisha ififwaikwa ku babomfi ba bucishinka aba kwa Yehova. Tacabe cayanguka, lelo balishipikisha, lyonse ukusubilo kuti abalume babo ‘kuti bakolopekwa ukwabule cebo’ ukupitila mu myendele yabo iya Bwina Kristu iyawama. Kabili mwandi buseko ubo bakanamo lupwa lonse lintu umulume wa musango uyo ayankulako! (1 Petro 3:1, 2) Pali ino nshita, aba bankashi ba busumino mu cishinka balekabila ukutemwa kwa bwananyina na mapepo ya filundwa fimbi ifya cilonganino. Pamo fye nga fintu “umutima uwafuuka kabili uwatalala” untu besha ukulangisha wabo “wafinisha ku cinso ca kwa Lesa,” e fyo na bumpomfu bwabo ubwashangila bwabo bwaumo mutengo ku cinso cesu.—1 Petro 3:3-6.
13. Mulandu nshi cingasoselwa pa lwa bankashi shesu bapainiya ukuti bali “banakashi abacucutika muli Shikulu,” kabili ni shani fintu balingile ukulangulukwa mu filonganino fyabo fiine?
13 Bankashi abalebomba pamo nga bapainiya kuti mu kwebekeshiwa basoswa ‘ukulacucutikila muli Shikulu.’ Abengi aba bene balikwate ŋanda, umulume, na bana ifya kusakamana, ukulunda ku mulimo wabo uwa kushimikila. Bamo balabomba inshita lubali pa kukumanisha ukukabila kwabo ukwa ku mubili. Ici conse cifwaya ukuteyanya kusuma, umupampamina, umukoosha, no kubombesha kukalamba. Aba banakashi ba Bwina Kristu balingile ukuba na maka ya kuyumfwa ukutemwa no kwafwilisha ifya abo bantu imibele yabo taibasuminisha ukupeelesha amaawala ya bupainiya ku mulimo wa kucitilo bunte.
14. (a) Ca kumwenako nshi icawama ica mukoosha calumbulwa? (b) Banakashi nshi aba Bwina Kristu abawaminwa ukutashiwa, kabili mulandu nshi? Lumbuleni ifya kumwenako fya pa mwenu ifili fyonse.
14 Abanakashi bamo aba Bwina Kristu balilanga ukwikatilila kushili kwa lyonse mu mulimo wa bupainiya. Mu Canada, Grace Lounsbury akwete ukusonda kwakwe ukwa kubalilapo ukwa kucita bupainiya mu 1914. Afumine pa mutande wa bupainiya mu 1918 pa mulandu wa kulwala, lelo ukufika mu 1924 abwekele mu mulimo wa nshita yonse. Pa nshita ya uku kulemba, acili pa mutande wa bupainiya, nangu cingati ali ne myaka ya bukulu 104! Bankashi abengi bamishonari abo muli ba 1940 bakanshiwe mu makalasi ya mu kubangilila aya Watchtower Bible School of Gilead bacili balebomba mu busumino, atemwa mwi bala lya bumishonari nelyo pamo nge filundwa fya lupwa lwa Bethel mu Brooklyn nelyo umo uwa misambo ya Watch Tower Society. Aba bonse abanakashi ba Bwina Kristu, kabili mu cine cine bankashi bonse abaibomfya abene beka mu mulimo wa pa Bethel, balanga umupashi wa kuipeele lambo kabili bali fya kumwenako fyawama. Bushe tulabala twaleka bene ukwishiba ukuti balatashiwa?
Abakashi ba Bakangalila Benda
15, 16. Libumba nshi ilya banakashi ba Bwina Kristu lyawaminwa ukutashiwa kwesu ukwakaba, kabili mulandu nshi?
15 Abakashi ba bakangalila benda bapanga ibumba limbi ilya banakashi ba Bwina Kristu abawamina ukutashiwa kwakaba no kukoselesha. Aba bankashi batemwikwa baliba abaipekanya ukukonka abalume babo ilyo aba baleya ukufuma ku cilonganino ukuya ku cilonganino, nelyo ukufuma ku muputule ukuya ku muputule, pa kukuulilila bamunyinabo lwa ku mupashi. Icinabwingi cabo baliipusula amalila ya ŋanda; basendama mu busanshi bwapusanako cila mulungu, kabili te lyonse buba busanshi busuma. Lelo baliba aba nsansa ukupokelela icili conse cintu bamunyina bengatambika. Bali ca kumwenako cawama ku nkashi shinabo isha ku mupashi.
16 Aba banakashi ba Bwina Kristu na kabili bapayanya ukwafwilisha kushingapimwa ku balume babo, ukupala nga nshi abanakashi ba bukapepa abakonkele Yesu “no kumupyungila.” (Marko 15:41) Tababa na maka ya kupoosa inshita ikalamba beka na balume babo, ‘abapikintika pe mu mulimo wa kwa Shikulu.’ (1 Abena Korinti 15:58) Bamo aba bene, ukupala Rosa Szumiga mu France, uwaingile umulimo wa nshita yonse mu 1948, balilonga imbokoshi sha fya kufwala isha balume babo no kwenda na bo pa myaka 30 nelyo 40. Bali abaitemenwa ukucita amalambo pa mulandu wa kwa Yehova na pa mulandu wa bamunyinabo ne nkashi. Bawamina ukutasha kwesu, ukutemwa, na mapepo.
Abakashi ba Baeluda
17, 18. (a) Mibele nshi ifwaikwa ku bakashi ba bamunyina abasontwa pa fifulo fya mulimo? (b) Malambo nshi abakashi ba baeluda basuminisha ukucita pa mulandu wa kwa Yehova na bamunyinabo, kabili ni shani fintu abakashi bambi bengaafwa abalume babo?
17 Ilintu alelondolola cimo cimo imilingo ya bamunyina abengasontwa pamo nga baeluda na babomfi batumikila, umutumwa Paulo na kabili alumbwile abanakashi, ukulembo kuti: “[Abanakashi, NW] ifyo fine babe aba mushiye; te ba lwambo, kano abatekanya, aba cishinka muli fyonse.” (1 Timote 3:11) Ca cine, uku kufunda kwa mu cinkumbawile kubomba ku banakashi ba Bwina Kristu bonse. Lelo mu cilolwa ca fyebo fyashingulukako, mu kukanatwishika kulingile ukukonkwa mu nshila ya ca kumwenako na bakashi ba bamunyina abasontwa pa fifulo fya mulimo.
18 Mu nsansa, ifi e fintu caba ku makana ayengi aya bakashi ba bakangalila ba Bwina Kristu. Baliba abatekanya mu fibelesho fyabo ne mifwalile yabo, aba mushiye pa lwa mikalile ya Bwina Kristu, abasakamana pa lwa cintu basosa, kabili mu bufumacumi balatukuta ukuba aba cishinka muli fyonse. Na kabili balasuminisha ukucita amalambo, ukupokelela ukuti abalume babo bapeeleshe ku milandu ya cilonganino inshita intu pambi ingabomfiwa mu kuba pamo na bene. Aba banakashi ba cishinka aba Bwina Kristu bawaminwa ukutemwa kwesu ukwakaba no kukoselesha. Nakalimo bamunyina bafulilako kuti batinamina amashuko mu kati na nkati ka cilonganino nga ca kuti abakashi babo mu kuicefya bengasuminisha ukucita amalambo ya musango uyo ku busuma bwa bonse.
“Abanakashi Bakalamba” aba Cishinka
19. Mulandu nshi “abanakashi bakalamba” abengi batashiwilwa apakalamba mu filonganino fyabo, kabili cinshi cilingile ukuba e kuyumfwa kwesu ukulola kuli bene?
19 Ukupitulukamo kwesu ukwa banakashi balumbulwa muli Baibolo nakutwafwilisha ukumono kuti umushinku taucilikila abanakashi ba citetekelo ku kubombela Yehova. Ici cishinka calangililwe mu milandu ya kwa Sara, Elisabete, na Ana. Ilelo, kuliko abanakashi abengi aba Bwina Kristu abakote abali fya kumwenako fyawama ifya citetekelo no kushipikisha. Mu kulundako, kuti mu kushilimuka batungilila baeluda pa kwaafwa bankashi bacaice. Ukubomfya ukubelesha kwabo ukwa nshita ntali, kuti bapeela ukufunda kwa mano ku bakashana, pamo fye nga fintu Amalembo yabapeelo bulashi ukucita. (Tito 2:3-5) Kuti cabe fyo pa nshita shimo nkashi wa cikoloci alekabila ukufundwa umwine wine. Nga ca kuti cabe fyo, eluda uulecite fyo alingile ‘ukumupaapaata kwati ni nyina.’ Baeluda balingile ‘ukucindika bamukamfwilwa’ kabili, nga ca kuti kwabako kukabila, ukubateyanishisha ukwaafwa kwa ku mubili. (1 Timote 5:1-3, 5, 9, 10) Bankashi shesu abatemwikwa aba cikoloci balingile mu kushininkisha kwacishapo ukuyumfwa abatemwikwa kabili abatesekeshiwa.
Bakateka Pamo na Kristu
20. Lishuko nshi ilyapulamo lyatambikwa ku banakashi abengi aba Bwina Kristu, kabili mulandu nshi impaanga shimbi bengabela aba nsansa pa lwa ici?
20 Cili calengama mu kukanatwishika ukufuma mu Malembo ukuti “takwaba musobololo kuli Lesa” ukulosha ku mushobo, umwaume nelyo mwanakashi. (Abena Roma 2:10, 11; Abena Galatia 3:28) Kabili ici cili ca cine na kabili mu nshila Yehova asalilamo abo abali no kubishanya no Mwana wakwe muli kamfulumende wa Bufumu. (Yohane 6:44) Fintu ibumba likalamba ilya mpaanga shimbi bengaba aba kutootela pa kuti abanakashi ba cishinka, pamo nga nyina wa kwa Yesu Maria, Maria umwina Magadala, Priskila, Trufaena, Trufosa, no mulalo wa bambi mu cilonganino ca Bwina Kristu ica mu kubangilila, pali nomba bakana mu kuteka kwa Bufumu, ukulenga ilya kamfulumende iyafumba mu kuba no kumfwikisha kwabo ukwe senge ukwa kuyumfwa ne fya kukumanya fya banamayo! We kumwena apatali kwabamo kutemwa na mano pa lubali lwa kwa Yehova!—Abena Roma 11:33-36.
21. Cinshi cili ukuyumfwa kwesu ilelo ukulola ku “banakashi abacucutika muli Shikulu”?
21 Ifwe ilelo kuti twayakana ukuyumfwa kwa mutumwa Paulo lintu alandile mu kuba no kutemwa no kutesekesha ulwa “aba banakashi; pantu bakoshenye pamo na ine mu mbila nsuma.” (Abena Filipi 4:3) Bonse aba Nte sha kwa Yehova, abaume na banakashi, bacipenda ukuba buseko kabili ishuko ukubombela pamo no ‘mulalo ukalamba uwa banakashi ababilisha [imbila nsuma, NW]’, ee, “abanakashi abacucutika muli Shikulu.”—Ilumbo 68:11; Abena Roma 16:12.
Ifipusho fya Kupitulukamo
◻ Ni shani fintu Yesu alangile ukuti tayakene impatila sha ntungulushi sha butotelo isha ciYuda ku banakashi?
◻ Ni shani fintu abanakashi batiina Lesa bapyungile Yesu, kabili mashuko nshi ayakalamba bamo aba bene bapokelele?
◻ Kufunda nshi Paulo apeele ukukuma ku banakashi mu kulongana kwa cilonganino?
◻ Fiputulwa nshi ifya bankashi fyawaminwa ukutemwa kwesu ukwaibela no kwafwilisha, kabili mulandu nshi?
◻ Ni shani fintu tulingile ukuyumfwa ukulola kuli abo bonse ilelo abali “abanakashi abacucutika muli Shikulu”?
[Icikope pe bula 16, 17]
Abanakashi bapyungile Yesu na batumwa bakwe
[Ifikope pe bula 18]
Abakashi abaipeele lambo aba bakangalila benda na ba baeluda bambi balacita ukusangwilako kwa mutengo ku mulimo wa kwa Lesa