“Nalyo Line Cilasela!”

“BAIBOLO isambilisha ifya kuya ku mulu, te nshila intu imyulu ibombelamo,” e fyasosele sayantisti wa mu mwanda wa myaka uwalenga 16 umwina Italy kabili kasanga Galileo Galilei. Ifisumino ifyapala ico fyamwingishe mu kukansana ne Calici lya Roma Katolika, ilyamutiinishe no kulungulusha no kubikwa mu cifungo. Imyaka imo 350 pa numa, icalici lyapitulwike mu kusunga kwa liko ukwa kwa Galileo. Icacitike mu kasuba ka kwa Galileo caitwa “ukulolenkana pa kati ka sayansi ya calo tumona ne fifundisho fyapofula.”

Ilelo, bakasapika ba cine kuti basambilila ukufuma ku cakukumanya ca kwa Galileo. Lelo mulandu nshi ukulolenkana kwa musango yo kwabalile akucitika? Ukubebeta pa mimwene ya sayansi iyapokelelwa iya mu nshita yakwe kwalapayanya icasuko.

Pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga 16, isonde lyatontonkanishiwe ukuba icifulo ca pa kati ica kubumbwa konse. Amaplaneti yatungilwe ukushinguluka mu fintengulusha fyakumanina. Nangula cishashininwa ku nshila sha busayansi, ishi mfundo shapokelelwe mu busumino nge cishinka caimikwa. Mu cine cine, sayansi mu kuba ne “mfundo sha kunonko kwishiba” isha iko yali iishingapaatulwako ku butotelo.

Mu calo ca musango yo Galileo alifyelwe ku lupwa lwacindikwa mu Pisa mu 1564. Wishi afwaile wene ukusambilila pa fya miti, lelo kalume wafwaishe ukwishiba abele uwacincimushiwa ku fipendo. Mu nshita, pamo nga profesa wa sayansi, asangile ifishinte fimo ifya kuba icite. Lintu ubulondoloshi bwa mandala ya mu kubangilila aya bena Netherlands bwafikile kuli wene, aliwaminishe apakalamba imipangilwe no kupanga icibombelo cakwe cine icasumbuka. Acipunamikile mu mulu no kusabankanya ico asambilile mu citabo cakwe ica kubalilapo, Sidereus Nuncius (Inkombe ya Ntanda), ukwishibisha ku nkulo yakwe imyeshi ine iya Jupiter. Mu 1611 alitilwe ku Roma, uko atambike ifya kusanga fyakwe ku Collegio Romano (Koleji ya ciRoma) iya baJesuit. Balimucindike pa kubungana umo basumine ifyakusanga fyakwe.

Ifisambilisho Ifikaanwa ne Calici

Mu kubamo ukusoka, pa ntanshi Galileo talafuma mu Roma, kardinala wa maka, umuJesuit, Bellarmine, aluminishe ukufwailisha mu fisambilisho fya kwa Galileo. Galileo asumine ukuti ububumbo butungululwa na mafunde ayo umuntu engeshiba ukupitila mu kusambilila. Icalici lya ciKatolika lyalikeene iyi mimwene.

Nangu fye ni bamo abasambilila intanda balikeene itontonkanyo lya kwa Galileo. Basumine ukuti te kuti cicitike ku mandala ukukusha ica cine cine no kuti ukusanga kwali ukwa kukopeka. Shimapepo umo atubulwile fye no kuti intanda ishamwenwe shakuulilwe mwi galasi lya kumwenamo! Lintu Galileo asangile impili sha pa mweshi, ukushininkisha ukuti ifya mu mulu tafyali ifyabulungana mu kukumanina, shimapepo Clavius apaashishe ukuti umweshi wafimbilikishiwe muli krustali, ica kuti, nangu cingati umo kuti pambi amona ukupulinkana mu mpili, wali ucili cibulungwa capwililika! “Iyi,” e fyasosele Galileo mu kwankulako, “mipangilwe yayemba iya bubumbo bwa kwelenganya.”

Ubuseko bwa kwa Galileo ubwa mucincishe ukubelenga ukufuma mwi “Buku lya Cifyalilwa,” nge fyo aitile ukufwailisha kwa bubumbo, bwamutungulwile ku citabo ca kwa kasambilila wa ntanda Nicolaus Copernicus. Mu 1543, Copernicus asabankenye icitabo ukupaasha ukuti isonde lyashingulwike akasuba. Galileo ashinine ci ukube ca cine. Nangu cibe fyo, ici calengele Galileo ukulwisha ukwimikwa kwa busayansi, ubupolitiki, no butotelo ifya kasuba kakwe.

Ilintu Icalici lya ciKatolika lyabomfeshe ukusambilila intanda kwa kwa Copernicus ku kwimika inshiku, pamo nga Isita, imimwene ya kwa Copernicus yali icili tailapokelelwa mwi funde. Ibumba lya bashikofu be calici lyaafwilishe icifundisho ca kwa Aristotle ica kuti isonde lyali e cifulo ca pa kati ica kubumbwa konse. Imfundo shipya isha kwa Galileo, nangu cibe fyo, shasonsombele ukushimikwa kwabo na maka.

Nangu cingati basayantisti baikalile ukucilinganya Europe babombele ku kushininkisha imibombele ya kwa Copernicus, baali abaikushiwa ukulanshanya pa lwa yene pa kati ka basayantisti beka. Pali ico citendekelo Icalici lya ciKatolika lyalibalekele. Galileo alembele te mu ciLatini lelo mu cina Italy ica bantuuntu fye na muli ifyo alengele ukutemwikwa ifya kusanga fyakwe. Bashibutotelo bayumfwile ukuti alesonsomba te bene beka lelo Icebo ca kwa Lesa.

Te Citabo ca Sayansi

Kwena, ukusanga ifishinka pa lwa bubumbo tacili mu cine cine kusonsomba kwa Cebo ca kwa Lesa. Abasambi ba ico Cebo balamwensekesha ukuti Baibolo te citabo ca sayansi, nangu cingati ilaba iyalungika lintu yakumya pa milandu ya sayansi. Yalembelwe ku mulandu wa kulunduluka kwa ku mupashi ukwa basumina, te mu kubasambilisha sayansi ya cifyalilwa nelyo sayansi imbi iya ku mubili. (2 Timote 3:16, 17) Galileo alisumine. Atubulwile ukuti kwabako imisango ibili iya lulimi: inumbwilo sha mu kulungatika isha sayansi na mashiwi ya cila kasuba aya bakalemba bapuutwamo. Alembele ukuti: “Calibe cakabilwa mu Malembo . . . ukulondolola mu kumfwika ifi ku kumfwikisha kwa bantuuntu fye, ukusose fintu ifingi ifyo ifimoneka ifyapusanako (ukukuma ku bupilibulo bwa mashiwi) ukufuma ku cine cakumanina.”

Kwalibako ifya kumwenako fya ici mu malembo yalekanalekana aya mu Baibolo. Cimo ni Yobo 38:6, apo Baibolo ilanda ulwe sonde ukukwata “amashinte” ne “libwe lya pa cifutu.” Bamo babomfeshe ici bubi bubi ngo bushinino bwa kuti isonde lyalishikimana. Inumbwilo sha musango uyo tashapangwa ngo bulondoloshi bwa sayansi ubwe sonde lelo, ukucila, mu musango wa nshintu shilinganya ububumbo bwe sonde ku kwimikwa kwa cikuulwa, mu kuba na Yehova nga Kakuula Mukalamba.

Nge fyo kalemba wa lyashi lya bumi L. Geymonat asontako mu citabo cakwe Galileo Galilei ukuti: “Abasambilila ifya butotelo abashipelulula abafwaile ukupelesha sayansi pa citendekelo ca kupelulula kwa mu Baibolo te kuti bacite icili conse kano ukubika ukutwishika pali Baibolo iine.” Ku milandu ya kaso abantu baumalala bacitile ico cine fye. Kalata yalituminwe kwi Ofesi lya Mushilo ukwita pa kufwailisha Galileo.

Pa February 19, 1616, abasambilila ifya butotelo baKatolika bapeelwe ukupingulapo kubili: (1) “akasuba e cifulo ca pa kati ica kubumbwa konse” na (2) “isonde talyaba pa kati ka kubumbwa konse.” Pa February 24 bafumishepo ifi fifundisho nge fya buwelewele kabili ifikaanya icisumino. Galileo akambishiwe ukukanakakatila nelyo ukusambilisha ififundisho fya musango yo.

Galileo alitalalikwe. Te Calici fye lya Katolika ilyamulwishishe lelo ifibusa fyakwe tafyali na maka ya kumwaafwa. Aipeeleshe fye ku kusapika. Aciba ca kuti te kwalula kwa kwa papa mu 1623, nga tatwaumfwile pa lwa wene na kabili. Nangu cibe fyo, papa umupya, Urban VIII, aali ni ncenshi kabili kaafwilisha wa kwa Galileo. Icebo califikile kuli Galileo ukuti papa takaleshe icitabo icipya. Akumenye na kabili papa. Pa numa ya uku kulangilila kwamonekesha ukwa muntontonkanya waisuka ukwa kwa papa, Galileo atendeke ukulembe citabo.

Nangu cingatila Dialogue Concerning the Two Chief World Systems ica kwa Galileo casabankanishiwe mu kubalilapo pe samba lya laisensi uwa ciKatolika mu 1632, ukucincimuka kwa bupapa mu kwipipa kwaliulwike. Pa mushinku wa myaka 70, Galileo alitilwe ukumonekela pa ntanshi ya Kulubulwisha kwa Butotelo umuku walenga bubili. Ukupeelwo mulandu wa kutunganishiwa kwa kukaane cisumino kwafwaile ukuti ukusuminisha kwe calici ku kusabankanya icitabo kulondololwe mu kubalilapo, kabili catungilwe ukuti Galileo mu kufinsha afishile ukubinda kwa mu kubangilila pa cisambilisho ca buCopernican. Apantu Dialogue yalingenye imibombele ya kusambilila intanda, ukusanshako iyo iya kwa Copernicus, casuminwe ukuti catobele icibindo.

Galileo ayankwileko ukuti icitabo cakwe calengulwile Copernicus. Kwali kuipokolola kwanaka, apantu mu citabo umulandu wacilishapo ukuba uwa kushinina walicitilwe Copernicus. Mu kulundapo, amashiwi ya kwa papa yabikilwe mu kanwa ka muntu wacililepo ukuba uushalamuka mu citabo, Simplicio, muli ifyo ukukalifya Papa Urban VIII.

Galileo Ashininwa uwa Kukaane Cisumino

Galileo asangilwe no mulandu. Kale kale uwalwala kabili pa kuba natiinishiwa mu kuba no kulungulushiwa kano nga alapile, alisuuswike. Ubufukeme alapile ukuti: “Ndelaya pa lwalala . . . ifilubo fisoselwe no kukaane cisumino . . . nshakabale nanda na kabili . . . ifintu fya musango yo apantu kuti fyambika mu mutunganya wapalako.” Ku ca kusekesha, inshimi shishimika ukuti pa kwima, aumine pa nshi no kubulubusa ukuti “Eppur si muove! [Kabili nalyo line cilasela!]”

Ukupeelwo mulandu kwali kubikwa mu cifungo no kulubulula ukufikila imfwa yakwe, iyacitike imyaka pabula pa numa. Kalata intu alembele mu 1634 yasosele ukuti: “Te tontonkanyo lyandi ilili lyonse ilyatendeke ubulwi, lelo ukuba kwandi mu luse lwabipa ulwa baJesuit.”

Mu 1822 icibindo pa fitabo fyakwe califumishiwepo. Lelo tacabombele ukufikila mu 1979 e lintu Papa John Paul II aiswile cipya cipya umulandu no kusumina ukuti Galileo alengelwe “ukucula nga nshi . . . ku baume na mateyanyo ye Calici.” Mu nyunshipepala ya Vatican, L’Osservatore Romano, Mario D’Addio, icilundwa caishibikwa ica kutumwa kwaibela ukwaimikwe na Papa John Paul II ku kupituluka mu kushininwa kwa kwa Galileo mu 1633, casosele ukuti: “Icaitwa ukukaane cisumino kwa kwa Galileo tacimoneka ukukwata umufula uuli onse, nampo nga ni mu kusambilila ifya butotelo nelyo pe samba lya cishinte ce funde.” Ukulingana na D’Addio, icilye ca Kulubulwisha kwa Butotelo capulile mu bulashi bwa ciko—ififundisho fya kwa Galileo tafyatobele icipande icili conse ica cisumino. Inyunshipepala ya Vatican yasumine ukuti ukushininwa kwa kwa Galileo ukwa kukaane cisumino takwakwete cishinte.

Cinshi tusambilila ukufuma ku ca kukumanya ca kwa Galileo? Umwina Kristu alingile ukumwensekesha ukuti Baibolo te citabo ca kusambililamo sayansi. Lintu ukukansana kwamoneka ukubako pa kati ka Baibolo na sayansi, talekabila ukwesha ukuwikisha “ukukanasuminishanya” ukuli konse. Na kuba, icitetekelo ca Bwina Kristu cashimpwa pa “cebo ca kwa Kristu,” te pa bulashi bwa sayansi. (Abena Roma 10:17) Pa mbali ya ico, sayansi ilaluka mu kutwalilila. Icifundisho ico icimoneka ukupilika Baibolo kabili icili icaseeka ilelo mailo kuti pambi casangwa ukube cilubo kabili no kukaanwa.

Nalyo line, lintu baloshako ku mulandu wa kwa Galileo ku kulangilila ukunyanyantila ubutotelo ukwa sayansi, basayantisti kuti bacita bwino ukwibukisha ukuti ukusanga kwa kwa Galileo takwapokelelwe no kwimikwa kwa kusapika ukwa mu kasuba kakwe. Ukupusanako ne tontonkanyo lya nkulo yakwe, Baibolo tayali iishaumfwana ne co cine. Icebo ca kwa Lesa tacakabile ukupitulukwamo. Cali kwilula Baibolo bubi bubi ukwe Calici lya ciKatolika e kwalengele impika.

Uuli onse alingile ukuseshiwa no kubombela pamo kwawamisha ne funde lya cifyalilwa mu bubumbo ku kutesekesha kukalamba ukwa kwa Kabumba, Yehova Lesa. Galileo aipwishe ukuti: “Bushe Umulimo waliba uwacepako bucindami ukucila pa Cebo?” Umutumwa ayasuka ukuti: ‘Ifishimoneka ifya kwa Lesa—amaka yakwe ya pe na buLesa bwakwe pamo—fyamonekesha, bafiilukila ku fibumbwa.’—Abena Roma 1:20.