Bushe Icalici lya mu Kubangilila Lyasambilishe Ukuti Lesa wa Bulesa Butatu?
Ulubali 3—Bushe Bandubulwila Balisambilishe Icifundisho ca Bulesa Butatu?
Mu shafumine isha luko isha November 1, 1991, na February 1, 1992, Ulupungu lwa kwa Kalinda lwalangile ukuti icifundisho ca Bulesa Butatu tacasambilishiwe na Yesu na basambi bakwe nangu ni kuli Bashibo ba Butumwa aba mu kulekelesha kwa myanda ya myaka uwa kubalilapo na mu kubangilila kwa wa cibili C.E. Bushe abaume be calici pa numa mu mwanda wa myaka uwa cibili balicisambilishe?
UKUTULA mupepi na pa kati ka mwanda wa myaka uwa cibili uwa Nshita yesu Iyaishibikwa ukupulinkana ku mpela ya uko, kwamoneke abaume be calici abo ilelo betwa Bandubulwila. Balembele ku kucingilila ubuKristu ubo baishibe ku kulwisha kwa bulwani ukwa mano ya buntunse ayaanene mu calo ca Roma ica ilya nshita. Ifitabo fyabo fyabeleko ukulola ku mpela, na pa numa, ya fyalembwa fya Bashibo ba Butumwa.
Pa kati ka Bandubulwila abalembele mu ciGreek pali Justin Martyr, Tatian, Athenagoras, Theophilus, na Clement wa ku Alexandria. Tertullian aali ni Ndubulwila uwalembele mu ciLatini. Bushe basambilishe Bulesa Butatu bwa shino nshiku ubwa Kristendomu—abantu batatu abalingana (Wishi, Umwana, no Mupashi wa Mushilo) muli Lesa wa finso fitatu, umo umo ukuba Lesa wa cine, nalyo line te ba Lesa batatu lelo Lesa umo?
“Umwana Aliba Uwanakila”
Dr. H. R. Boer, mu citabo cakwe A Short History of the Early Church, alandapo pa lwa kutamisha pa mbali icisambilisho ca Bandubulwila ukuti:
“Justin [Martyr] asambilishe ukuti pa ntanshi ya kubumba bwa calo Lesa aali eka kabili ukuti takwali Mwana. . . . Lintu Lesa afwaile ukubumbe calo, . . . afyele umuntu na umbi uwa bulesa ukumubumbilako icalo. Uyu muntu wa bulesa aitilwe . . . Umwana pa mulandu wa kuti alifyelwe; aitilwe Logos pa mulandu wa kuti afumishiwe mu Kupelulula nelyo mu Muntontonkanya wa kwa Lesa. . . .
“Justin na Bandubwilila bambi muli ifyo basambilishe ukuti Umwana cibumbwa. Aba cibumbwa casumbuka, icibumbwa cakwata amaka ku kubumbe calo lelo, nangu ni fyo, cibumbwa. Mu cisambilisho ca butotelo uku kwampana kwa Mwana kuli Wishi kwitwa subordinationism (icisumino ca kunakila). Umwana aba uwanakila, uko e kuti, uwa cibili kuli, uwashintilila pali, kabili uwalengelwe na Wishi. Bandubulwila bali abasumina mu kunakila.”1
Mu citabo The Formation of Christian Dogma, Dr. Martin Werner asosa pa lwa kumfwikisha kwa mu kubangilila ukwa kwampana kwa Mwana na Lesa:
“Ukuti ukwampana kwaumfwikike mu nshila yabulo kulamba pamo nga uko ukwa ‘kunakilako’, uko e kuti mu mano ya kunakila kwa kwa Kristu kuli Lesa. Ukuli konse mu Cipingo Cipya ukwampana kwa kwa Yesu kuli Lesa, Wishi, kuletwa mu kulangulukapo, . . . kutontonkanishiwa kabili no kwiminina umupwilapo ngo kunakila. Kabili Uwasumina mu Kunakila wacilishapo kushangila uwa mu Cipingo Cipya, ukulingana ne calembwa ca Malandwe, aali ni Yesu umwine . . . Ici cifulo ca kutendekelako, icashangila kabili icamonekesha nge fyo cali, cali na maka ya kwikalila pa nshita ntali. ‘Abasambilila ifya butotelo bonse abalumbuka aba pa ntanshi ya Nicaea baiminineko ukunakila kwa kwa Logos kuli Lesa.’”2
Mu kusuminishanya ne ci, R. P. C. Hanson, muli The Search for the Christian Doctrine of God, alondolola ukuti:
“Takwaba nangu umo uwasambilila ifya butotelo mwi Calici lya ku Kabanga nelyo ilya ku Masamba pa ntanshi ya kupuuka kwa Kupaashanya kwa buArius [mu mwanda wa myaka uwalenga ine], uushimona Umwana ngo wanakila kuli Wishi mu mano yamo.”3
Dr. Alvan Lamson, muli The Church of the First Three Centuries, alundako kuli ubu bunte ukukuma ku cisambilisho ca mabulashi ye calici pa ntanshi ya Cilye ca Nicaea (325 C.E.) ukuti:
“Ukucepako kwa Mwana mu cinkumbawile, nga te kuli bonse, kwapokelelwe na Bashibo ba pa numa ya Nicaea . . . Ukuti bamwene Umwana ngo wapusanako ukufuma kuli Wishi caba icamonekesha ukufuma ku mimwene iyo mu kumfwika bapokelele ukucepako kwakwe. . . . Balangulwike wene ngo wapusanako kabili uwanakila.”4
Mu kupalako, mu citabo Gods and the One God, Robert M. Grant asosa ifyakonkapo pa lwa Bandubulwila ukuti:
“Ubwilulo bwa mfundo ya kwa Kristu ubwa bundubulwila, ukupala ubo ubwa Cipingo Cipya, bwaba apakalamba kusumina mu kunakila. Umwana lyonse aba uwanakila kuli Wishi, uwaba Lesa umo uwa Cipingo ca Kale. . . . Ico tusanga muli aba bakalemba ba mu kubangilila, lyene, tacaba cifundisho ca Bulesa Butatu . . . Pa ntanshi ya Nicaea, icisambilisho ca butotelo ica Bena Kristu cali mu cinkumbawile kusumina mu kunakila.”5
Bulesa Butatu ubwa Kristendomu busambilisha ukuti Umwana alilingana na Lesa Wishi mu ciyayaya, amaka, icifulo, na mano. Lelo Bandubulwila basosele ukuti Umwana taali uwalingana na Lesa Wishi. Bamwene Umwana ngo wanakila. Ico tacili cisambilisho ca Bulesa Butatu.
Ukubelebesha Icisambilisho ca mu Mwanda wa Myaka uwa Kubalilapo
Bandubulwila na Bashibo be Calici bambi aba mu kubangilila babelebeshe pa cipimo cikalamba cintu Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo basambilishe pa lwa kwampana kwa kwa Wishi no Mwana. Mona fintu ici calumbululwa mu citabo The Formation of Christian Dogma:
“Mu nkulo ya Butuutu iya Bena Kristu takwali icishibilo icili conse ica musango uuli onse ica mpika ya Bulesa Butatu nelyo ukupaashanya, pamo nga uko pa numa kwaletele ukukansana kwa lukaakala mwi Calici. Umulandu wa ici ukwabulo kutwishika waleele mu cishinka ca kuti, ku buKristu bwa Butuutu, Kristu aali . . . umuntu wasumbuka uwa calo ca bamalaika ba mu mulu, uwabumbilwe no kusalwa na Lesa ku mulimo wa kuletako, pa mpela ya nkulo, . . . Ubufumu bwa kwa Lesa.”6
Mu kulundapo ukukuma ku cisambilisho ca Bashibo be Calici ababangilileko, The International Standard Bible Encyclopedia isuminisha ukuti:
“Mu kutontonkanya kwa mu kubangililako ukwe Calici ukukongama lintu balelanda pa lwa kwa Lesa Wishi kwaba kulanguluka Wene intanshi, te pamo nga Wishi wa kwa Yesu Kristu, lelo pamo nge ntulo ya buntu bonse. E co Lesa Wishi aba, nga fintu cili, Lesa wacila pali conse. Kuli Wene kwaba ubulondoloshi pamo nga uwabule ntendekelo, uushifwa, uushaluka, uushingalondololwa, uushimoneka, kabili uushingabumbwa. Ni Wene uwabumbile ifintu fyonse, ukusanshako ne fya kubumbila fine, apabula akantu. . . .
“Ici pambi kuti camoneka ukutubulula ukuti Wishi eka mu kulinga ni Lesa kabili Umwana no Mupashi muli ifyo baba aba cibili. Ubulondoloshi bwa mu kubangilila ubwingi bumoneka ukwafwilisha ici.”7
Ilintu iyi encyclopedia itwalilila ukusundula ici cine no kutunga ukuti icifundisho ca Bulesa Butatu calipokelelwe muli cilya ciputulwa ca nshita ica mu kubangilila, ifishinka fipilika ukutunga. Languluka amashiwi ya kwa Katolika walumbuka uwasambilila ifya butotelo John Henry Kardinala Newman aya kuti:
“Natusuminishe ukuti imfundo shonse isha cifundisho, isho Shikulwifwe aba e mutwe wa lyashi, shalumbulwilwe mu kukonkesha kabili mu muyano kwi Calici lya Butuutu . . . Lelo mu kushininkisha caba icapusanako ku cifundisho ca buKatolika ica Bulesa Butatu. Nshilemona nampo nga ni mu nshila nshi cingasoswa ukuti kwalibako ukusuminisha kwa mu cinkumbawile ukwa kubangilila kwa [mabulashi ye calici] mu kuwaminwa kwa ciko . . .
“Ififundisho fya muli kalya kasuba ka mu kubangilila tafilumbula . . . pa lwa [Bulesa Butatu] nakalya. Filumbula mu cine cine pa lwa Batatu; lelo ukuti kwalibako inkama iili yonse mu cifundisho, ukuti Batatu baba Umo, ukuti Balilingana, ba muyayaya, bonse abashabumbilwe, bonse ba maka yonse, bonse te kuti bomfwikishiwe, tacalondololwa, kabili takuli nangu cimo icingeshibikwa ukufuma kuli bene.”8
Cintu Justin Martyr Asambilishe
Umo uwa Bandubulwila ba mu kubangilila aali ni Justin Martyr, uwaikeleko ukutula mupepi na 110 ukufika ku 165 C.E. Takwaba pa fyalembwa fyakwe ifyabapo icilumbula abantu batatu abalingana muli Lesa umo.
Ku ca kumwenako, ukulingana na Jerusalem Bible iya ciKatolika, Amapinda 8:22-30 yasosa pa lwa kubapo kwa pa ntanshi ya buntunse ukwa kwa Yesu ukuti: “Yahweh alimumbile lintu imifwaile yakwe intanshi yafungulwike, pa ntanshi ya milimo yakwe iyakokwesha. . . . Takwali amatenga, lintu nafyelwe . . . Ilyo impili tashilabako, nalifyelwe . . . Nali pa mbali [ya kwa Lesa], intukushi ikalamba.” Ukulanshanya ifi fikomo, Justin asoso muli Dialogue With Trypho yakwe ukuti:
“Ilembo lyalondolola ukuti ubu Bufyashi bwafyelwe kuli Wishi pa ntanshi ifintu fyonse tafilabumbwa; no kuti ico icafyalwa caliba icaibela mu cipendo ukufuma kuli ico icifyala, uuli onse kuti asumina.”9
Apantu Umwana afyelwe kuli Lesa, Justin abomfya inumbwilo “Lesa” mu kulundana no Mwana. Alondolola muli First Apology yakwe ukuti: “Wishi wa mu kubumbwa konse alikwata Umwana; uyo na o, pa kuba Cebo ca kwa Lesa uwafyalwa intanshi, na o wine ni Lesa.”10 Baibolo na kabili ilosha ku Mwana wa kwa Lesa kwi lumbo “Lesa.” Pali Esaya 9:6 (NW) etwa “Lesa wa Maka.” Lelo muli Baibolo, bamalaika, abantunse, balesa ba bufi, na Satana na bo bene betwa “balesa.” (Bamalaika: Ilumbo 8:5; linganyeniko AbaHebere 2:6, 7. Abantunse: Ilumbo 82:6. Balesa ba bufi: Ukufuma 12:12; 1 Abena Korinti 8:5. Satana: 2 Abena Korinti 4:4, NW.) Mu malembo ya ciHebere, ishiwi limininako “Lesa,” ʼEl, lipilibula fye “Uwa Maka” nelyo “Umo Uwakosa.” Ilyalinganako mu Malembo ya ciGreek ni the·osʹ.
Mu kulundapo, inumbwilo ya ciHebere iyabomfiwe pali Esaya 9:6 ilanga ukupaatukanya kwa cine cine pa kati ka Mwana na Lesa. Palya Umwana etwa “Lesa wa Maka,” ’El Gib·bohrʹ, te “Lesa wa Maka Yonse.” Iyo numbwilo mu ciHebere ni ’El Shad·daiʹ kabili ibomba mu kuibela kuli Yehova Lesa.
Mona, nangu cibe fyo, ukuti ilintu Justin eta Umwana “Lesa,” tabala asosa ukuti Umwana ni umo uwa bantu batatu abalingana, umo umo ukuba Lesa lelo batatu ukupanga fye Lesa umo. Mu cifulo ca ico, asosa muli Dialogue With Trypho yakwe ukuti:
“Kwabako . . . Lesa na umbi na Shikulu [Yesu wa pa ntanshi ya buntunse] uwanakila kuli Kapanga wa fintu fyonse [Lesa Wa maka yonse]; uyo [Umwana] na kabili etwa Malaika, pa mulandu wa kuti Wene [Umwana] abilisha ku bantu icili conse ico Kapanga wa fintu fyonse—uo pa mulu wakwe tapaba Lesa umbi—afwaya ukubilisha kuli bene . . .
“[Umwana] aba uwapusanako ukufuma kuli Wene uwacitile ifintu fyonse,—ukulosha ku cipendo, napilibula, te [kulekana] mu mifwaile.”11
Icipande ca kusekesha cisangwa muli First Apology ica kwa Justin, icipandwa 6, umo alwisha ukupeelwo mulandu kwa cisenshi ukwa kuti Abena Kristu ni bamukanalesa. Alembo kuti:
“Bonse babili Wene [Lesa], no Mwana (uwaishile ukufuma kuli Wene no kutusambilisha ifi fintu, ne minshipendwa ya bamalaika bambi abasuma abakonka kabili abapangwa ukupala Wene), no Mupashi wa busesemo, tulepepa no kulumba.”12
Kapilibula wa ici cipande, Bernhard Lohse, alandapo ukuti: “Kwati tacali icakumanina ukuti muli uku kupendawila bamalaika balumbulwa nga bantu abacindikwa no kupepwa ku Bena Kristu, Justin taleshimunuka mu kulumbula bamalaika pa ntanshi ya kulumbula Umupashi wa Mushilo.”13—Moneni na kabili An Essay on the Development of Christian Doctrine.14
Muli ifyo, ilintu Justin Martyr amoneka ukuba ngo wapaatukako ukufuma ku cifundisho ca Baibolo icasanguluka mu mulandu wa ulingile ukuba ica kutontapo ca kupepa kwa Bwina Kristu, mu kumonekesha tamwene Umwana ngo walingana na Wishi, pamo fye nge fyo bamalaika balangulwikwe ukuba abalingana Nankwe. Ukukuma kuli Justin, twaambula na kabili ukufuma muli Church of the First Three Centuries iya kwa Lamson ukuti:
“Justin amwene Umwana ngo wapaatukako ukufuma kuli Lesa, kabili uwacepako kuli wene: uwapaatuka, te mu mano ya muno nshiku, pamo ngo kupanga umo uwa mu fitendekelo fitatu, nelyo abantu, . . . lelo uwapusanako mu mipangilwe no musango; uwakwata ifikabilwa fya muntu umo umo, ifya cine cine, ifyakosa, uwapaatukako ukufuma kuli Lesa, uko afumya amaka yakwe yonse na malumbo; ukupangwa pe samba lyakwe, kabili uunakila mu fintu fyonse ku kufwaya kwakwe. Wishi alisumbuka; Umwana alanakila: Wishi e ntulo ya maka; Umwana ni kapokelela: Wishi e ntendekelo; Umwana, pamo nga kapyunga wakwe nelyo icibombelo, alamubombela. Baba babili mu mpendwa, lelo balasuminishanya, nelyo baba umo, mu mifwaile; ukufwaya kwa kwa Wishi lyonse kubombela pamo no kwa Mwana.”15
Mu kulundapo, takwaba uko Justin asosa ukuti umupashi wa mushilo muntu uwalingana na Wishi no Mwana. E co takuli uko mu bufumacumi cingasoswa ukuti Justin asambilishe Bulesa Butatu ubwa Kristendomu wa muno nshiku.
Cintu Clement Asambilishe
Clement uwa ku Alexandria (mupepi na 150 ukufika ku 215 C.E.) na o eta Umwana “Lesa.” Amwita fye no kuti “Kabumba,” inumbwilo ishabala aibomfiwa muli Baibolo ukulosha kuli Yesu. Bushe apilibwile ukuti Umwana aliba uwalingana mu nshila ishili shonse na Kabumba wa maka yonse? Iyo. Clement mu kushininkisha alelosha kuli Yohane 1:3, apo casoswa ku lwa Mwana ukuti: “Ifintu fyonse fyalengelwe kuli wene.”16 Lesa abomfeshe Umwana nge cibombelo mu milimo Yakwe iya kubumba.—Abena Kolose 1:15-17.
Clement eta Lesa Wasumbuka “Lesa kabili Wishi wa kwa Shikulwifwe Yesu”17 kabili asoso kuti “Shikulu Mwana wa kwa Kabumba.”18 Na kabili asoso kuti: “Lesa wa bonse ni umo umusuma eka, Kabumba wa bulungi, no Mwana [aba] muli Wishi.”19 E co alembele ukuti Umwana alikwata Lesa uwamucila.
Clement alanda pa lwa kwa Lesa pamo ngo “wa ntanshi kabili kapeela eka uwa bumi bwa muyayaya, ubo Umwana, apokelele ukufuma kuli Wene [Lesa], apeela kuli ifwe.”20 Kapeela wa kutendekelako uwa bumi bwa muyayaya aba uwasumbuka mu kumonekesha kuli umo uyo, nge fyo cili, uupeela bwene. Muli ifyo, Clement asoso kuti Lesa “wa kubalilapo, kabili uwasumbukisha.”21 Mu kulundapo, asoso kuti Umwana “alipalamisha kuli Wene uwaba E Lesa Wa maka yonse eka Umo” no kuti Umwana “akambisha ifintu fyonse ukulingana no kufwaya kwa kwa Wishi.”22 Libili libili Clement alanga ukusumbuka kwa kwa Lesa Wa maka yonse pa Mwana.
Ukukuma kuli Clement uwa ku Alexandria, tubelenga muli The Church of the First Three Centuries ukuti:
“Kuti pambi twaambula ifipande ifingi ukufuma kuli Clement umo ukucepesha kwa Mwana kwapokelelwa mu kumonekesha. . . .
“Tuli abatulumushiwa ukuti uuli onse kuti abelenga pa lwa kwa Clement mu kuba no kusakamana kunono, no kwelenganya pa kashita nyunsu ukuti alangulwike Umwana ngo wapalana mu cipendo—umo—na Wishi. Umusango wakwe uwa kushintilila no kucepako, nge fyo umoneka kuli ifwe, walipokelelwa ukuli konse. Clement asumine Lesa no Mwana ukuba abapaatukana mu cipendo; mu mashiwi yambi, abantu babili,—umo uwasumbuka, umbi uwanakila.”23
Mu kulundapo, kuti na kabili pambi casoswa ukuti: Nangu cingati Clement inshita shimo amoneka ukuya bushilya bwa cintu Baibolo isosa pa lwa kwa Yesu, takwabako uko alanda pa lwa Bulesa Butatu ubwakwata abantu batatu abalingana muli Lesa umo. Bandubulwila ukupala Tatian, Theophilus, na Athenagoras, abaikeleko pa kati ka nshita ya kwa Justin ne yo iya kwa Clement, bakwete imimwene imo ine. Lamson asoso kuti tabali “abasumina muli Bulesa Butatu mu kuwaminako ukucila pali Justin umwine; uko e kuti, basumine mu kukanapaatula, Batatu abalingana, lelo basambilishe icifundisho icishingasuminishanya umupwilapo ne yi mfundo.”24
Ifisumino fya Butotelo Ifya kwa Tertullian
Tertullian (mupepi na 160 ukufika ku 230 C.E.) aali e wa kubalilapo ukubomfya ishiwi lya ciLatini ilya trinitas. Nga fintu camonwa kuli Henry Chadwick, Tertullian atungile ukuti Lesa aba ‘musango umo uwabamo abantu batatu.’25 Ici tacipilibula, nangu cibe fyo, ukuti akwete mu muntontonkanya abantu batatu abalingana kabili aba muyayaya. Nangu cibe fyo, imfundo shakwe shalundulwilwe na bakalemba ba pa numa abalebomba ukulola ku cifundisho ca Bulesa Butatu.
Icifundisho ca kwa Tertullian ica Tata, Umwana, no mupashi wa mushilo cali icapusanako nga nshi ukufuma kuli Bulesa Butatu ubwa Kristendomu, apantu asumine mu kunakila. Amwene Umwana ngo wanakila kuli Wishi. Muli Against Hermogenes alembele ukuti:
“Tatulingile ukutunga ukuti kwalibako umuntu umbi ukucila pali Lesa eka uushafyalwa kabili uushabumbwa. . . . Ni shani cingaba ukuti icili conse, ukufumyako Wishi, cilingile ukuba icikalamba, kabili pali ubu bulondoloshi mu cine cine uwacindamako, ukucila Umwana wa kwa Lesa, uwafyalwa eka kabili Cebo wafyalwa uwa kubalilapo? . . . Ukuti [Lesa] icishakabilwe Kapanga ku kupeela wene ukubako, kuti caba icasumbukisha nga nshi mu mutande ukucila [Umwana] uwakwete katendeka ku kulenga ukuti abeko.”26
Na kabili, muli Against Praxeas, alanga ukuti Umwana aliba uwapusanako ukufuma ku kabili uwanakila kuli Lesa Wa maka yonse pa kusoso kuti:
“Wishi aba musango wa cibumbwa conse, lelo Umwana afumishiwa kabili lubali lwa conse, nge fyo Wene Umwine asuminisha: ‘Tata aba umukalamba ukucila ine.’ . . . Muli ifyo Wishi aliba uwalekana ukufuma ku Mwana, pa kuba uwacilapo pa Mwana, pamo fye nga fintu Wene uufyala aba umo, kabili uyo uwafyalwa ni umbi; Wene, na kabili, uutuma ni umo, kabili Wene uutumwa ni umbi; kabili Wene, na kabili, uupanga ni umo, na Wene ukupitila muli uyo icintu cipangwa ni umbi.”27
Tertullian, muli Against Hermogenes, alondolola mu kulundapo ukuti kwaliko inshita ilyo Umwana taliko ngo muntu, ukupilibula ukuti tamwene Umwana ngo muntu wa muyayaya mu mano yamo yene ayo Lesa abelelemo.28 Kardinala Newman asosele ukuti: “Tertullian afwile ukulangulukwa nga heterodox [ukusumina mu fifundisho fishili fya buorthodox] pa cifundisho ca nkulo ya muyayaya iya kwa Shikulwifwe.”29 Ukulosha kuli Tertullian, Lamson abilisha ukuti:
“Uyu kupelulula, nelyo Logos, nge fyo caleitwa ku baGreek, aali pa numa, nge fyo Tertullian asumine, uwayalulwa mu Cebo, nelyo Umwana, uko e kuti, icintu ca cine cine, icabako ukutula umuyayaya nge mibele fye ya kwa Wishi. Tertullian apeele kuli wene, nangu cibe fyo, icifulo icacepako pali Wishi . . .
“Ukupingulwa ukulingana no bulondoloshi bwapokelelwa mu cinkumbawile ubuli bonse ubwa Bulesa Butatu mu kasuba ka muno nshiku, ukwesha kwa kupususha Tertullian ukufuma ku kusenukwa [nga kakaana wa cisumino] kuti kwaba ukwabulwe subilo. Te kuti ashipikishe ubwesho napacepa.”30
Takwaba Bulesa Butatu
Nga ca kuti wali no kubelenga amashiwi yonse aya Bandubulwila, kuti wasango kuti nangu cingati bapumbwike mu nshila imo ukufuma ku fisambilisho fya Baibolo, takuli nangu umo uwa bene uwasmbilishe ukuti Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo baali abalingana mu ciyayaya, amaka, icifulo, na mano.
Ici cili na kabili ica cine pa lwa bakalemba bambi aba mu mwanda wa myaka uwalenga ibili na itatu, pamo nga Irenaeus, Hippolytus, Origen, Cyprian, na Novatian. Ilintu bamo baishile mu kulinganya Wishi no Mwana mu milandu imo, mu nshila ishili shonse bamwene Umwana ngo wanakila kuli Lesa Wishi. Kabili takuli nangu umo uwa bene uwatungenye ukuti umupashi wa mushilo wali uwalingana kuli Wishi no Mwana. Ku ca kumwenako, Origen (mupepi na 185 ukufika ku 254 C.E.) alondolola ukuti Umwana wa kwa Lesa “Libeli lya bubumbo bonse” no kuti Amalembo “yeshibisha Wene ukuba uwacilishapo kukokola milimo yonse iya bubumbo.”31
Ubuyo ubuli bonse mu kubelenga pa lwa aya mabulashi ye calici lya mu kubangilila bukalanga ukuti icifundisho ca Bulesa Butatu ica Kristendomu tacaliko mu nshita yabo. Nge fyo The Church of the First Three Centuries cisosa ukuti:
“Icifundisho ca muno nshiku icaseeka ica Bulesa Butatu . . . tacakwata kwafwilisha ukufuma ku fyalembwa fya kwa Justin: kabili iyi mimwene kuti yatambulwilwa kuli bonse Bashibo ba pa ntanshi ya Nicaea; uko e kuti, kuli bonse bakalemba ba Bwina Kristu pa myanda ya myaka itatu pa numa ya kufyalwa kwa kwa Kristu. Ca cine, balanda pa lwa kwa Wishi, Umwana, nelyo mu busesemo nelyo Umupashi wa mushilo, lelo te pamo nga balingana, te pamo ngo musango wa cipendo cimo, te pamo nga Batatu muli Umo, mu mano ayali yonse ayasuminwa nomba ku basumina muli Bulesa Butatu. Icapusanako cine e cishinka. Icifundisho ca Bulesa Butatu, nge fyo calondololwa kuli aba Bashibo, cali icapusanako apakalamba ukufuma ku cifundisho ca muno nshiku. Ici twalondolola nge cishinka icingashinina ubwesho nge cishinka icili conse mu lyashi lya kale ilya mfundo sha buntunse.”32
Mu cine cine, pa ntanshi ya kwa Tertullian Bulesa Butatu tabwalelumbulwa nangu panono. Kabili Bulesa Butatu ubwa “heterodox” ubwa kwa Tertullian bwaliba ubwapusanako nga nshi ukufuma ku bwasuminwa ilelo. Ni shani, lyene, icifundisho ca Bulesa Butatu, nge fyo caishibikwa ilelo, calundulwike? Bushe cali ni pa Cilye ca Nicaea mu 325 C.E.? Tukabebeta ifi fipusho mu Lubali 4 ulwa uku kukonkana mu shikafuma isha ku nshita ya ku ntanshi isha Ulupungu lwa kwa Kalinda.
Ifya kuloshako:
1. A Short History of the Early Church, kuli Harry R. Boer, 1976, ibula 110.
2. The Formation of Christian Dogma, kuli Martin Werner, 1957, ibula 125.
3. The Search for the Christian Doctrine of God, kuli R. P. C. Hanson, 1988, ibula 64.
4. The Church of the First Three Centuries, kuli Alvan Lamson, 1869, amabula 70-1.
5. Gods and the One God, kuli Robert M. Grant, 1986, amabula 109, 156, 160.
6. The Formation of Christian Dogma, amabula 122, 125.
7. The International Standard Bible Encyclopedia, 1982, Volyumu 2, ibula 513.
8. An Essay on the Development of Christian Doctrine, kuli John Henry Kardinala Newman, Ukulembwa kwalenga Mutanda, 1989, amabula 14-18.
9. The Ante-Nicene Fathers, iyalembelwe na Alexander Roberts na James Donaldson, Ukulembwa Cipya Cipya ukwa cina America ukwa Kulemba kwa Edinburgh, 1885, Volyumu I, ibula 264.
10. Ibid., ibula 184.
11. The Ante-Nicene Fathers, Volyumu 1, ibula 223.
12. Ibid., ibula 164.
13. A Short History of Christian Doctrine, kuli Bernhard Lohse, icapilibwilwe ukufuma mu ciGerman kuli F. Ernest Stoeffler, 1963, ukupulintwa kwa cibili ukwa citabo, 1980, ibula 43.
14. An Essay on the Development of Christian Doctrine, ibula 20.
15. The Church of the First Three Centuries, amabula 73-4, 76.
16. The Ante-Nicene Fathers, Volyumu II, ibula 234.
17. Ibid., ibula 227.
18. Ibid., ibula 228.
19. Ibid.
20. Ibid., ibula 593.
21. Ibid.
22. Ibid., ibula 524.
23. The Church of the First Three Centuries, amabula 124-5.
24. Ibid., ibula 95.
25. The Early Church, kuli Henry Chadwick, ukupulintwa kwa mu 1980, ibula 89.
26. The Ante-Nicene Fathers, Volyumu III, ibula 487.
27. Ibid., amabula 603-4.
28. Ibid., ibula 478.
29. An Essay on the Development of Christian Doctrine, amabula 19, 20.
30. The Church of the First Three Centuries, amabula 108-9.
31. The Ante-Nicene Fathers, Volyumu IV, ibula 560.
32. The Church of the First Three Centuries, amabula 75-6.
[Icikope pe bula 27]
Clement
[Abatusuminishe]
Historical Pictures Service
[Icikope pe bula 28]
Tertullian
[Abatusuminishe]
Historical Pictures Service