Abantu Balubuka Lelo Abali no Kulubulula
“Mukeshibe cine, ne cine cikamulenga abantungwa.”—YOHANE 8:32.
1, 2. (a) Ni shani fintu ubuntungwa bwalangililwa mu lyashi lya buntunse? (b) Ni ani eka fye aba mu cine cine uwalubuka? Londolola.
UBUNTUNGWA. Mwandi lishiwi lya maka ilyo! Umutundu wa muntu walishipikisha inkondo shishingapendwa na bumwaluka capamo ne cimfulumfulu ca kwangalila pamo icishingapimwa pa mulandu wa kufwaisha kwa muntunse ukwa kulubuka. Mu cine cine, The Encyclopedia Americana isoso kuti: ‘Mu kusanguka kwa kutumpuluka, takwaba mfundo iyabomba ulubali lwacilapo kucindama ukucila ukulubuka.’
2 Nangu ni fyo, ni banga abantu mu cine cine balubuka? Ni banga baishiba nelyo fye cintu ubuntungwa bwaba? The World Book Encyclopedia isoso kuti: “Abantu pa kuti bakwate ubuntungwa bwapwililila, takufwile ukubako ifibindo pa fintu batontonkanya, ukulanda, nelyo ukucita. Bafwile ukuba abaibukila pa lwa fintu ukusalapo kwabo kwaba, kabili bafwile ukukwata amaka ya kupingulapo pa kati ka uko kusalapo.” Mu cilolwa ca ici, bushe walishibako umuntu umo uwalubuka mu cine cine? Ni bani bengasosa ukuti tabakwata “fibindo pa fintu batontonkanya, ukulanda, nelyo ukucita”? Mu cishinka, muntu umo fye mu bubumbo bonse e ulinga ubo bulondoloshi—Yehova Lesa. Wene eka fye e wakwata ubuntungwa bwapwililila. Ni wena eka e wingapanga ukusala ukuli konse uko engafwaya no kubomba kwene te mulandu no kukaanya konse. Aba “uwa maka yonse.”—Ukusokolola 1:8; Esaya 55:11.
3. Ni pa cipangano nshi abantunse ilingi line baipakisha ubuntungwa?
3 Ku bantunse baicefya, ubuntungwa kuti bwaba ubwayampanako fye. Ilingi line busuminishiwa nelyo ukupeelwa ukufuma ku bulashi kabili ubwayampana ku kunakila kwesu kuli ubo bulashi. Mu cine cine, mupepi na mu mulandu uuli onse, umuntu kuti aba fye uwalubuka nga ca kuti apokelela ubulashi bwa kwa kapeela wa buntungwa bwakwe. Ku ca kumwenako, abantu umo umo abekala mu “calo calubuka” baipakisha ukumwenamo ukwingi, pamo ngo buntungwa bwa kwenda, ubuntungwa bwa kusosa, no buntungwa bwa butotelo. Cinshi cipeela ubu buntungwa? Ifunde lya calo. Umuntu umo umo kuti aipakisha bwene cikulu fye aumfwila ifunde. Nga ca kuti abomfya bubi bubi ubuntungwa bwakwe no kutobe funde, alalubulula ku mabulashi, kabili ubuntungwa bwakwe kuti pambi mu kwangufyanya bwaputulwako ku kubikwa mu cifungo.—Abena Roma 13:1-4.
Ubuntungwa bwa Bukapepa—Mu Kuba no Kulubulula
4, 5. Buntungwa nshi ubo bakapepa ba kwa Yehova baipakisha, kabili ni kuli cinshi akabalubulwisha?
4 Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, Yesu alandile pa lwa buntungwa. Asosele ku baYuda ukuti: “Nga imwe mwaikalilila mu cebo candi, muli basambi bandi cine cine; kabili mukeshibe cine, ne cine cikamulenga abantungwa.” (Yohane 8:31, 32) Talelanda pa lwa buntungwa bwa kusosa nelyo ubuntungwa bwa butotelo. Mu kushininkisha talelanda pa lwa kulubuka ukufuma kwi koli lya Roma, uko abaYuda abengi bafulwike. Iyo, ici cali cintu cimo icaumo mutengo, ubuntungwa bwasuminishiwa, te kwi funde lya buntunse nelyo itontonkanyo lya kwa kateka umo uwa buntunse, lelo kuli Mulopwe wasumbuka uwa kubumbwa konse, Yehova. Bwali buntungwa ukufuma ku kutiine mipashi, ubuntungwa ukufuma ku bumbulu bwa butotelo, kabili apakalamba, apakalamba nga nshi. Ubuntungwa bupeelwa na Yehova buntungwa bwa cine cine, kabili bukatwalilila ukupulinkana iciyayaya conse.
5 Umutumwa Paulo asosele ukuti: “[Yehova, NW] e mupashi: kabili ukuli umupashi wa kwa [Yehova, NW], e kuli ubuntungwa.” (2 Abena Korinti 3:17) Pa myanda ya myaka Yehova alibomba no mutundu wa muntu pa kuti aba busumino mu kupelako bakaipakishe umusango wa buntungwa bwa buntunse ubwawamisha kabili ubwakulisha, “ubuntungwa bwa bukata bwa bana ba kwa Lesa.” (Abena Roma 8:21) Pali ino nshita, Yehova atupeela icipimo cimo ica buntungwa ukupitila mu cine ca Baibolo, kabili alatulubulwisha nga ca kuti twabomfya bubi bubi ubo buntungwa. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Takuli icibumbwa icishimoneka ku menso yakwe; awe ifintu fyonse fyabo bwamba kabili fyalikupukulwa ku menso ya kwa uyo tuli no kulubululako.”—AbaHebere 4:13.
6-8. (a) Musango nshi uwa buntungwa uo Adamu na Efa baipakishe, kabili ni pa cipangano nshi bali no kusunga ubo buntungwa? (a) Cinshi cintu Adamu na Efa balufishe abene no bufyashi bwabo?
6 Ukulubulula kuli Yehova kwaishile pa bwelu lintu abafyashi besu aba buntunse aba kubalilapo, Adamu na Efa, baali aba mweo. Yehova ababumbile mu kuba ne ca bupe caumo mutengo ica kuisalila. Ilyo lyonse babomfeshe uko kuisalila mu kubamo kushingamwa, baipakishe amapaalo yambi, pamo ngo buntungwa ukufuma ku mwenso, ubuntungwa ukufuma ku bulwele, ubuntungwa ukufuma ku mfwa, no buntungwa ku kutununuka Shibo wa mu mulu mu kuba na kampingu wasanguluka. Lelo lintu babomfeshe bubi bubi ukuisalila kwabo, fyonse ifyo fyalyalwike.
7 Yehova abikile Adamu na Efa mwi bala lya Edene, kabili ku kuipakisha kwabo abapeele ifisabo fya miti yonse iya mwi bala—ukufumyako fye umo. Uyo umo aliusungile umwine; wali “umuti wa kulengo kwishibo busuma no bubi.” (Ukutendeka 2:16, 17) Pa kutalukako ku kulya ku cisabo ca ulya muti, Adamu na Efa bali no kupokelela ukuti ni Yehova eka e wali umuntungwa ku kwimika icipimo ca cali icisuma ne cibi. Nga ca kuti babombele mu kubamo ukushingamwa no kutalukako ku kulya icisabo cabindilwe, Yehova aali no kutwalilila kwebekesha ubuntungwa bwabo bumbi.
8 Ku ca bulanda, Efa aumfwilile ukutubulula kwa Nsoka ukwa kucenjeleka ukwa kuti alingile ‘ukuishibila ubusuma no bubi.’ (Ukutendeka 3:1-5) Intanshi wene, kabili lyene Adamu, aliile ku cisabo cabindilwe. Nge ca kufumamo, lintu Yehova Lesa aishile ku kulanda kuli bene mwi bala lya Edene, balyumfwile insoni no kusokama. (Ukutendeka 3:8, 9) Nomba bali babembu abalufishe itontonkanyo lya buntungwa bwa kutununuka Lesa ubo bwafumine kuli kampingu wasanguluka. Pa mulandu wa ici, na kabili balufishe ubuntungwa ukufuma ku kulwala ne mfwa, ku bene na ku bufyashi bwabo. Paulo asosele ukuti: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo [Adamu] pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu; e fyo ne mfwa yayambukile ku bantu bonse, pantu bonse balibembwike.”—Abena Roma 5:12; Ukutendeka 3:16, 19.
9. Ni bani baishibikwa nga babomfeshe bwino icipimo ca buntungwa ico baipakishe?
9 Nangu ni fyo, umutundu wa muntu ucili walikwete ukuisalila, kabili mu kupita kwa nshita, abantunse bamo abashapwililika babomfeshe uku kuisalila mu nshila ya kushingamwa ku kubombela Yehova. Amashina ya bamo aba bene yabakilwa ifwe ukufuma mu fya kale. Abaume ukupala Abele, Enoke, Noa, Abrahamu, Isaki, na Yakobo (uwitwa na kabili Israele) baba fya kumwenako ifya bantu umo umo ababomfeshe icipimo ca buntungwa ico baipakishe ku kucita ukufwaya kwa kwa Lesa. Kabili nge ca kufumamo calibawamine.—AbaHebere 11:4-21.
Ubuntungwa Ubwa Bantu Basalwa aba kwa Lesa
10. Fipangano nshi ifya cipingo Yehova acitile na bantu bakwe abaibela?
10 Mu nshiku sha kwa Mose, Yehova alubwile abana ba kwa Israele—abali mu mamilioni pali iyo nshita—ukufuma mu busha bwa Egupti no kupanga icipingo na bene umo babele abantu bakwe abaibela. Pe samba lya ici cipingo, abena Israele balikwete bushimapepo ne mibombele ya malambo ya nama ayo yafimbile pa membu shabo mu nshila ya cimpashanya. Muli ifyo, balikwete ubuntungwa bwa kutununuka Lesa mu kupepa. Na kabili balikwete imibombele ya mafunde ne fipope ku kubasungilila abalubuka ukufuma ku ncitilo sha kutiine mipashi no kupepa kwa bufi. Pa numa, baali no kupokelela Icalo Calaiwa ngo bupyani, mu kuba no kwebekesha kwa kwaafwa kwa bulesa ku kubacingilila ku balwani. Ulubali lwa cipingo cabo lwaitile pa bena Israele ukusunga Ifunde lya kwa Lesa. Abena Israele mu kuitemenwa bapokelele ici cipangano, ukusoso kuti: “Conse ico Yehova asosele, twakulacita.”—Ukufuma 19:3-8; Amalango 11:22-25.
11. Cinshi cafuminemo lintu Israele afililwe ukusunga ulubali lwa cipingo cakwe na Yehova?
11 Ukucila pa myaka 1,500, abena Israele bali muli kulya kwampana kwaibela na Yehova. Lelo mu nshita mu nshita bafililwe ukusunga icipingo. Mu kubwekeshabwekeshapo balibelelekwe ku kupepa kwa bufi kabili baishile mu busha bwa kupepo tulubi no kutiine mipashi, e co Lesa abasuminishe ukuti babikwe mu busha lwa ku mubili ku balwani babo. (Abapingushi 2:11-19) Mu cifulo ca kuipakisha amapaalo yalubula ayo yaishile mu kusunga icipingo, balikandilwe pa mulandu wa kuyapeelula. (Amalango 28:1, 2, 15) Mu kupelako, mu 607 B.C.E., Yehova asuminishe uluko ukubikwa mu busha mu Babiloni.—2 Imilandu 36:15-21.
12. Cinshi mu kupelako cabele icamonekesha ukukuma ku cipingo ce Funde lya kwa Mose?
12 Ili lyali lisambililo lyakosa. Balingile ukusambilila ukufuma kuli lyene pa lwa bucindami bwa kusunga Ifunde. Nangu ni fyo, lintu, pa numa ya myaka 70, abena Israele babwelele ku calo ca ku mwabo, nalyo line balifililwe ukubaka icipingo ce Funde mu kulinga. Mupepi ne myaka umwanda umo pa numa ya kubwela kwabo, Yehova asosele kuli bashimapepo ba kwa Israele ukuti: “Imwe mwaaluka mu nshila, mwapunwisha abengi ku malango yenu, mwaonaule cipingo ca kwa Lebi.” (Malaki 2:8) Mu cine cine, nelyo fye ni pa kati ka bacilapo kufumaluka aba bena Israele tabaali na kufika pa cipimo ce Funde lyapwililika. Mu cifulo ca kuba ipaalo, lyasangwike, “citiipu,” mu mashiwi ya mutumwa Paulo. (Abena Galatia 3:13) Mu kumonekesha, icintu cimo icacila pa cipingo ce Funde lya kwa Mose calekabilwa ku kuleta abantunse bashapwililika, aba busumino ku buntungwa bwa bukata bwa bana ba kwa Lesa.
Umusango wa Buntungwa bwa Bwina Kristu
13. Cishinte nshi icawaminako ica buntungwa capayanishiwe mu kupelako?
13 Ico icintu cacililepo cali lilambo lya kwa Yesu Kristu. Mupepi no mwaka wa 50 C.E., Paulo alembele ku cilonganino ca Bena Kristu basubwa mu Galatia. Alondolwele ifyo Yehova abalubwile ukufuma ku busha bwa cipingo ce Funde kabili lyene asosele ukuti: “Buntungwa e co Kristu atulubwilile; e ico shangileni, no kwikatwamo kabili mwi koli lya busha iyo.” (Abena Galatia 5:1) Ni mu nshila nshi Yesu alengele abantu ukulubuka?
14, 15. Ni mu nshila nshi ishawamisha umo Yesu alengele abaYuda na bashili baYuda basumina ukulubuka?
14 Pa numa ya mfwa ya kwa Yesu, abaYuda abamupokelele pamo nga Mesia no kusanguka abasambi bakwe baishile pe samba lya cipingo cipya, ico capyene icipingo ca kale ice Funde. (Yeremia 31:31-34; AbaHebere 8:7-13) Pe samba lya ici cipingo cipya, bene—na basumina abashali baYuda abo pa numa bailundile kuli bene—babele ulubali lwa luko lupya, ulwa ku mupashi ulo lwapyene Israele wa ku mubili nga bantu ba kwa Lesa abaibela. (Abena Roma 9:25, 26; Abena Galatia 6:16) Muli ifyo, baipakishe ubuntungwa ubo Yesu alaile lintu asosele ukuti: “Icine cikamulenga abantungwa.” Pa mbali ya kubalenga abantungwa ukufuma ku citiipu ce Funde lya kwa Mose, icine calubwile Abena Kristu ba ciYuda ukufuma ku fishilano fyonse ifyaafya ifyo intungulushi sha butotelo shabikile pali bene. Kabili cakakwile Abena Kristu abashili baYuda ukufuma ku kupepa kwabo ukwa kale ukwa tulubi no kutiine mipashi. (Mateo 15:3, 6; 23:4; Imilimo 14:11-13; 17:16) Kabili kwaliko ifyafulilako.
15 Yesu, lintu alelanda pa lwa cine ico cilenga abantu abantungwa, asosele ukuti: “Ndemwebe cine cine, nati, umuntu onse uucito lubembu musha (wa lubembu).” (Yohane 8:34) Apantu Adamu na Efa balibembwike, uuli onse umuntu umo umo uwabalile abako uwa mweo aliba umubembu na muli ifyo umusha wa lubembu. Uwafumishiweko fye aali ni Yesu umwine, kabili ilambo lya kwa Yesu lyalubwile abasumina ukufuma kuli ubo busha. Ca cine, bali bacili abashapwililika kabili aba lubembu mu cifyalilwa. Nomba, nangu ni fyo, kuti bapilibuka ku membu shabo no kulomba ukwelelwa pa cishinte ce lambo lya kwa Yesu, abashininwa ukuti ukupaapaata kwabo kwali no kumfwika. (1 Yohane 2:1, 2) Pa cishinte ce lambo lya cilubula ilya kwa Yesu, Lesa alibalungamike, kabili bali no kumutununuka na kampingu wasangululwa. (Abena Roma 8:33) Ukulundapo, apo icilubula caiswile icilolelo ca kubuushiwa ku bumi bwabule mpela, icine cabalubwile fye na ku mwenso wa mfwa.—Mateo 10:28; AbaHebere 2:15.
16. Ni shani fintu ubuntungwa bwa Bwina Kristu bwabela ubwacilapo pali bonse ubuntungwa ubwingatambikwa ne calo?
16 Mu nshila yawamisha, ubuntungwa bwa Bwina Kristu bwaliiswilwe ku baume na banakashi te mulandu ne mibele yabo, ukulandila mu nshila ya buntunse. Abantu abapiina, abafungwa, nelyo fye abasha, bali no kuba abalubuka. Pa lubali lumbi, abantu basumbuka aba nko abakeene ubukombe pa lwa kwa Kristu bali bacili abasha ku kutiine mipashi, ulubembu, no mwenso wa mfwa. Tatulingile ukuleka ukutasha Yehova pali ubu buntungwa ubo tuipakisha. Takwaba ico icalo citambika icapalama ku kulingana na bwene.
Abalubuka Lelo Abali no Kulubulula
17. (a) Ni shani fintu bamo mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo balufishe ubuntungwa bwabo ubwa Bwina Kristu? (b) Mulandu nshi tushilingile ukubepwa pa cimoneka ukuba ubuntungwa mu calo ca kwa Satana?
17 Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, mu kupalishako ubwingi bwa Bena Kristu basubwa basekelele mu buntungwa bwabo kabili basungilile bumpomfu bwabo te mulandu ne cali no kufumamo. Ku ca bulanda, nangu ni fyo, bamo basondele ubuntungwa bwabo ubwa Bwina Kristu capamo na mapaalo ya buko kabili lyene ukusuula bwene, ukubwelela ku busha mu calo. Mulandu nshi cabelele ifyo? Icitetekelo ca bengi ukwabulo kutwishika calinakile, kabili ‘balisensenwinwe.’ (AbaHebere 2:1) Bambi ‘batandwile icitetekelo ca kampingu musuma kabili babunshishe no bwato bwabo ubwa citetekelo.’ (1 Timote 1:19) Nakalimo baponene mu musango wa bumi ubwa kutemwe fimoneka nelyo uwa bucisenene. Ifyo cabe cacindama ukuti tubake icitetekelo cesu no kukuula pali cene, ukutwalilila abapamfiwa mwi sambililo lya pa lwesu, ukubishanya, ipepo, ne mibombele ya Bwina Kristu! (2 Petro 1:5-8) Shi twikabala atuleka ukutesekesha ubuntungwa bwesu ubwa Bwina Kristu! Ca cine, bamo kuti baeshiwa ku muleketela bamona ku nse ya cilonganino, ukutontonkanya ukuti abo abali mu calo baba abalubuka ukucila fintu twaba. Mu kushininkisha, nangu ni fyo, icimoneka kwati buntungwa mu calo caba ilingi line kuilekelesha. Nga ca kuti tatuli basha ba kwa Lesa, tuli basha ba lubembu, kabili ubo busha bupinda umutengo watapata.—Abena Roma 6:23; Abena Galatia 6:7, 8.
18-20. (a) Ni shani fintu bamo babele “balwani ba cimuti ca kucushiwilwapo”? (b) Ni shani fintu bamo ‘bakwete ubuntungwa bwabo nga kabepekesho ka kucitilamo ububi’?
18 Mu kulundapo, muli kalata yakwe ku bena Filipi, Paulo alembele ukuti: “Abengi, abo nalemweba ilingi na nomba ndemweba no kulila, benda nga balwani ba [cimuti ca kucushiwilwapo, NW] ca kwa Kristu.” (Abena Filipi 3:18) Ee, pa kashita kamo bali Bena Kristu ababele abalwani ba citetekelo, nakalimo ukuba abasangu. Ifyo cabe cacindama ukuti tatukonkele inshila yabo! Mu kulundapo, Petro alembele ukuti: “Ikaleni nga bantungwa, lelo te kukwato buntungwa nga kabepekesho no kucitilamo ububi, lelo mwikale nga basha ba kwa Lesa.” (1 Petro 2:16) Ni shani pambi umuntu umo umo engekalilila ku buntungwa bwakwe nga kabepekesho ku kucitilamo ububi? Pa kucite membu shabipisha—nakalimo mu bumfisolo—ilintu acili alebishanya ne cilonganino.
19 Ibukisheni Diotrefe. Yohane alandile ulwa wene ukuti: “Diotrefe, uwatemwo kubo wa ntanshi pali bene [mu cilonganino], tatupokelela. . . . Tasekelela ba bwananyina, lelo abo abafwayo kubasekelela abalesha no kubatamfya mu lukuta.” (3 Yohane 9, 10) Diotrefe abomfeshe ubuntungwa bwakwe nga kabepekesho ku kuibililika kwakwe ukwabamo akaso.
20 Umusambi Yuda alembele ukuti: “Abantu bamo basokelelamo (abalingiilwe libela kale uku kusekwa), abashipepa, abasangulo kusenamina kwa kwa Lesa wesu bucilende, no kukaana Cibinda wesu umo nsu kabili Shikulwifwe, Yesu Kristu.” (Yuda 4) Ilintu balebishanya ne cilonganino, aba bantu umo umo bali kusonga kwa kulengo kubola. (Yuda 8-10, 16) Mu Ukusokolola tubelengo kuti mu filonganino fya Pergamo na Tuatira, mwali ifyakaniko, ukupepo tulubi, na bucisenene. (Ukusokolola 2:14, 15, 20-23) Mwandi kubomfya bubi bubi ukwa buntungwa bwa Bwina Kristu!
21. Cinshi cipembelela abo ababomfya bubi bubi ubuntungwa bwabo ubwa Bwina Kristu?
21 Cinshi cipembelela abo ababomfya bubi bubi ubuntungwa bwabo ubwa Bwina Kristu muli iyi nshila? Ibukisheni icacitike kuli Israele. Israele aali luko ulwa kwa Lesa ulwasalwa, lelo mu kupelako Yehova alimukene. Mulandu nshi? Pa mulandu wa kuti abena Israele babomfeshe ukwampana kwabo na Lesa nga kabepekesho ku bubi. Baitakishe ukuti bali bana ba kwa Abrahamu lelo bakeene Yesu, Ulubuto lwa kwa Abrahamu na Mesia wasalwa uwa kwa Yehova. (Mateo 23:37-39; Yohane 8:39-47; Imilimo 2:36; Abena Galatia 3:16) “Israele wa kwa Lesa” onse takashinine ukuba uwabulwa ubusumino mu kupalako. (Abena Galatia 6:16) Lelo Umwina Kristu uuli onse umo umo uulenga ukukowesha kwa ku mupashi nelyo ukwa mibele isuma mu kupelako akalolenkana no kusalapulwa, nelyo fye ubupingushi bwabipa. Ifwe bonse tukalubulula mu nshila tubomfeshamo ubuntungwa bwesu ubwa Bwina Kristu.
22. Buseko nshi bwisa kuli abo ababomfya ubuntungwa bwabo ubwa Bwina Kristu ku kubombela Lesa?
22 Ifyo cingaba icacilapo kuwama ukupyungila Lesa kabili muli ifyo ukuba abalubuka mu cine cine. Ni Yehova eka e upeela ubuntungwa bwakatama mu cine cine. Ipinda lisosa ukuti: “We mwana wandi, ube uwa mano, ulenge umutima wandi ukusamwa, ukuti njasuke ku ulenseebanya.” (Amapinda 27:11) Shi natubomfye ubuntungwa bwesu ubwa Bwina Kristu ku kwebela kwa kwa Yehova. Nga ca kuti twacite fyo, ubumi bwesu bukakwata ubupilibulo, tukasekesha Shifwe wa ku mulu, kabili mu kupelako tukaba pa kati ka abo abaipakisha ubuntungwa bwa bukata bwa bana ba kwa Lesa.
Bushe Kuti Walondolola?
◻ Ni ani eka uwaba uwalubuka mu cine cine?
◻ Buntungwa nshi ubo Adamu na Efa baipakishe, kabili mulandu nshi balufishe bwene?
◻ Buntungwa nshi ubo abena Israele baipakishe lintu babakile icipingo cabo na Yehova?
◻ Buntungwa nshi bwaishile kuli abo abapokelele Yesu?
◻ Ni shani fintu bamo mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo balufishe nelyo ukubomfya bubi bubi ubuntungwa bwabo ubwa Bwina Kristu?
[Icikope pe bula 13]
Ubuntungwa ubo Yesu apeele bwali ubwawama ukucila ubuntungwa ubuli bonse ubo umuntu engapeela