Bushe Abena Kristu Balingile Ukubaka Ubushiku bwa Kutuusha?

JUNE mu kuibela wali mweshi wa mfula. Pa mulandu wa ici, icishilano cakokola ica nkulo ne nkulo calitobelwe mu kati ka kucimfyanya kwa tennis ukwa 1991 ukwa mu Wimbledon. Pa muku wa kubalilapo mu lyashi lya kale, ukuteya kwacitilwe pa Mulungu pa kukumanisha inshita yaonaike. Pa mbali ya kutoba kwa pa kashita ukwa mafunde pamo nga ili, ubushiku bwa pa Mulungu bwatwalilila ukuba ubushiku bwashila ubwa kutuusha mu England, pamo pene na mu fyalo fimbi ifingi.

Abantu bamo babaka ubushiku bwapusanako ubwa kutuusha. AbaYuda mu kusaalala kwa calo mu kukosa babaka Isabata ukufuma pa kuwa kwa kasuba pali Cisano ukufika pa kuwa kwa kasuba pa Cibelushi. Mu kati ke Sabata, indeke sha luko isha Israele tashenda, kabili mu matauni yamo yamo imyendele ya cintubwingi taibomba. Mu Yerusalemu aba cishilano besala imisebo imo imo ku kucilikila bamotoka bonse abo balanguluka ukuba ababulwe funde.

Icishinka ca kuti amabutotelo ayengi yacili yalabaka ubushiku bwa mu mulungu ubwa kutuusha nelyo isabata cimya amepusho yafulilako. Bushe ukusunga kwe Sabata kwa baYuda beka? Mulandu nshi amabutotelo ayengi aya Kristendomu yaishila ku kupokelela ubushiku bwapusanako bwa kutuusha? Bushe ukubaka kwa bushiku bwa mu mulungu ubwa kutuusha kwalitwalilila ukuba icifwaikwa ca mu Baibolo ilelo?

Bushe Isabata Lyalibako Lyonse?

Tusanga ukulumbulwa kwa mu Malembo ukwa kubalilapo ukwe Sabata mwi buuku lya Ukufuma. Ilintu abena Israele baali mu matololo, bapokelele mana, ica kulya ca cipesha amano, ukufuma kuli Yehova. Ubushiku bumo bumo ubwalenga mutanda ubwa mulungu, baali no kulonganya ica miku ibili pantu ubushiku bwalenga cinelubali bwali no kuba “lisabata kuli Yehova,” mu kati ka ubo umulimo onse walibindilwe.—Ukufuma 16:4, 5, 22-25.

Ukulundapo, abena Israele bapeelwe Isabata ku kubacinkulako kuti baali abasha mu calo ca Egupti. Ici ca kucinkulako nga cali ca bupilibulo bunono nga ca kuti ku numa bacindike ifunde lya musango yo. E ico, ifipope ifyalamine Sabata fyapeelwe kuli Israele e ka.—Amalango 5:2, 3, 12-15.

Ifibelesho Fyabamo Kusakamanishisha Kabili Ifya Cisendo

Pa mulandu wa kuti Ifunde lya kwa Mose talyali ilyalonshiwa nga nshi ukulosha kwi Sabata, barabi pa myanda ya myaka bapangile ifipope ifingi, maka maka ukulesha imisango yonse iya mulimo pe Sabata. Ukulingana na Mishnah, umulimo wabindilwe wabikilwe mu mabumba yakalamba 39, pamo nga ukubila, ukulemba, no mulimo wa bulimi. Ubwingi bwa ifi fipope tafyashimpwa pali Baibolo. Ukulosha kuli Mishnah, Encyclopædia Judaica isumina ukuti fyene fili nge “mpili shakobama ku mushishi, pantu kwabako finono pali uyu mutwe wa lyashi mu Malembo lelo amafunde yengi.”

Ku kubomfya ifunde lya kuti umuntu talingile “ukufuma mu cifulo cakwe pa bushiku bwalenga cinelubali,” intamfu yakulisha yalipiminwe, kabili ici caitilwe “umwa kupelela Isabata.” Ukulingana ne ntulo shimo shimo, yalingene ne mikono amakana yabili nelyo mupepi na mamita 900. (Ukufuma 16:29, King James Version) Nangu cibe fyo, ici cipope cali no kucilukwa mu bumfisolo: Icungulo bushiku pa ntanshi, ifya kulya fye Sabata fyali no kubikwa pa ntamfu ya mikono amakana yabili ukufuma ku ŋanda. Iyi ncende lyene yali no kulangulukwa ukutanununwa kwa ŋanda ya lupwa, kabili imikono na imbi amakana yali no kupendwa ukufuma pali cilya cifulo.

Ubwingi bwa ifi fibindo fyacitilwe no muntu fyalebomba mu kasuba ka kwa Yesu. Muli ifyo, intungulushi sha butotelo shasuushishe abasambi bakwe pa kutimpula imitwe ya ngano ku kulya ilyo balepita mu mabala ya ngano. Bapeelwe umulandu wa kutobe Sabata—ukutimpule ngano kwalangulwikwe ngo kuseepa, no kufikina kwamwenwe ngo kukaya nelyo ukupela. Yesu ashimawile imimwene yabo iyacishamo pa tushita twafulilako, pantu yaiminineko bubi bubi umupashi wa malango ya kwa Yehova.—Mateo 12:1-8; Luka 13:10-17; 14:1-6; Yohane 5:1-16; 9:1-16.

Ukufuma kwi Sabata lya pa Cibelushi Ukuya ku lya pa Mulungu

“Inshiku sha pa Mulungu shili no kusungwa ku kubombela Lesa mu kuipeelesha.” Ilyo e Funde lyalenga Bune pe Sabata nga fintu lyapeelwa ne Calici lya ciKatolika. Catéchisme pour adultes iya ciFrench iyasabankanishiwe mu nshita ya nomba line ilondolola ukuti: “Ubushiku bwa pa Mulungu ubwa Bwina Kristu busefiwa ubushiku bumo pa numa ye Sabata: pa bushiku bwalenga cinekonsekonse, uko e kuti, ubushiku bwa kubalilapo ubwa kubumbwa kupya. Bupokelela imbali shacindama ishe Sabata lelo bwashimpwa pa ca Kucilila ca kwa Kristu.” Ni shani fintu uku kwaluka ukufuma kwi sabata lya pa Cibelushi ukuya ku lya pa Mulungu kwaishileko?

Nelyo fye cingati ubushiku bwa pa Mulungu bwali e bushiku Yesu abuushiwe, ku Bena Kristu ba mu kubangilila bwali bushiku bwa milimo ukupala ubuli bonse bumbi. Lelo ukupingulapo kwa cilye ce calici lya bena Laodikea (ukufuma pa kati ukufika ku mpela ya mwanda wa myaka uwalenga bune C.E.) busokolola ukuti mu kuba no kupita kwa nshita, Isabata lya ciYuda pa Cibelushi lyapyanikwepo ne Sabata lya “Bwina Kristu” pa Mulungu. Uyu mutande wa mabuuku wabindile Abena Kristu ukuisangula ubuYuda no kutubatuba pa bushiku bwe Sabata lya [ciYuda], no bushiku bwa kwa Shikulu [ubushiku bwa Mulungu ubo abuushiwepo] bwali no kucindikwa mu nshila ya Bwina Kristu.” Ukufuma lilya ukuya na ku ntanshi abakakatila kuli Kristendomu bali no kubomba pa nshiku sha pa Cibelushi kabili ukutaluka ku kubomba umulimo pa nshiku sha pa Mulungu. Pa numa, balefwaikwa ukusangwa ku Minsa pa Mulungu.

Mu kuba no kutungilila kwa mabulashi ya ku calo, umulimo pa nshiku sha pa Mulungu mu kwangufyanya walibindilwe ukupulinkana Kristendomu yonse. Ukufuma mu mwanda wa myaka uwalenga mutanda ukuya ku ntanshi, bampulamafunde balelipilishiwa nelyo ukumwe fikoti, kabili iŋombe shabo ishilume ishatungulwa shali no kupokwa. Mu tushita mu tushita, ababembu bashalapila bali no kucefiwa ukufika ku busha.

Mu mano yamo, amafunde yakumine ku mulimo wapokelelwa pa nshiku sha pa Mulungu yali ayapikana nge fishilano fyalamine Isabata lya ciYuda. Dictionnaire de théologie catholique ipeela ubulondoloshi bwatantalila ukulosha ku kwima kwa mucenjelo wa kwasukilamo amepusho yapikana uwe calici kabili, pa kati ka fintu fyabindilwe, ilumbula umulimo wa busha, umulimo wa pa farmu, imibombele ya mwi funde, imishiika, no kulunga.

Mu kubamo kupilika, Isabata lya ciYuda lyaloshiweko ngo kulungamikwa kwa ifi fibindo. New Catholic Encyclopedia ilumbula amafunde ya kwa Kateka Charlemagne ukulosha ku nshiku sha pa Mulungu ukuti: “Imfundo ya bafwilisha ukubake Sabata, iyakeenwe mu kumfwika na St. Jerome no kusenukwa ku Cilye ca Orléans mu 538 pamo nge ya ciYuda kabili iishili ya Bwina Kristu, yalilondolwelwe mu kulengama mu cipope ca kwa Charlemagne uwa mu 789, icabindile umulimo onse pa Mulungu ngo kutoba [kwa Mafunde Ikumi].” Muli ifyo, nangu cingati calitemwine icalici ukumona amabulashi ya buteko ukubika Umulungu ukuba ubushiku bwa kutuusha, casuminishe uku kuboko kwa bulashi bwa ku calo ukulungamika ifi fibindo pa cishinte ca citendekelo ca mwi funde ico cakeene, ukucilumbula, Ifunde lya kwa Mose ukulosha kwi Sabata.

Ukwimika Kushili kwa mu Malembo

Imyanda ya myaka pa ntanshi, Bashibo be Calici abengi, na Augustine ukucilisha, mu kulungika babilishe ukuti Isabata lyali mitantikile ya pa kashita kanono iyabakilwe abaYuda. Pa kucite fyo, abo Bashibo be Calici bapokelele fye ico Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek yalondolola, ukucilumbula, ukuti Isabata lili lubali lwakatama ulwa cipingo ce Funde icafumishiwepo kwi lambo lya kwa Yesu.—Abena Roma 6:14; 7:6; 10:4; Abena Galatia 3:10-14, 24, 25.

Muli Vocabulaire biblique ya pa nshita imo ine, uwasambilila ifya butotelo Oscar Cullmann uwa ciProtestanti ayambulwa ngo ulesumina ukuti “apantu Yesu alishile, alifwile, kabili alibuushiwe, imitebeto ya C[ipingo] ca K[ale] nomba naifikilishiwa, kabili ukusungilila yene ‘cipilibula ukubwelela ku numa ku cipingo ca kale, kwati fye Kristu tabalile esa.’” Pa kuba natulanguluka ici cishinka cakosa, bushe kuti cacitika ukulungamika ukubaka kwa mupatikisha ukwe Sabata?

Ilelo, bakalemba ba ciKatolika mu munsaunte bafwaya ukwafwilisha pa Imilimo 20:7, apalanda ulwa “bwa kutendeka bwa mulungu” (pa Mulungu), lintu Paulo akumene na banankwe ku kwakane ca kulya na bene. Nangu cibe fyo, ici cali fye cishinka ca kulonsha. Takuli muli ili lembo nangu mu fikomo fimbi ifya Baibolo icilangilila ukuti ubu bulondoloshi bwapilibwile ukuba ica kumwenako ubwali no kukonkwa na Bena Kristu, mu cishinka te kukakililwako. Ee, ukubaka kwa bushiku bwa pa Mulungu ubwe Sabata takwakwata ukutungilila kwa mu Malembo.

Kutuusha Nshi Kwabako ku Bena Kristu?

Nangu cingati Abena Kristu tabakakililwako ukubaka ubushiku bwa mulungu no mulungu ubwa kutuusha, balilaalikwa nangula ni fyo ukubaka ukutuusha kwa musango umbi. Paulo alondolola ici ku Bena Kristu banankwe aba ciYuda, ukusoso kuti: “E ico kwashilwapo abantu ba kwa Lesa isabata lya Kutusha . . . E ico tucincile ukwingila mu Kutusha kulya.” (AbaHebere 4:4-11) Aba baYuda, pa ntanshi ya kusanguka Abena Kristu, ku nshita yafumako bakonkele Ifunde lya kwa Mose mu kusakamanishisha ukufika apo bali no kupesha. Nomba Paulo talebakoselesha na kabili ukufwaya ipusukilo ukupitila mu milimo lelo mu cifulo ca ico ku “kutusha” ukufuma ku milimo yabo iyafwa. E ico ukufuma lilya ukuya ku ntanshi, baali no kukwata icitetekelo mwi lambo lya kwa Yesu, ilyali e nshila yeka ukupitila mu yo umutundu wa muntu wingabela uwalungama mu menso ya kwa Lesa.

Ni shani fintu ifwe ilelo twingalangisha ukulanguluka kumo kwine ukwa mimwene ya kwa Lesa? Ukupala abantu banabo, Inte sha kwa Yehova, nga bantunse bapelulula, balatasha ubushiku bwa kutusha ubwa mulungu no mulungu ukufuma ku mulimo wa ku mubili ubo bubomba mu fyalo ifingi. Ici cibasuminisha inshita ya kubishanya kwa lupwa no kupembesulwa. Lelo mu kucilapo, bwalishininkisha ukuba akashita ka fikonkelelo fimbi ifya Bwina Kristu. (Abena Efese 5:15, 16) Ifi fisanshamo ukulongana no kwakana mu butumikishi bwa ku cintubwingi, ukutandalila abena mupalamano babo ku kwakana ifyebo fya mu Baibolo pa lwa nshita ilepalamina lintu umutundu wa muntu abasumina bakaipakisha umutende wa mu kusaalala kwe sonde. Nga wingatemwa ukwishiba pa lwa ici, Inte sha kwa Yehova bakaba aba nsansa ukukwaafwa, nampo ico nga cingaba pa Cibelushi, pa Mulungu, nelyo ubushiku ubuli bonse bumbi ubwa mu mulungu.

[Icikope pe bula 28]

Yesu asungile ifunde lye Sabata mu kupwililika, ukucila ifishilano fya ciYuda

[Icikope pe bula 29]

Ifikonkelelo fya Bwina Kristu fipayanya ukupembesula pa nshiku sha kutuusha ukufuma ku mulimo wa ku mubili