Yehova, Ukucetekela Kwandi Ukutula ku Bwaice

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BASIL TSATOS

Umwaka wali ni 1920; icifulo, ni mpili sha Arcadia mu Peloponnisos wayemba, mu Greece. Nali mu busanshi, uwalwala nga nshi kuli fuluensa wa ciSpanish uwa kutiinya uwalepyanga icalo.

INSHITA imo na imo inyenjele ye calici yalilile, nailwike ukuti yabilishe imfwa ya cinakabupalu na cimbi. Bushe nali no kukonkapo? Ku ce shuko, nalipolele, lelo amamilioni tabapolele. Nangu ca kuti pali iyo nshita nali fye ne myaka ya bukulu cinekonsekonse, ici ca kukumanya ca kutiinya cicili icalengamisha mu cibukisho candi.

Ukwangwako kwa mu Kubangilila Ukwa ku Mupashi

Inshita inono pa numa, Shikulu alifwile. Pa numa ya cililo, ndeibukisha Mayo ukuilunda ku nkashi yandi na ine pa lukungu lwa ŋanda yesu. Ukwabulo kutwishika ukwesha ukunashako ubulanda bwesu, mu mutalalila asosele ukuti: “Kwena, mwe bana, ifwe bonse tufwile ukukota no kufwa.”

Nelyo cingati alumbulwile cene mu mutembo nga nshi, amashiwi yakwe yalincushishe. ‘We bulanda ulakula! We lufyengo we!’ e fyo natontonkenye. Lelo ifwe bonse twalicankilwe lintu Mayo alundileko kuti: “Lintu Shikulu abwela na kabili, nangu ni fyo, akabuusha abafwa, kabili tatwakafwe na kabili!” Eya, ico cali ca kusansamusha!

Ukufuma ilyo nabele uwasekelela mu kuswatuka mu kusanga lintu iyo inshita ya nsansa ingesako. Naipwishe abantu abengi, lelo takuli nangu umo uwali na maka ya kunjeba, kabili, pali bufi, tapali uuli onse uwamoneke uwasekelela mu kulanshanya umulandu.

Bushiku bumo lintu nali mupepi ne myaka ya bukulu 12, tata apokelele icitabo ukufuma ku mukalamba wakwe uwaleikala mu United States. Cakwete umutwe wa kuti The Harp of God, icasabankanishiwe na Watch Tower Bible and Tract Society. Nacebele pa mutande wa filimo, kabili amenso yandi yalibengeshime lintu namwene icipandwa ca kuti “Our Lord’s Return” (Ukubwela kwa kwa Shikulwifwe). Nacibelengele mu kuba no buseko bukalamba, lelo nalilengelwe insoni pa kuti takwali umwaka wa kubwela uwapeelwe. Icitabo, nangu cibe fyo, calangilile ukuti tacali kutali.

Mu kwangufyanya natendeke ukusangwa ku sukulu lya ku sekondari kabili nabele uwashikamamo mu masambililo yandi. Ukufuma ku nshita ne nshita, nangu ni fyo, ndume kwa tata mu America atumine amakope ya Ulupungu lwa kwa Kalinda, ayo naipakishe ukubelenga. Na kabili, ubushiku bwa pa Mulungu bumo na bumo, nasangilwe ku Sunday school, uko shikofu ilingi line aishile no kulanda kuli ifwe.

Pa bushiku bwa pa Mulungu bumo, shikofu aali uwakalifiwa nga nshi kabili atile: “Abatandashi baleisusha umusumba wesu mu kuba ne mpapulo sha kukaane cisumino.” Lyene aimishe kope wa Ulupungu lwa kwa Kalinda no kupunda ukuti: “Nga ca kuti uuli onse uwa imwe asanga impapulo ukupala ulu pa ŋanda, shileteni ku calici, kabili nkashooca.”

Iciunda cakwe ice shiwi calinsakamike, lelo umupashi wakwe uwa cilandushi walicilile napo. E ico, nshanakiile ku kulomba kwakwe. Nangu ni fyo, nalembele ndume kwa tata no kwipusha ukuti etuma na kabili impapulo sha Watch Tower ishili shonse. Nalyo line, natwalilile ukutontonkanya pa mulandu wa kubwela kwa kwa Kristu.

Insala ya ku Mupashi Yakula

Lintu cuti wa mu lusuba aishile, nabuulile sutikesi wandi ku kulongamo ifya kufwala fyandi. Pa nshi pali ututabo tutatu utwapulintilwe na Watch Tower Society. Mu nshila imo nshatalile ntumonapo. Kamo kaleitwa ukuti Where are the Dead? (Abafwa Bali Kwi?)

‘Ico camoneke ica kusekesha,’ e fyo natontonkenye. Nangu ca kuti naibukishe ukusoka kwa kwa shikofu, napingwilepo ukubelenga ututabo mu kusakamanishisha ku kusanga ifilubo natontonkenye ukuti twalikwete. Nabuulile pensulo kabili mu kucenjela natendeke ukusapika. Ku kupapushiwa kwandi, icili conse mu tutabo camoneke icabamo kupelulula, kabili ubulondoloshi bumo na bumo bwalikwete amalembo ayaambwilwe pa kuti kabelenga engabebeta Baibolo.

Apantu tatwakwete Baibolo, nalitwishike nampo nga amalembo yaambwilwe yalibomfiwe bubi bubi ku kulinga imifwaile ya bakalemba. E co nalembele ndume kwa tata no kumulomba ukuntuminako kope wa Baibolo wakumanina. Alicitile ico mu kwangufyanya. Naibelengele ilyo line mu kupulinkana imiku ibili, kabili nangu ca kuti mwali ifingi muli yene ifyo nshali na kumfwikisha, nalicincimushiwe na mabuuku ya kwa Daniele no Ukusokolola. Nafwaile ukumfwikisha ifintu yasobele, lelo takwali uwali no kungafwa.

Nafumine ku sukulu mu 1929, kabili mu kwangufyanya pa numa ya ico ndume kwa tata mu America na kabili antumine amakope ya Ulupungu lwa kwa Kalinda. Natendeke ukuipakisha yene mu kucililako nga nshi kabili namulombele ukuntumina yene lyonse. Na kabili natendeke ukulanda kuli bambi pa lwe subilo lya ku nshita ya ku ntanshi ilyo nalesambilila ukufuma muli bamagazini. Lelo lyene ubumi bwandi bwalyalwike apakalamba.

Ukulunduluka kwa ku Mupashi mu Burma

Abaice ba kwa mayo abaume baliselele ku Burma (pali nomba ni Myanmar), kabili ulupwa lwapingwilepo ukuti nga ca kuti nailundile kuli bene, cali no kukushako ukubelesha kwandi kabili nakalimo ukunjiswila amashuko ya mu nshita aya bukwebo. Akabanga lyonse kalincebwishe, e co nali uwacincimushiwa pa cilolelo ca kuya kulya. Mu Burma, natwalilile ukupokelela Ulupungu lwa kwa Kalinda ukufuma kuli ndume kwa tata, lelo pa lwandi nshatalile nkumanyapo umo uwa Basambi ba Baibolo, nga fintu Inte sha kwa Yehova baleitwa pali iyo nshita.

Bushiku bumo nali uwacankwa pa kusanga ukubilisha mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ukwa fitabo fya Light, amavolyumu yabili ayalondolwele ibuuku lya Baibolo ilya Ukusokolola. Mu kulundapo, naishileishiba ukuti imibombele ya Basambi ba Baibolo mu Burma yalesakamanwa no musambo wa ku India uwa Watch Tower Society, uwabelele mu Bombay. Ilyo line nalembele ku kulomba ifitabo fya Light, na kabili ku kwipusha ukuti Abasambi ba Baibolo mu India bengatumwa ku kushimikila mu Burma.

Ifitabo fyalishile mu kwangufyanya ukupitila mu melu, kabili umulungu umo nelyo ukucilapo pa numa, Abasambi ba Baibolo ba cikaya abena Burma balintandalile. Nali uwa nsansa ukwishiba ukuti kwaliko akalibumba kanono aka bene uko naleikala mu Rangoon (pali nomba Yangon), umusumba ukalamba uwa Burma. Bandaalike ukusangwa kwi bumba lyabo ilya kusambilila Baibolo ukwa lyonse na kabili ukwakana na bo mu kushimikila ukufuma ku ŋanda ne ŋanda. Nali uwashimunuka panono pa kubalilapo lelo mu kwangufyanya natendeke ukuipakisha ukwakana ukwishiba kwa Baibolo na baBuddha, abaHindu, na baShilamu, capamo na Bena Kristu ba mwi shina fye.

Umusambo wa mu India lyene watumine abatumikishi ba nshita yonse babili (abetwa bapainiya) ku Rangoon, Ewart Francis na Randall Hopley. Bonse mu kutendekelapo bafumine ku England lelo babombele mu India pa myaka iingi. Balinkoseleshe apakalamba, kabili mu 1934, nalibatishiwe mu cilangililo ca kuipeela kwandi kuli Yehova.

Inte Yakosa

Mu kupita kwa nshita umusambo wa ku India watumine bapainiya balundwako ku Burma. Babili aba bene, Claude Goodman na Ron Tippin, baile pa citesheni ce shitima no kulanda kuli Sydney Coote, umukalamba wa citesheni. Alipokele ifitabo, ukufibelenga mu kupulinkana, kabili atendeke ukulembela nkashi yakwe uwaupwa, Daisy D’Souza, mu Mandalay. Na o wine asangile ifitabo ifya kusekesha kabili aipwishe ifyalundwapo.

Daisy, uwali ni Katolika, ali muntu mu kuba no kushangila kushili kwa lyonse. Atendeke ukutandalila abena mupalamano bakwe no kubeba ulwa fintu alesambilila. Kabili lintu atandalilwe kuli shimapepo we calici, uwaipwishe umulandu alekele ukusangwa kwi calici, amulangile ukuti Baibolo tayaafwilishe ifintu shimapepo alesambilisha, pamo nga helo abilima.

Mu kupelako, shimapepo amwipwishe ukuti: “Pa numa ya myaka yonse iyi iya kubeba pa lwa helo uubilima, ni shani fintu nomba ningabeba ukuti takwaba icifulo ca musango yo? Takuli uukafwaya ukwisa ku calici.”

“Nga ca kuti uli Mwina Kristu wafumaluka,” e fyaankwileko Daisy, “uli no kubasambilisha icine, te mulandu ne fya kufumamo.” Lyene alundileko kuti: “Nga ca kuti taubasambilishe, lyene nkabasambilisha!” Kabili alibasambilishe.

Dick na Daisy na bana banakashi babo abakalamba balibatishiwe mu Rangoon pa nshita imo ine nabatishiwepo. Imyaka itatu pa numa, mu 1937, naupile umwana mwanakashi wabo uwa bubili, Phyllis.

Ukufyukila ku India

Ifita fya cina Japan fyacandile Burma mu kati ka Nkondo ya Calo iya II, kabili Rangoon yaliwile pa March 8, 1942. Abekashi ba cilendo balipatikishiwe ukufulumukila ku India mu kampampa. Imyanda baeseshe ukupita mwi teshi, lelo abengi balifwile mu nshila. Naishileishibana pa lwandi no mulashi uwashingemwe ku kufyusha, e co nali na maka ya kushita amatikiti pali imo iya ngalaba sha fipe ishali no kusha Rangoon ukuya ku Calcutta. Ukusha iŋanda yesu ukusanshako no bwingi bwa fikwatwa fyesu mu nshila ya mu kampampa iya musango yo kali kashita ka bulanda kuli ifwe bonse. Burma yalipokelwe ku bena Japan ukufuma mu 1942 ukufika mu 1945.

Indalama shesu shali ishinono lintu twafikile mu India, kabili ukusanga incito tacali icayanguka. Ici cafuminemo ubwesho bwa citetekelo. Nakumenye umulashi wa ku Britain uwantambike incito isuma iyabulo kwimya ifyanso, lelo yasanshishemo ukubomba ngo lubali lwa kwimikwa kwa fita. Mu kuba no kwaafwa kwa kwa Yehova, nali na maka ya kukaana ukutambika kabili muli ifyo ukusunga kampingu wasanguluka uwa Bwina Kristu. (Esaya 2:2-4) Mu nshila shimbi na mo mwine, twaumfwile ukuboko kwa kutemwa ukwa kwa Yehova.

Twaikele mu New Delhi, umusumba ukalamba uwa India, uko amayanda yali ayaafya nga nshi ukusanga. Nangu cibe fyo, twasangile iŋanda ya munkulinkuli iyafungulukako mu kati na nkati ka musumba. Yalikwete umwa kutuushisha umukalamba mu kuba no bwingililo bwaibela, kabili uyu muputule wabombele pa myaka inono iyakonkelepo pamo nge Ŋanda ya Bufumu ku Cilonganino ca mu Delhi ica Inte sha kwa Yehova. Nangu cibe fyo, pa mulandu wa cibindo icabikilwe pa mpapulo shonse isha Watch Tower Society mu 1941 mu India, tatwali na maka ya kukwata ifitabo fya Baibolo.

Fintu Icibindo Cafumishiwepo

Pa bushiku bumo ubwa Mulungu mu 1943, abo abalesangwa ku mapepo mu macalici ya mu Delhi bapokelele trakiti wasainwepo kuli bashibutotelo 13 aba macalici yalekanalekana. Yasokele ukuti: “MWE BEKASHI BA MU DELHI CENJELENI KU NTE SHA KWA YEHOVA.” Ubupingushi bwali bwa kuti twalibindilwe mu India pa milandu ya bupolitiki.

Mu kuba no kusuminisha kwe ofesi lya musambo mu Bombay, mu kwangufyanya twapulintile no kwananya trakiti uwasansalike bashibutotelo. Apantu nali kangalila wa kutangilila, ishina lyandi na adresi fyalipulintilwe pa nshi ya trakiti wakwete amashiwi yaluma nga nshi. Mu kwangufyanya pa numa ya ico, lintu bakapokola basangile Margrit Hoffman na ine tuleananya amakope ya trakiti, twaliketwe no kubikwa mu cifungo. Nangu cibe fyo, mu kwangufyanya twalilekelweko pa ciikatilo ca ndalama.

Pa numa, ilyo aali mu butumikishi bwakwe, Margrit aishile pa ŋanda ya kwa Sir Srivastava, minista wa kamfulumende uwalumbuka mu ŋanda ya mafunde iya nkombe ya calo ca India. Sir Srivastava alimupokele mu cileela, kabili mu kati ka kulanshanya, amwebele ukuti ifitabo fyesu fyalibindilwe mu lufyengo mu India. Bulya bushiku Margrit na kabili akumenye icilundwa ca ŋanda ya mafunde ukufuma ku buteko bwa Madras. Aali mu musumba ku kusangwa ku kukumana kwa ba mu ŋanda ya mafunde. Alumbwile kuli wene ulufyengo lwa cibindo icabikilwe pa fitabo fyesu, kabili alaile ukwimya icipusho pa kukumana kwaleisa.

Pali iyo nshita, nalebomba ngo wabelesha ukucina pa cipatala ca cikaya. Kwena, Sir Srivastava aliicenene, kabili icipatala cantumine ku kumona nga ca kuti ukucina kuti kwamwaafwa. Nasangile Sir Srivastava ukuba umuntu wa bucibusa, kabili ilyo twalelanda, nalumbulwile mu cinkumbawile ukuti Miss Hoffman na ine twalifumishiwe mu cifungo pa ciikatilo ca ndalama. Nalondolwele ukuti cali pa kutitikisha kwa bashibutotelo e mulandu wine ifitabo fyesu ifya Baibolo fyabiindilwe pa milandu ya bupolitiki lelo ukuti tatwali ba bupolitiki nangu panono. Umwiminishi wa musambo wesu, Edwin Skinner, e fyo natwalilile, alilombele ukwipushiwa ku kulondolola ukwiminina kwesu, lelo alikanininwe.

Inshiku shinono pa numa, Sir Srivastava anjebele ukuti: “Mr. Jenkins [umulashi wa kamfulumende uushali uwasekelela ukulola ku mulimo wesu] ali no kulambuka mu nshiku shinono ishileisa, kabili icifulo cakwe cikabuulwa kuli Sir Francis Mudie. Ipusha Mr. Skinner ukwisa, kabili nkamwishibisha kuli Sir Francis.”

Sir Srivastava atantike ukukumana nga fintu aali nalaya. Mu kati ka uko kukumana, Sir Francis Mudie aebele Munyina Skinner ukuti: “Te kuti nkulaye icili conse, lelo nkalolesha mu mulandu.” Apantu iŋanda ya mafunde yali no kwisulwa mu nshiku shinono ishali no kwisa, Munyina Skinner alikele ku kumona ica kufumamo. Nga fintu fye asosele, icilundwa ca ŋanda ya mafunde ukufuma ku Madras aliminine no kwipusha ukuti: “Bushe ca cine ukuti impapulo sha Watch Tower Bible and Tract Society shalibindwa pa milandu ya bupolitiki?”

“Iyo, icibindo cali pa milandu ya kucingilila,” e fyayaswike Sir Francis Mudie, “lelo kamfulumende nomba naipingulapo ukufumyapo icibindo.”

Mwandi kashita ka kucincimusha ako kali kuli ifwe lintu twaumfwile ilyo lyashi! Umulungu umo pa numa iofesi lya musambo mu Bombay lyapokelele kalata ukushininkisha ukupwa kwa cibindo.

Ukubwelela Kuli Burma Wapumwa ku Nkondo

Imitekele ya bena Britain yalibwelele ku Burma pa numa ya Nkondo ya Calo iya II, kabili ikumi aba ifwe Inte twalibwelelemo ku Rangoon imyeshi inono pa numa. Twali aba buseko ukumona Inte sha cikaya ishinono ishasheleko na kabili. Icalo cali mu mibele yabipisha. Imibombele ya cintubwingi, ukusanshako amalaiti ne myendele ya cintubwingi, tafyaliko. E co twashitile motoka wakosa ukufuma ku bashilika no kuibomfya bwino mu kutunta abantu ku kulongana uko twateyenye mu kwangufyanya pa numa ya kubweluluka kwesu.

Umuntu walesekelela atutambike impanga, kabili mu kuba no kwaafwa kwa bantu ba cikuuku muli iyo ncende, twakuulile Iŋanda ya Bufumu iyalinga. Yakuulilwe ku myalo ya nsengu ishikalamba ishakosa, ifibumba fyapangilwa ne nsengu ifyashingulwako, kabili no mutenge wa fyani. Kuno, mu April 1947, Nathan H. Knorr, uwali pali iyo nshita presidenti wa Watch Tower Society, na kalemba wakwe, Milton G. Henschel, bapeele amalyashi mu kati ka kutandala kwabo ku Rangoon. Pali iyo nshita, twakwete Inte 19 muli Burma onse. Lelo ilyashi lya cintubwingi ilya kwa Munyina Knorr, ilyapeelelwe pa New Excelsior Theatre, lyasangilweko na bantu 287!

Twaikala mu Australia

Pa January 4, 1948, Burma yalipeelwe ubuntungwa ukufuma ku Great Britain, kabili abena Europe abengi bacilangulwike icawamisha ukusha icalo. Pa numa ya kulanguluka kwabamo ipepo, Phyllis na ine twapingwilepo ukusenda umwana mwanakashi wesu no kukuukila ku Australia. Twaikele mu Perth, umusumba ukalamba uwa ku Masamba ya Australia.

Ukusha Burma na kabili, kabili iyi nshita umupwilapo, kali kashita ka bulanda nga nshi kuli ifwe. Ukufuma ku nshita ne nshita, twaumfwile ukufuma ku batemwikwa kulya, kabili twali aba nsansa ukwishiba ukuti umulimo wa Bufumu waleselela bwino ku ntanshi muli cilya calo.

Ukutendeka mu 1978, pa myaka ine twali no buseko ubwa kubombela ifilonganino fyonse ifilanda iciGreek mu misumba ikalamba iya Australia. Ici capilibwile ukwenda apakalamba, apantu paba ukucila pa makilomita 4,200 ukufuma ku lulamba lwa masamba ukufika ku lulamba lwa kabanga ulwa ici calo cikalamba. Pa numa ya kashita kanono, imiceele, iyapusana nga nshi ukufuma ku citungu cimo ukuya ku cinankwe, yasangwilileko ku kutotobela kwa butuntulu bwesu ubwa bumi. E co na kabili twaikele mu Perth, uko natwalilila ukubomba nga eluda muli cimo ica filonganino 44 ifya mu musumba.

Ilyo imyaka yapitingana, ukumona kwa menso yandi kwalibipilako, kabili ukubelenga kwalisanguka ukwayafya. Nalyo line, te mulandu ne mpika sha butuntulu bwa bumi, imitima yesu icili iyaice. Bonse tulelolela mu kucetekela ubushiku bwa nsansa lintu bonse abatiina Yehova bakamona ukusanika kwa kasuba ukwa kusenamina kwakwe “akasuba . . . akali no kuundapa mu mapindo ya kako; na [ifwe tukafuma] no kupontauka nga bana ba ŋombe.”—Malaki 4:2.a

[Futunoti]

[Icikope pe bula 24]

Ulupwa lwandi na Bamunyina Henschel na Knorr mu Burma (Myanmar) mu 1947

[Icikope pe bula 25]

Basil Tsatos no mukashi wakwe, Phyllis, mu Australia