Bushe Ulacindamika Bambi Lintu Ulepeela Ukufunda?
FINTU cawama kabili fintu caba ica kunonsha ukufundwa mu kuba no kucindamikwa! “Ukufunda kwa cikuuku, ukwa kulangulukilako, ukwabamo kusakamana kufumamo ukwampana kusuma,” e fyasosa Edward. “Lintu wayumfwa ukuti iciŋombe cilekucindika no kukulanga umucinshi pa kulanga ukuitemenwa ku kukutika ku kulandapo kobe, ukufunda kulacilapo kwanguka ukupokelela,” e fyatunga Warren. “Lintu iciŋombe abomba na ine mu kuba no mucinshi, ndayumfwa uwakakuka ukumutununuka, ukumulomba ukufunda,” e fyalondolola Norman.
Insambu sha Muntu Isha Cifyalilwa Isha Bucindami
Ukufunda kwa cikabilila, ukwa bucibusa, no kwabamo kutemwa mu cine cine kulapokelelwa. Ukufunda bambi mu nshila ufwaya ukufundilwamo kwaba kwa kunonsha. (Mateo 7:12) Iciŋombe cisuma alasendako inshita ku kukutika kabili afwaya ukumfwikisha uulefundwa—ukutontonkanya kwakwe, icifulo cakwe, no kuyumfwa kwakwe—mu cifulo ca kulengulula no kusenuka.—Amapinda 18:13.
Ifiŋombe fya lelo, ukusanshako baeluda ba Bwina Kristu, bakabila ukuba abaibukila ku kucindamika bambi lintu balepeela ukufunda. Mulandu nshi? Ni pa mulandu wayanguka uwa kuti imibele yaanana mu sosaite ya kubomba na bambi mu musango wabulo kucindamika. Ici cilambukila. Ilingi line abo wenekela ukukucindamika e bamo bene bafilwa ukupayanya kwene, nampo nga bantu baishibisha, intungulushi sha butotelo, nelyo bambi. Ku kulangilila, pa cifulo ca ncito ukutamfiwe ncito cintu cimo icabamo kucena ne ca kulenga ukukanshika kuli bonse babili umwine wa ncito no mubomfi. Kuli kwa konaula ku mucinshi wa pa lobe, ukucilisha nga ca kuti umo uuletamfiwe ncito mu kukanacindamikwa. Abaleangalila muli ici ca kucitika bafwile ukusambilila ifya kupeela “ubukombe bwayafya ica kuti bwafishiwa mu kumfwika, ubwabulamo ifyebo fishakabilwa kabili ubwakondenkana, kabili ukusungilila ukucindama kwa muntu ukwabula akabi,” e fyacita lipoti The Vancouver Sun. Ee, abantunse bonse baliwaminwa ukucindamikwa.
Icisaka Cikalamba ica United Nations cabilisha ukuti: “Abenda mushiki bonse bafyalwa abantungwa kabili abalingana mu kucindama ne nsambu. Balapayanishiwa umulandu na kampingu kabili balingile ukubomba ukulola kuli umo no munankwe mu mupashi wa bumunyina.” Apantu ukucindama kwa muntu kuli pe samba lya kusanswa, cili ni mu kuba no mulandu usuma Charter wa United Nations na mashiwi ya kwiswila aya Universal Declaration of Human Rights (Ukubilisha Kwakumanina Ukwa Nsambu sha Buntunse) fipokelela iyi mibele. Yabilisha “icitetekelo mu nsambu shikalamba isha buntunse, mu kucindama no mucinshi wa muntunse.”
Yehova Abumbile Umuntu mu Kuba no Kucindama kwa Cifumanda
Yehova ni Lesa wa bukatebebe. Icebo cakwe icapuutwamo mu kulungika cilondolola ukuti, “Bukatebebe no bucindami fili ku cinso cakwe,” no kuti, ‘Abika bukatebebe bwakwe pa muulu mu myulu.’—1 Imilandu 16:27; Ilumbo 8:1.
Pamo nga Lesa wa bukatebebe kabili Mulopwe wa Kubumbwa konse, abika bukatebebe pa bubumbo bwakwe bonse, ubwa mu muulu na pe sonde. Uwapulamo pa kati ka abo bacindikwa nga nshi Mwana wakwe uwakatamikwa kabili Imfumu iileteka, Kristu Yesu. “Bukatebebe no bucindami mwabika pali yene,” e fyalembele Davidi mu busesemo.—Ilumbo 21:5; Daniele 7:14.
Ku ca bulanda, ishi nsambu sha buntunse isha kutendekelako shalibomfiwa bubi bubi nga nshi ukupulinkana ilyashi lya kale lyonse. Malaika wakwata amaka, uyo ukupitila ku ncitilo shakwe asangwike Satana Ciwa, asonsombele insambu, ubulungami, no kuwaminwa kwa bumulopwe bwa kwa Lesa. Mu kucite fyo alangile ukubulwo mucinshi kuli Yehova no kusaalula ishina Lyakwe ilya bukatebebe ilintu alesonsomba insambu Shakwe isha kuteka. Aipeele bukatebebe bwacishamo umwine. Ukupala Ciwa, bakateka ba buntunse abakwata amaka, pamo nga Nebukadnesari wa mu nshita sha Baibolo, baliitakisha pa lwa ‘maka yabo no kucindama.’ Balisansa bukatebebe bwa kwa Yehova, ukupeela bukatebebe bushakabilwa ku bene beka. (Daniele 4:30) Imitekele ya lumanimani iya kwa Satana, iyabikwa pa calo ca mutundu wa muntu, yalisansa kabili itwalilila ukusansa ukucindama kwa muntu.
Bushe ukucindama kobe kwalitala akucendwa? Lintu wafundwa, bushe walibala aulengwo kuyumfwa uwa mulandu mu kucishamo, uwa nsoni, uwasaalulwa, nelyo uwaboteleshiwa? “Nshamweneko ukwangwako, icililishi, no kucindama. Nalengelwe ukuyumfwa uwa fye,” e fyatunga André, ukulundako kuti: “Ici catungulwile ku kuyumfwa kwa kufulunganishiwa na masakamika, nelyo fye ukupopomenwa.” “Cintu cakosa ukupokelela ukufunda ukufuma ku muntu umo uyo uleyumfwa ifyo tali uwayangwako pa lwa mabuseko yobe,” e fyasosa Laura.
Pali uyu mulandu, bakangalila ba Bwina Kristu bakonkomeshiwa ukusunga umukuni wa kwa Lesa mu kuba no mucinshi no kuucindika. (1 Petro 5:2, 3) Nga ca kuti imibele yaimako umo cili icakabilwa kabili ica kunonsha ukufunda bambi, ni shani fintu wingaicingilila we mwine ukufuma ku kutontonkanya ne myendele ya bantu ba ku calo abo, ukwabulo kushimunuka, basansa ukucindama kwa bambi? Cinshi cingakwaafwa ukusungilila ukucindama kwa Bena Kristu banobe, pamo pene no kobe?—Amapinda 27:6; Abena Galatia 6:1.
Ifishinte Ifyo Fibakilila Ukucindama
Icebo ca kwa Lesa tacaba tondolo pali uyu mulandu. Iciŋombe calamuka cikabika ukucetekela kwakumanina mu kufunda kwa Cebo ca kwa Lesa, ukucila ukulolesha ku mano ya cino calo. Ukulemba Kwashila kwakwatamo ukupanda amano kwakatama. Lintu kwakonkwa, kulacindamika bonse babili iciŋombe no ulefundwa. Muli fyo, ubutungulushi bwa kwa Paulo kuli kangalila wa Bwina Kristu Timote bwali bwa kuti: “Wiebaula mwaume mukalamba; lelo umupaapaate kwati ni wiso. Teeteesa abalumendo kwati ni bamunonko; abanakashi bakalamba kwati ni banoko, abakashana kwati ni nkashi shobe mu kusanguluka konse.” (1 Timote 5:1, 2) We bulanda ubwingi, ukuyumfwa kwa kucenwa, no kulengwa insoni fingasengaukwa pa kukakatila kuli ifi fipimo!
Mono kuti ulufungulo ku kufunda kwatunguluka lwaba mucinshi walinga ku muntu umbi ne nsambu shakwe isha kumusunga mu nshila yacindikwa, iyabamo kusakamana. Baeluda ba Bwina Kristu, ukusanshako bakangalila benda, balingile ukutukuta ukukonka uku kupanda amano, ukufwaya ukupima umulandu uulekabila ukupuupuutula atontonkanishisha no kubombela mu nshila acitilamo. Balingile ukufwaya ukumfwa imimwene yakwe, no kucito kubombesha ukuli konse ku kusengauka ukulenge nsoni, ukubotelesha, nelyo ukusaalula uuleafwiwa.
Pamo nga eluda, leka munonko eshibe ukuti ulasakamana kabili ulefwaya ukumwaafwa ku mpika shakwe. Ico e cintu dokota musuma acita lintu watandalila iofesi lyakwe ku kuceeceetwa kwa ku mubili. Itontonkanyo lya kusotola ifya kufwala mu muputule watalala, uwa kuceeceetelamo kuti lyakulenga ukuyumfwa uwa nsoni kabili uwacendwa. Fintu utasha dokota uwiluka ulwa mucinshi wa pa lobe kabili uukucindamika mu kuba ne nsalu ya kufimbana ilintu alecita ukuceeceeta kwakabilwa pa kupima icilengele ubulwele bobe! Mu nshila yapalako, iciŋombe ca Bwina Kristu icilangisha umucinshi walinga ku muntu ciba ica cikuuku kabili icashansha, nalyo line ukufwika uulepokelela ukufunda ukucindama. (Ukusokolola 2:13, 14, 19, 20) Mu kupusanako, ukufunda uko kuli ukwakaluka, ukwafwilafwila, kabili ukwabulamo kulangulukilako kwapala ukukufuula kwa mampalanya uko kukulenga ukuyumfwa uwa nsoni, uwasaaluka, no kusotolwa ukucindama kobe.
Bakangalila be Sukulu lya Butumikishi bwa Teokratiki baba maka maka abasakamana ukufunda mu kuba no kucindama. Lintu balefunda abakoloci, balabelebesha ukutemwa kumo kwine uko bengalanga ku bafyashi babo aba ku mubili. Balaba aba kulangulukilako, aba bucibusa, kabili aba cikabilila. Ukwiluka kwa musango yo kwalibo kwakabilwa. Kuletako imibele yawama ku kupeela no kupokelela ukufunda kwalinga.
Baeluda, sungeni mu muntontonkanya ukuti ukufunda kubomba kulasumbula, ukukoselesha, ukukuulilila, kabili kwaba ukwashininkishiwa. Abena Efese 4:29 balondolola ukuti: “Mwileka mu tunwa twenu mufume icebo cabipa nangu cimo, kano icawama ku kukuula icilingene no kukabila, ukuti cipeele ukusenamina ku baleumfwa.”
Takuli ukukabila kwa kubomfya amashiwi yakaluka, ululimi, nelyo ukupelulula. Ukucila, umucinshi ku muntu umbi no kufwaisha kwa kubakilila ukuyumfwa kwakwe ukwa mucinshi wa pa lwakwe no kucindama kulakucincisha ukulanda mu nshila yashininkishiwa, iya kukuulilila. Tendeka ukulandapo kuli konse mu kuba no kutasha kwafumaluka, ukwa cine cine pa mibele yakwe iisuma, ukucila ukukomaila pa mimwene iyo imulenga ukuyumfwa uwafulunganishiwa kabili uwa fye. Nga ca kuti ubomba nga eluda, bomfyo ‘lupaka lobe ku kukuula kabili te kumukuululula.’—2 Abena Korinti 10:8.
Ee, ica kufumamo ca kufunda ukuli konse ukufuma kuli bakangalila ba Bwina Kristu cilingile ukuba kupeela ukukoselesha kukabilwa, ku kupeela icili ica kusenamina. Takulingile ukufuupula nelyo ‘ukutiinya.’ (2 Abena Korinti 10:9) Nelyo fye ni umo uucitile icilubo cabipisha akabila ukupeelwa icipimo ca mucinshi wa pa lwakwe no kucindama. Ukufunda kufwile ukuba ukwalinganishiwa na mashiwi ya cikuuku, nalyo line ayashansha, aya kwebaula pa kuti yengamusesha ku kulapila.—Ilumbo 44:15; 1 Abena Korinti 15:34.
Mu kukatama, Ifunde lya kwa Lesa kuli Israele lyasanshishemo ifi fishinte fimo fine. Lyasuminishe ukufunda kabili nangu fye ukusalapula kwa ku mubili, ilintu pa nshita imo ine ukubakilila insambu sha muntu isha cipimo cimo ica kucindama kwa pa lwakwe. Ukupuma impumo “ku bwingi umwabelo bubifi” kwalisuminishiwe, lelo uku takwali na kuba ukwacishamo. Umwa kupelela mwalimikwe pa mpendwa ya mpumo shalebomfiwa pa kuti kacita wa fibi ‘ecendwa.’—Amalango 25:2, 3.
Ukwangwako ku kuyumfwa kwa bakacita ba fibi abalapila na kabili kwali e musango wa kwa Yesu. Ulwa wene, Esaya aseseme ukuti: “Itete ilyatinika takalifune, iciku icileake cibutubutu takacishimye; akafumisho bupingushi ku cishinka.”—Esaya 42:3; Mateo 12:17, 20; Luka 7:37, 38, 44-50.
Ukukomaila mu kulundako pa kukabila kwa kulangulukilako yaba mashiwi ya kwa Yesu mu Lyashi lya pa Lupili aya kuti: “E ico fyonse ifyo mufwayo kuti abantu bacite kuli imwe, e fyo na imwe mucite kuli bene.” (Mateo 7:12) Ici cishinte caliba icacindama nga nshi mu kutwala pa ntanshi ukwampana kusuma ica kuti ciitwa mu munsaunte Ifunde lya Mulinganya. Pamo nga eluda wa Bwina Kristu, ni shani fintu cingakwaafwa ukusunga bambi mu kuba ne cikuuku no kucindama lintu ulefunda?
Sunga mu muntontonkanya ukuti na iwe wine ulapange filubo. Pamo nga fintu Yakobo alandilepo ati, “bonse tuipununa apengi.” (Yakobo 3:2) Ukwibukisha ici cikaafwa ukupimununa imilandile yobe no kulama ukuyumfwa kobe lintu cakabilwa ukulanda kuli bambi pa lwa kupelebela kwabo. Ishiba inkuntu shabo. Ici cikakwaafwa ukusengauka ukulengulula kwacishamo, ukwalwila ukusakamana ku filubo finono nelyo impuso. Yesu aebekeshe ici lintu atile: “Mwipingula, ukuti mwipingulwa: pantu ku bupingushi ubo mupingula mukapingwilwako; kabili mu cilingilo ico mulingilamo e mo mukalingilwa.”—Mateo 7:1, 2.
Cindamika Bambi—Kaanya Ciwa
Imicenjelo ya kwa Satana yaelenganishiwilwa ukukusotolo kucindama, ukuletako ukuyumfwa kwa kusauka, bucafye, no kupelelwa. Mona fintu abomfeshe icibombelo ca buntunse ku kubimbula inkuntu shapusanako muli Yobo wa busumino. Elifasi wa bumbimunda atungile ukuti: “Ku babomfi bakwe [Yehova] tatetekelako; na bamalaika [ba mushilo] bakwe atungo kulufyanya: pali bufi abaikala mu mayanda ye loba [abantunse ba lubembu], ayo mu lukungu e mwabe fya kukuulapo fya yako. Abafwantwa ku cipelebesha ca bushiku.” (Yobo 4:18, 19) E co ukulingana na wene, Yobo tali uwacindamisha kuli Lesa ukucila pa cipelebesha ca bushiku. Mu cine cine, ukufunda kwa kwa Elifasi ne fibusa fyakwe, ukutaluka ukufuma ku kuba ukwa kukuulilila, nga kwashile Yobo uwapusulwa fye ne cibukisho ca nshita shawaminako. Mu mimwene yabo ubusumino bwakwe ubwa ku numa, ukukansha kwa lupwa, ukwampana na Lesa, ne fya bupe fya nkumbu tafyawamine kantu.
Mu kupalako ilelo, bakacita wa fibi abalapila ukucilisha balaba abasansalikwa ku kuyumfwa kwa musango yo, kabili ubusanso bulabako ubwa ‘kufwa ku cikonko.’ Baeluda, lintu mulefunda aba musango yo, “mukushe ukutemwa kwenu” kuli bene pa kubasuminisha ukubakilila icipimo ca kucindama. (2 Abena Korinti 2:7, 8) “Ukusungwa mu kukanacindamikwa kulenga cene ukuba icaafya ukupokelela ukufunda,” e fyasumina William. Calikatama ukukosha ukusumina kwabo ukwa kuti balicindama mu menso ya kwa Lesa. Bacinkuleniko kuti Yehova “tali uushalungama; takalabe umulimo [wabo], no kutemwa uko [balangile] kwi shina lyakwe” mu kati ka myaka yabo iyapita iya mulimo wa busumino.—AbaHebere 6:10.
Fya kusangwilako nshi fyalundwako fingakwaafwa ukucindamika bambi lintu ulepeela ukufunda? Ishiba ukuti abantunse bonse balikwata insambu sha cifyalilwa isha kucindama, apantu bapangwa mu cipasho ca kwa Lesa. Balicindamikwa kuli Yehova Lesa na Yesu Kristu; ukupayanya kwa minkubili ukwa cilubula no kubushiwa kucitilo bunte kuli ico cishinka. Yehova alundako kucindama kwalundwako ku Bena Kristu pa ‘[kubapaatwila] kuli bukapyunga,’ ukubabomfya ku kupaapaatilako inkulo yapondama ku kupanga umutende na Lesa.—1 Timote 1:12.
Baeluda, ibukisheni ukuti icinabwingi cikalamba ica bamunyinenwe ba Bwina Kristu e filundwa fyenekelwa ifya citendekelo ca sosaite mupya uwa buntunse mwi sonde lyasangululwa. Pamo nga bantu umo umo abacindamikwa kabili abaumo mutengo, baliwaminwa ukupeelwa umucinshi. Lintu mulebafunda, ibukisheni fintu bonse babili Yehova na Yesu balangisha ukulangulukilako kuli bene, kabili twalilileni ukubomba ulubali lwenu ku kwaafwa bamunyinenwe ukubakilila ukuyumfwa kwa kucindama no mucinshi wa pa lwabo mu kulolenkana no kusonsomba kwa kwa Satana.—2 Petro 3:13; linganyeniko 1 Petro 3:7.
[Akabokoshi pe bula 29]
Ukufunda Ukucindamika
(1) Peela ukutasha kwa cine cine kabili ukwafumaluka. (Ukusokolola 2:2, 3)
(2) Ba kakutika musuma. Mu kulengama na mu cikuuku ishibisha impika no mulandu wa kufundila. (2 Samwele 12:1-14; Amapinda 18:13; Ukusokolola 2:4)
(3) Shimpa ukufunda kobe pa Malembo. Ba uwashininkisha, uupelulula, kabili uukoselesha, kabili langisha ukulangulukilako. Sungilila ukucindama no mucinshi wa pa lwakwe ifya ulepokelela ukufunda ifyabulamo akabi. (2 Timote 3:16; Tito 3:2; Ukusokolola 2:5, 6)
(4) Ebekesha uulepokelela ukufunda ukuti amapaalo yesa ukufuma ku kupokelela no kubomfya ukufunda. (AbaHebere 12:7, 11; Ukusokolola 2:7)
[Icikope pe bula 26]
Baeluda ba Bwina Kristu balakabila ukucindamika bambi lintu balepeela ukufunda