Cinshi Cacitika ku Bulashi?

ABANTU abatontonkanya balamona ukukabila kwa bulashi. Ukwabulo musango umo uwa cimpangilile ca bulashi, sosaite wa buntunse kuti mu kwangufyanya asanguka uwa cimfulumfulu. E ico, icitabo ca kusambililamo ica ciFrench ice funde lya konstichushoni calondolwele ukuti: “Mwi bumba lya buntunse ilili lyonse, amabumba yabili aya bantu yali no kusangwa: abo abakambisha na abo abomfwila, abo abapeela ifipope na abo ababeela, intungulushi ne filundwa, bakateka na batekwa. . . . Ukubako kwa bulashi kuti kwamonwa muli sosaite uuli onse uwa buntunse.”a

Nangu cibe fyo, imibele ya mutima ukulola ku bulashi yalyaluka ukutula pa Nkondo ya Calo iya II kabili maka maka ukutula muli ba 1960. Ukulanda pali cilya ciputulwa ca nshita, Encyclopædia Universalis iya ciFrench ilanda ulwa “bwafya bwa kulwishe mitekele ya ntungulushi she calici no bwafya bwa kulwisha ubulashi.” Ubwafya bwa musango yo tabwaba ca kupapa ku basambi ba Baibolo. Umutumwa Paulo asobele ukuti: “Ibukisha, inkulo ya kupelako iya cino calo ili no kuba ni nshita ya mpooma! Abantu tabakatemwe nangu cimo lelo abene ne ndalama; bakaba abaitakisha, abatalama, kabili aba musaalula; aba bucintomfwa ku bafyashi . . . ; bakaba abaumina mu mpatila shabo, . . . abashingalamwa kabili aba lukaakala, . . . abatutumuka ku kuikatamika. Bakaba abatemwa imisamwe yabo ukucila pali Lesa wabo.”—2 Timote 3:1-4, The Revised English Bible.

Ubulashi Buli mu Bwafya

Ubu busesemo bulondolola bwino akasuba kesu ne nkulo. Ubulashi bulasonsombwa pa fipimo fyonse—pa lupwa, mu masukulu ya cintubwingi, universiti, mu mibombele ya bukwebo, mu mabuteko ya cikaya na ya calo. Bumwaluka bwa mu kwampana kwa bwamba, inyimbo shine shine isha kuputawisha amashiwi, ukuilishanya kwa basambi, ukufwite ncito kushili kwa mwi funde, ukukanaumfwila kwa kuilishanya ku buteko, ne ncitilo sha kululunkanya fyonse fyaba fishibilo fya kubongoloka kwa mucinshi ku bulashi.

Pa kukonkana kwa malyashi ukwateyanishiwe mu Paris kuli French Institute of Political Science ne pepala lya lyashi ilya ku Paris Le Monde, Profesa Yves Mény alondolwele ukuti: “Ubulashi kuti bwabako fye nga ca kuti bwatungililwa ku nsambu sha mwi funde.” Umulandu umo uwa bwafya bwa bulashi ubwa lelo uli wa kuti abengi balatwishika insambu sha mwi funde isha abo ababa mu maka. Uko e kuti, balatwishika ukulinga kwabo ukuba mu bulashi. Ukusapika kwasokolwele ukuti mu kubangilila kwa ba 1980, amaperesenti 9 aya bwingi bwa bantu ba mu United States, amaperesenti 10 mu Australia, amaperesenti 24 mu Britain, amaperesenti 26 mu France, na maperesenti 41 mu India balangulwike amakamfulumende yabo ukuba ayashili ya mwi funde.

Ukufwaisha kwa Muntu Ukwa Bulashi Bwakwate Nsambu sha mwi Funde

Ukulingana na Baibolo, umuntu pa kutendeka aali pe samba lya bulashi bwalungatana ubwa kwa Lesa. (Ukutendeka 1:27, 28; 2:16, 17) Nangu cibe fyo, pa kubangilila pene, abantunse bapindile bucaibela bwa mu mibele ukufuma kuli Kabumba wabo. (Ukutendeka 3:1-6) Pa kuba nabakaana teokrasi, nelyo ukuteka kwa kwa Lesa, baali no kusanga imicitile imbi iya bulashi. (Lukala Milandu 8:9) Bamo bapampamike ubulashi bwabo ku maka. Kuli bene, impamfu shali e nsambu. Cali icakumanina ukuti baali abakosa icalinga ku kupatikisha ukufwaya kwabo. Icinabwingi, nangu ni fyo, bayumfwile ukukabila kwa kubika mwi funde insambu shabo isha kuteka.

Ukufuma ku nshita sha mu kubangilila nga nshi bakateka abengi bacitile ici pa kusosa atemwa ukuti bali balesa nelyo ukuti bali nabapokelela amaka ukufuma kuli balesa. Iyi yaba e mfundo ya mu nshimi sha “bumfumu bwashila,” ubwatungilwe na bakateka ba kubangilila aba Mesopotamia na baFarao ba mu Egupti wa pa kale.

Alexander Mukalamba, ishamfumu sha ciHela ishapyene pali wene, na bengi aba muli bakateka ba ciRoma na bo batungile ukuba balesa kabili balombele fye no kupepwa. Imicitile pe samba lya bakateka ba musango yo yaishibikwe pamo nga “ukusefye ntambi kwa kwa kateka,” kabili imifwaile ya iko yali kukosha ubulashi bwa kwa kateka pa bantu batumbinkana abo bacimfiwe. Ukukaana ukupepa kateka kwalisenwikwe nge ncitilo ya kulwisho Buteko. Muli The Legacy of Rome, Profesa Ernest Barker alembele ati: “Ukupepwa kwa bakateka [ba ciRoma], no kunakila kuntu apokelela pa mulandu wa bulesa bwakwe, fyaba ukwabulo kutwishika e citendekelo, nelyo mu nshila iili yonse e shamende, wa buteko.”

Ici catwalilile ukube fyo nangu fye pa numa “UbuKristu” bwabikilwe mwi funde kuli Kateka Konstantino (atekele 306-337 C.E.) na pa numa bwapokelelwe pamo ngo butotelo bwa Buteko bwa ciRoma kuli Kateka Theodosius I (atekele 379-395 C.E.). Bamo aba muli bakateka ba “buKristu” balepepwa nga balesa ukwisafika fye na mu mwanda wa myaka uwalenga isano C.E.

“Amaka Yabili,” “Impanga Shibili”

Ilyo bupapa bwacililepo kuba na maka, impika pa kati ke Calici no Buteko shabele ishakaakata. Muli fyo, pa mpela ya mwanda wa myaka uwalenga isano C.E., Papa Gelasius I aimike icishinte ca “amaka yabili”: ubulashi bwashila ubwa bapapa ukwendela capamo na maka ya cifumu aya shamfumu—mu kuba ne shamfumu ukucepako pali bapapa. Ici cishinte pa numa calundulukile mu cifundisho ca “impanga shibili”: “Ulupanga lwa ku mupashi bapapa abene e babomfeshe, ukupeelako ulupanga lwa ku mubili kuli bakateka ba buntuuntu fye, lelo bakateka ba buntuuntu fye nangu ni fyo babomfya ulupanga lwa ku mubili ukulingana no butungulushi bwa bupapa.” (The New Encyclopædia Britannica) Pa cishinte ca ici cifundisho, mu kati ka Nshita sha Pa Kati, Icalici lya ciKatolika lyapindile insambu sha kupeela amaka kuli bakateka ne shamfumu pa kuti bengapeele nsambu sha mwi funde ku bulashi bwabo, muli fyo ukukonkeshapo ulushimi lwa “bumfumu bwashila.”

Ici tacilingile, nangu cibe fyo, ukutumbinkanishiwa ne cainikwe insambu sha bulesa isha shamfumu, ukulunduluka kwa pa numa ukwalungikwe ku kulubula bakateka ba bupolitiki ukufuma ku kunakila kuli bupapa. Icifundisho ca nsambu sha bulesa capampamina pa kuti ishamfumu shipoka ubulashi bwabo ubwa kuteka mu kulungatana ukufuma kuli Lesa, te kupitila muli papa wa ku Roma. New Catholic Encyclopedia ilondololo kuti: “Pa nshita lintu papa aleumya amaka ya ku mupashi aya mu kubumbwa konse kabili na maka fye ya ku mubili pa ntungulushi sha mabuteko, imfundo ya nsambu sha bulesa yabikile ishamfumu sha mabuteko ya fyalo mu cifulo ca kulungamika ubulashi bwabo ukuba mu kulinganako ubwa bulesa pamo nga bulya ubwa kwa papa.”b

Ulushimi lwa Bumulopwe bwa Bantu

Ilintu inshita yalepita, abantu batubulwile intulo shimbi isha bulashi. Imo yali ni bumulopwe bwa bantu. Abengi basumina ukuti iyi mfundo yatuntwike mu Greece. Demokrasi wa mu Greece wa pa kale, nangu cibe fyo, alebeleshiwa mu mabuteko fye yanono aya misumba, kabili nangu fye ni muli aya, bekashi fye ba caume e balesala. Abanakashi, abasha, na bekashi balebeshi—abatunganishiwe ukuba citika ukufika ku fyakaniko fine muli fisano ifya bwingi bwa bekashi—balifumishiweko. Tabwali bumulopwe bwa bantu nakalya!

Ni ani atwele pa ntanshi imfundo ya bumulopwe bwa bantu? Ku ca kupapa, yaletelweko mu Nshita sha Pa Kati na basambilila ifya butotelo aba ciRoma Katolika. Mu mwanda wa myaka walenga 13, Thomas Aquinas apampamine pa kuti ilintu bumulopwe bwatuntuka kuli Lesa, bwaliseekeshiwa mu bantu. Iyi mfundo yabele iyaseeka. New Catholic Encyclopedia itila: “Iyi mfundo ya bantu pamo nge ntulo ya bulashi yatungililwe ne cinabwingi cikalamba ica basambilila ifya butotelo aba ciKatolika aba mu mwanda wa myaka walenga 17.”

Mulandu nshi abasambilila ifya butotelo abe calici lintu abantu bashakwetemo amaka nangu panono mu kusala bapapa, bashikofu, nelyo bashimapepo batwalile pa ntanshi imfundo ya bumulopwe bwa bantu? Pa mulandu wa kuti ishamfumu shimo isha mu Europe shalecililako kusakamikwa pe samba lya bulashi bwa bupapa. Icifundisho ca bumulopwe bwa bantu capeele papa amaka ya kupinuna kateka nelyo imfumu nga ca kuti camoneke icafwaikwa. Bakalemba ba lyashi lya kale Will na Ariel Durant balembele ukuti: “Bakacingilila ba bumulopwe bwa bantu basanshishemo abaJesuit abengi, abamwenemo muli iyi mimwene inshila ya kunashishamo ubulashi bwa cifumu ukupusana ku bulashi bwa bupapa. Nga ca kuti, e fyapashishe Kardinala Bellarmine, ubulashi bwa shamfumu bwapokelelwa ukufuma, na muli fyo ukuba ubwanakila ku, bantu, cili icabulo kutwishika ukuti bwalicepako ku bulashi bwa bapapa . . . Luis Molina, umuJesuit umwina Spain, asondwelele ukuti abantu, pamo nge ntulo ya bulashi bwa ku calo, kuti pambi mu kulungamikwa—lelo mu mibombele ya muyano—bafumyapo imfumu yabulo mulinganya.”

“Imibombele ya muyano” ili, kwena, no kuteyanishiwa na papa. Ukukoshe ci, Histoire Universelle de l’Eglise Catholique iya baKatolika ba ku France yambula Biographie universelle, iilondolola ukuti: “Bellarmine . . . asambilisha pamo nge cifundisho ca munsaunte ica ciKatolika ukuti bacilolo bapokelela amaka yabo ukufuma ku kusala kwa bantu, no kuti abantu kuti babelesha fye ishi nsambu pe samba fye lya kusonga kwa kwa papa.” (Utulembo tunono twesu.) Bumulopwe bwa bantu muli fyo bwabele cibombelo cintu papa engabomfya ku kusonga ukusala bakateka kabili, nga kwaba ukukabila, ukupinuna bene. Mu nshita sha pali nomba line, calilenga intungulushi sha ciKatolika ukusonga bakasala ba ciKatolika mu mademokrasi yakwata abeminishi.

Mu mademokrasi ya muno nshiku insambu sha mwi funde isha kamfulumende shashimpwa pa cainikwa “ukusuminisha kwa batekwa.” Mu kuwamisha, nangu ni fyo, uku e “kusuminisha kwa cinabwingi,” kabili pa mulandu wa kushangwako kwa bakasala ne mitukuto ya mu mapolitiki, ici “cinabwingi” ilingi line mu cituntulu e bacepesha aba mu bekashi. Ilelo, “ukusuminisha kwa batekwa” ilingi line cipilibula cimo cine fye no “kukutumana, nelyo ukukwinda, kwa batekwa.”

Ulushimi lwa Bumulopwe bwa Luko

Ulushimi lwa bumfumu bwashila ulwatwelwe pa ntanshi na bapapa ba mu kubangilila lwasabukile pali bupapa lintu lwasangwike insambu sha bulesa isha shamfumu. Icifundisho ca bumulopwe bwa bantu mu kupalako cabwelulukile pe Calici lya ciKatolika. Mu kati ka myanda ya myaka iyalenga 17 na 18, aba mano ya buntu aba ku calo, pamo nga abena England Thomas Hobbes na John Locke no mwina France Jean-Jacques Rousseau, babelebeshe pa mfundo ya bumulopwe bwa bantu. Balundulwile ubupilibulo bwa cifundisho ca “cipangano ca kwangalila pamo” pa kati ka bakateka na batekwa. Ifishinte fyabo fyashimpilwe te pa kusambilile fya butotelo lelo pe “funde lya cifyalilwa,” kabili icishinte cafikile ku mfundo iyo mu kubipisha yacenene Icalici lya ciKatolika na bupapa.

Mu kwipipa pa numa ya mfwa ya kwa Rousseau, Bumwaluka bwa bena France bwalibuukile. Ubu bumwaluka bwaonawile imfundo shimo isha nsambu sha mwi funde, lelo bwapangileko iipya, imfundo ya bumulopwe bwa luko. The New Encyclopædia Britannica yalandapo kuti: “Abena France balikeene insambu sha bulesa isha shamfumu, ukwikala pa cipuna ukwa bakata, amashuko ye Calici lya ciRoma Katolika.” Lelo, e fyasosa Britannica, “Bumwaluka bwali nabuleta ukusanga kupya, ubuteko bwa luko, ukufika ku kukosoka.” Bamwaluka bakabile uku “kusanga” kupya. Mulandu nshi?

Pa mulandu wa kuti pe samba lya micitile intu Rousseau ayafwilishe, abekashi bonse bali no kukwata insambu shalingana mu kusala bakateka. Ici nga cafuminemo demokrasi uwashimpwa pa nsambu shapokelelwa konse isha kusala intungulushi—icintu cimo ico intungulushi sha Bumwaluka bwa bena France bashasenamine. Profesa Duverger alondolola ukuti: “Cali mu kulungatika kusengauka ici ca kufumamo, icalangulwikwe nge cishafwaikwa, e co, ukutendeka 1789 ukufika ku 1791, abantu ba cifulo ca pa kati aba muli Bashimafunde balepituluka mu fikomo fye funde basangile icifundisho ca bumulopwe bwa luko. Baishibishe abantu ngo ‘luko,’ ulo balangulwike nge cintu ca cine cine, icaibela ukufuma ku mbali shapanga lwene. Uluko lweka, ukupitila mu beminishi ba luko, lwaliba ne nsambu sha kuumya bumulopwe . . . Imimonekele ya demokrasi, icifundisho ca bumulopwe bwa luko tacaba mu cine cine ni demokrasi nangu panono pantu kuti cabomfiwa ku kulungamika mupepi no musango uuli onse uwa kamfulumende, maka maka ukuteka kwa muntu umo.” (Utulembo tunono utwakwe.)

Ukubombesha kwa Buntunse Kwa Fye

Ukupokelela Ubuteko bwa Luko nge ntulo ya mwi funde iya bulashi kwatungulwile ku kutemwa buluko. The New Encyclopædia Britannica yalondolola ukuti: “Ukutemwa buluko ilingi line kutontonkanishiwa ukuba ukwakokwesha; limo limo mu kubamo icilubo kumonwa nge ca kusangwilako cibelelela mu mibombele ya bupolitiki. Mu cituntulu, bumwaluka bwa bena America no bwa bena France kuti pambi bwamonwa ngo kulangishiwa kwa kuko kwa maka ukwa kubalilapo.” Ukutula pali bulya bumwaluka, ukutemwa buluko kwalipita ukulalanya baAmerica, Europe, Africa, na Asia. Inkondo shakaluka shalipeelwe nsambu sha mwi funde mwi shina lya kutemwa buluko.

Kalemba wa lyashi lya kale umwina Britain Arnold Toynbee alembele ukuti: “Umupashi wa Kutemwa buluko ni nsashiko yakantuka iya mwangashi upya uwa Demokrasi mu misukupala ya kale iya Kapaatulula ka Mikowa. . . . Uku kusuusuka ukweni pa kati ka Demokrasi na Kapaatulula ka Mikowa kwalicishapo kukwata amaka mu mapolitiki yabeleshiwa mu Calo cesu ica ku Masamba ica muno nshiku ukucila pali Demokrasi umwine wine.” Ukutemwa buluko takwaletako icalo cabamo mutende. Toynbee atile: “Inkondo sha Butotelo shalikonkwapo, pa numa ya kupemwina ukwaipipisha, ku Nkondo sha kutemwa Buluko; kabili mu Calo cesu ica ku Masamba ica muno nshiku umupashi wa koobelwa no butotelo no wa koobelwa na buluko fyaba mu kumoneka kukuntwa kumo kwine ukubi.”

Ukupitila mu lushimi lwa “bumfumu bwashila,” “insambu sha bulesa isha shamfumu,” “bumulopwe bwa bantu,” na “bumulopwe bwa luko,” bakateka balyesha ukupeele nsambu sha mwi funde ku bulashi bwabo pa bantunse banabo. Pa numa ya kulanguluka icalembwa ca bakateka ba buntunse, nangu cibe fyo, Umwina Kristu te kuti akaane ukwakanako itontonkanyo lyalumbulwilwe na Solomone ilya kuti: “Abantu bacito lukambo ku bantu ku kubabifya.”—Lukala Milandu 8:9.

Ukucila ukupepa Ubuteko bwa bupolitiki, Abena Kristu bapepa Lesa kabili bamona muli wene intulo ya mwi funde iya bulashi bonse. Balasuminishanya na kemba wa malumbo Davidi uwatile: “Fyenu, mwe Yahweh, ubukulu, amaka, ukupuulama, ukutantalila kwa nshiku no bukata, conse icili mu muulu na pa nshi cenu. Bumulopwe bwenu, mwe Yahweh; mwalitumpuka, mwalipulishamo pali bonse.” (1 Imilandu 29:11, The New Jerusalem Bible) Lelo, mu katiina kuli Lesa, balanga umucinshi walinga ku bulashi mu mbali sha ku calo ne sha ku mupashi. Inshila bengacitilamo ici mu buseko no mulandu fili no kubeebeetwa mu fipande fibili ifikonkelepo.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 15]

Icalici lya ciKatolika lyapindile ubulashi bwa kufwike filongwe bakateka ne shamfumu

[Abatusuminishe]

Ukusubwa kwa kwa Charlemagne: Bibliothèque Nationale, Paris