Aba Shani Uwalungikwa Kalenda wa ciYuda?

UKULINGANA na kalenda wa ciYuda, pali Cine, September 16, 1993, bwali bushiku bwa mutebeto wa kwa Rosh Hashanah. Mu cishilano, shofar, nelyo ipenga lya lusengo lwa kwa sukusuku, lyalilishiwe ubo bushiku ku kubilisha ukwisa kwa mwaka upya. Uyo mwaka ni 5754 (kalenda wa ciYuda), kabili wafuma pa September 16, 1993, ukufika ku September 5, 1994.

Ilyo line fye, twamono kuti pali ubupusano bwa myaka 3,760 pa kati ka kupenda kwa ciYuda ukwa nshita no kwa ku Masamba, nelyo kalenda wa kwa Gregory, uyo uli nomba mu kubomfiwa kwa munsaunte. Mulandu nshi ubu bupusano bwabelapo? Kabili aba shani uwalungikwa kalenda wa ciYuda?

Ukwimika apa Kutendekela

Inshila iili yonse iya kupende nshita ifwile ukukwata apa kutendekela pashininkishiwa nelyo ukwa kulosha. Ku ca kumwenako, Kristendomu apenda inshita ukutula pa mwaka untu Yesu Kristu atunganishiwe ukufyalwamo. Inshiku ukutule lyo shasoswa ukuba mu nshita ya Bwina Kristu. Ilingi line shisontelelwa ku cishibilo A.D., ukufuma kuli anno Domini wa ciLatin, icipilibula “mu mwaka wa kwa Shikulu.” Inshiku pa ntanshi ya ico ciputulwa ca nshita shilangililwa B.C., “Before Christ (pa Ntanshi ya kwa Kristu).”a Abena China abakonke cishilano mu kupalako bapenda inshita ukufuma mu 2698 B.C.E., ukutendeka kwa kuteka kwa mfumu ya mu lushimi Huang-Ti, Yellow Emperor. Muli fyo, February 10, 1994, akomene ukutendeka umwaka wa bena China uwa kubalika no kwililwa 4692. Ni shani, nangu ni fyo, pa lwa kalenda ya ciYuda?

The Jewish Encyclopedia ilondololo kuti: “Inshila ya lyonse iya pali ndakai pa kati ka baYuda iya kulembelamo ubushiku bwa ca kucitika yaba kulondolola impendwa ya myaka iyapitapo ukutula pa kulengwa kwa calo.” Iyi nshila, iyaishibikwa pa kati ka baYuda pamo nga Inshita ya Kulenga, yaishile mu kubomfya kwa munsaunte mupepi no mwanda wa myaka uwalenga pabula C.E. Muli fyo, inshiku muli kalenda wa ciYuda ilingi line shitangililwa ne cisontelelo A.M. Cimininako anno mundi, icaba mibele yaipifiwa iya ab creatione mundi, icipilibula ukuti “ukufuma pa kulengwa kwa calo.” Apantu umwaka untu tulimo ni A.M. 5754, ukulingana ne yi nshila ya kupende nshita, “ukulengwa kwa calo” kumonwa ngo kwacitiike imyaka 5,753 iyapitapo. Natumone fintu ico capampamikwe.

“Inshita ya Kulenga”

Encyclopaedia Judaica (1971) ipayanya ubu bulondoloshi: “Mu kupenda kwalekanalekana ukwa barabi ‘Inshita ya Kulenga’ yatendeke mu mibundo ya mwaka umo pa kati ka 3762 na 3758 B.C.E. Ukufuma mu mwanda wa myaka walenga 12 C.E., nangu cibe fyo, calipokelelwe ukuti ‘Inshita ya Kulenga’ yatendeke mu 3761 B.C.E. (mu kulungatika, pa Oct. 7 uwa ulya mwaka). Uku kupenda kwashimpwa pa kwendela pamo ukwa mbali sha kupende nshita ukwalumbululwa muli Baibolo no kupenda ukusangwa mu mpapulo sha ciYuda isha pa numa ya Baibolo.”

Inshila ya kwimike nshiku ukufuma ku “kulengwa kwa calo” yashimpwa mu kutendekelako pa kwilula kwa barabi ukwa calembwa ca Baibolo. Pa mulandu wa cisumino cabo ica kuti icalo na conse icabamo calengelwe mu nshiku ishituntulu mutanda ishakwata maawala 24, abasambi ba burabi, pamo pene na abo aba mu Kristendomu, batunganya ukuti ukulengwa kwa muntu wa ntanshi, Adamu, kwacitike mu mwaka umo wine pamo no kulengwa kwa calo. Nangu cibe fyo, ici calitaluka nga nshi ku kuba icalungikwa.

Icipandwa ca kubalilapo ica Ukutendeka ciswila no kulondolola kwa kuti: “Ku kutendeka Lesa alengele umuulu na pano isonde.” Lyene citwalilila ukulondolola cintu Lesa acitile mu “nshiku” shakonkene mutanda ku kwalula isonde ukufuma ku mibele ya “cimfulumfulu kabili apashaba kantu” ukuya ku cifulo calinga ukwikalamo abantunse. (Ukutendeka 1:1, 2) Amamilioni ya myaka kuti yalipitilepo pa kati ka ifi fiputulwa fibili. Mu kulundapo, inshiku sha kulenga tashali fiputulwa fya nshita ifya maawala 24, kwati imilimo ya kwa Kalenga yakakililwe ku mwa kupeleela mwa musango yo. Ukuti “ubushiku” muli ifi fyashingulukako kuti bwacilapo ukulepa pa maawala 24 calangililwa no Ukutendeka 2:4, (NW) uko kulanda ulwa ciputulwa conse ica kulenga pamo nga “ubushiku” bumo. Amakana ayengi aya myaka yalipitilepo pa kati ka bushiku bwa ntanshi ubwa kulenga no bwalenga mutanda, lintu Adamu alengelwe. Ukwimika ukulengwa kwa kwa Adamu no kulengwa kwa myulu imoneka ne calo pa nshita imo ine tacaba ca mu Malembo nelyo ica busayansi. Nalyo line, ni shani fintu capampamikwe ukuti “Inshita ya Kulenga” yatendeke mu 3761 B.C.E.?

Icishinte ca Kupende Nshita

Ku ce shamo, ubwingi bwa mpapulo sha ciYuda apashimpwa ukupenda ukulelangulukwapo tashabako na kabili. Icashalako caba citabo ca kupende nshita ico pa kutendeka cainikwe Seder ʽOlam (Umuyano wa Calo). Cashingamikwa ku wasoma Talmud uwa mu mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E. Yose ben Halafta. Ici citabo (pa numa icaitilwe Seder ʽOlam Rabbah ku kucilekanya ukufuma ku citabo ca milandu ica nshita sha pa kati icakwete umutwe wa kuti Seder ʽOlam Zuṭa) cipeela ilyashi lya kale ilya kupende nshita ukufuma kuli Adamu ukufika ku kupondokela Roma ukwa baYuda pe samba lya kwa Mesia wa cimbepa Bar Kokhba ukwa mu mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E. Ni shani fintu kalemba asangile ifyebo fya musango yo?

Ilintu Yose ben Halafta alitukwite ukukonka ubulondoloshi bwa Baibolo, alibikilemo ukwilula kwakwe umwine apo ilembo lishali ilyalengama ukukuma ku nshiku shabimbilwemo. “Mu milandu iingi, . . . apeele inshiku ukulingana ne cishilano, kabili afyantikemo, pa mbali ya ico, insoso na halakot [ifishilano] fya barabi batangilileko ne fya abo aba mu nshita yakwe,” E fyasosa The Jewish Encyclopedia. Bambi tabakwata icikuuku mu kupimununa kwabo. The Book of Jewish Knowledge cipampamika ukuti: “Apendele ukufuma ku Nshita ya Kulenga kabili, mu kulinganako, apeele inshiku shishashininkishiwa ku fya kucitika fyalekanalekana ifya ciYuda ifyo fyatunganishiwe nge fyacitike ukufuma pali Adamu, umuntu wa ntanshi, ukufika kuli Alexander Mukalamba.” Lelo ni shani fintu fye ukwilula kwa musango yo ne fya kufyantikamo fyambukila ukulungikwa na bucine bwa kupende nshita ukwa ciYuda? Natumone.

Ifishilano no Kwilula

Mu kumfwana ne cishilano ca burabi, Yose ben Halafta apendele ukuti itempele lya cibili ilya mu Yerusalemu lyakokwele ubwingi bonse pamo imyaka 420. Ici cashintilile pa kwilula kwa burabi ukwa busesemo bwa kwa Daniele ubwa “milungu amakumi cinelubali,” nelyo imyaka 490. (Daniele 9:24, NW) Ici ciputulwa ca nshita cabikilwe pa ciputulwa capitilepo pa kati ka konaulwa kwe tempele lya kubalilapo no kupomonwa kwa lyalenga bubili. Ukusuminisha imyaka 70 kuli bunkole bwa mu Babiloni, Yose ben Halafta afikile ku nsondwelelo ya kuti itempele lya cibili lyakokwele imyaka 420.

Uku kwilula, nangu cibe fyo, kukumana ne mpika yakakala. Fyonse fibili umwaka wa kuwishiwa kwa Babiloni (539 B.C.E.) na ulya uwa konaulwa kwa cibili ukwe tempele (70 C.E.) shaba ni nshiku shaishibikwa isha mu lyashi lya kale. E ico, iciputulwa ca nshita ice tempele lya cibili cali no kuba imyaka 605 ukucila imyaka 420. Pa kupeela imyaka fye 420 kuli ici ciputulwa ca nshita, Ukupende nshita ukwa ciYuda kwabulishapo imyaka 185.

Ubusesemo bwa kwa Daniele te bwa pa butali bwa nshita itempele mu Yerusalemu lyali no kwiminina. Ukucila, bwasobele inshita lintu Mesia ali no kumoneka. Ubusesemo mu kumfwika bulangilila ukuti “ukutula pa kufuma kwa cebo ku kulenga Yerusalemu ukwikalwamo no kukuulwa, ukufika ku wasubwa, cilongoshi, [kwali no kuba] bacinelubali cinelubali ba myaka, kabili bacinelubali amakumi mutanda na babili ba myaka.” (Daniele 9:25, 26) Ilintu umufula we tempele wabikilwe mu mwaka wa cibili uwa kubwela kwa baYuda ukufuma mu kuululwa (536 B.C.E.), “icebo” ca kukuula cipya cipya umusumba wa Yerusalemu tacafumine ukufikila mu “mwaka uwalengele amakumi yabili kuli Artakishashete imfumu.” (Nehemia 2:1-8) Ilyashi lya kale ilyalungikwa ilya ku calo limika 455 B.C.E. pamo nga uyo mwaka. Ukupenda ukulola ku ntanshi “imilungu” 69, nelyo imyaka 483, cituleta ku 29 C.E. Iyo yali e nshita ya kumoneka kwa kwa Mesia, pa kubatishiwa kwa kwa Yesu.b

Icishinka cimbi ica kwilula kwa burabi icafuminemo ukupilikana kukalamba mu kupende nshita kwa ciYuda cakuma ku nshita ya kufyalwa kwa kwa Abrahamu. Barabi balundileko imyaka ya nkulo shakonkana iyalembwa pa Ukutendeka 11:10-26 no kupeela imyaka 292 ku ciputulwa ca nshita ukutula pa Lyeshi ukufika ku kufyalwa kwa kwa Abrahamu (Abramu). Nangu cibe fyo, impika yaba mu kwilula kwa burabi ukwa Ge 11 cikomo 26, icitila: “Tera ilyo ali no mweo imyaka amakumi cinelubali, e lyo afyele Abramu, Nahore na Harani.” Ukufuma kuli ici, icishilano ca ciYuda citungo kuti Tera aali ne myaka 70 iya bukulu lintu Abramu afyelwe. Lelo nalyo line, icikomo tacilanda mu kulungatika ukuti Tera afyele Abrahamu pa mushinku wa myaka 70. Mu cifulo ca ico, citila fye afyele abana baume batatu pa numa ya mushinku wa myaka 70.

Pa kusanga umushinku walungama uwa kwa Tera pa kufyalwa kwa kwa Abrahamu, tulekabila fye ukutwalilila ukubelenga ukushimika kwa Baibolo. Ukufuma pa Ukutendeka 11:32–12:4, tusambililo kuti pa numa ya mfwa ya kwa Tera pa mushinku wa myaka 205, Abrahamu no lupwa lwakwe bashile Harani pa kukambisha kwa kwa Yehova. Pali ilya nshita Abrahamu aali ne myaka ya kufyalwa 75. E ico, Abrahamu afwile afyelwe lintu Tera ali ne myaka ya kufyalwa 130, ukucila ukuba na 70. Muli fyo, iciputulwa ca nshita ukufuma pa Lyeshi ukufika ku kufyalwa kwa kwa Abrahamu yali myaka 352, ukucila ukuba imyaka 292. Pano ukupende nshita ukwa ciYuda kwaliluba ku myaka 60.

Benye wa Butotelo

Ifilubo fya musango yo no kupilikana ifya muli Seder ‘Olam Rabbah na fimbi ifitabo fya kupende nshita ifya Talmud fyalilenga ukulengwe nsoni ukwingi no kulanshanya ukukalamba pa kati ka basoma aba ciYuda. Nangu ca kuti ukwesha ukwingi kwalicitwa ku kuwikisha uku kupende nshita ne fishinka fyaishibikwa ifya lyashi lya kale, takwaba ukwatunguluka mu kupwililika. Mulandu nshi kushatungulukila? “Ubuseko bwa kuko tabwali apakalamba mu fya masomo nga fintu bwali mu fya butotelo,” e filandapo Encyclopaedia Judaica. “Icishilano cali no kwikatililwako nangu cibe shani, ukucilisha mu cilolwa ca ba fyakaniko fya kupatukanya.” Mu cifulo ca kufumyapo ukupelenganya ukwalengelwe ne fishilano fyabo, abasoma bamo aba ciYuda baeseshe ukusuusha ubulondoloshi bwa Baibolo. Bambi baeseshe ukusanga ukutungilila mu milumbe ne fishilano fya cina Babiloni, ifya cina Egupti, ne fya ciHindu.

Mu ca kufumamo, bakalemba ba lyashi lya kale tabamona na kabili “Inshita ya Kulenga” ngo lubali lwacindama ulwa citabo ca kupende nshita. Banono abasoma aba ciYuda abengesha ukucingilila cene, kabili nangu fye fitabo fya kuloshako ifyakwato bulashi pamo nga The Jewish Encyclopedia na Encyclopaedia Judaica fyakwata mu cinkumbawile imimwene yapusanako iya kuko. E ico, inshila ya cishilano iya ciYuda iya kupendelamo inshita ukufuma pa kulengwa kwa calo te kuti imonwe nge yalungikwa ukufuma ku mimwene ya kupende nshita ukwa Baibolo, ukutantike nshita kwa mu busesemo ukulefungululwa ukwa kwa Yehova Lesa.

[Amafutunoti]