Ukusanguka Kwalubulushiwa

Abasumina mu kusanguka abaipeelesha nomba balepamfya ukuti kubeko ukubebeta cipya cipya ukwakumanina ukwa ntulo ya bumi

ELENGANYA ukuti uli mupingushi mu kulubulushiwa kwa ntalamisoka. Shimilandu alapa ukuti wa kaele, kabili inte shaisako ku kwikalilo bunte pali wene. Ilintu ulekutika ku bunte bwabo, nangu cibe fyo, wamona ukuti inte imo na imo ilepilika shimbi. Lyene, lintu inte sha kwa shimilandu shaipushiwa ukubwelela mu mbokoshi, ubulondoloshi bwabo bwayaluka. Pamo ngo mupingushi, bushe kuti wasumina ubunte bwabo? Bushe kuti wakongamina ku kulekako shimilandu? Mu kupalishako te kuti, apantu ukukanaumfwana ukuli konse mu kuipokololako kulanenuna icilesosa shimilandu.

E fyo caba na ku mfundo ya kusanguka. Inte ishingi shalisako ku kushimika ubulondoloshi bwalekanalekana pa lwa ntulo ya bumi, ukupokololako imfundo ya kusanguka. Lelo bushe ubunte bwabo kuti bwacetekelwa mu cilye? Bushe abo abasumbula iyi mfundo balasosa akanwa kamo kene?

Ubunte Bupinkana

Ni shani fintu ubumi bwatendeke? Nakalimo takwaba icipusho cimbi icaletako umutunganya wafulilako no kubalamuna ukukansana kwafulilako. Lelo, ukukansana takwaba fye pa kati ka kusanguka ukulolenkana no bubumbo; ukupinkana ukwingi kucitika pa kati ka basumina mu kusanguka abene na bene. Mupepi ne fyebo ifili fyonse ifya pa kusanguka—fintu kwacitikeko, kuntu kwatampile, uwatampile nelyo icatampile kwene, no butali bwa nshita buntu ukusanguka kwasendeleko—filakansaninwapo apakalamba.

Pa myaka iingi abasumina mu kusanguka batungile ukuti ubumi bwatendekele mu cishiba cakabilila ica “muto” wa bumi. Bamo nomba basumina ukuti ifulo muli bemba mukalamba lifwile e lyaleteleko ubumi. Utumfukumfuku tufukauka amenshi yakaba utwa pe samba lya bemba twaba cifulo na cimbi icatubululwa nge ntulo ya bumi. Bamo batungo kuti ubumi bwaishileko lintu ifya mweo fimo fyaishile no tubulukusu twaleisa kwi sonde. Nelyo pambi, e fisosa bambi, utubulukushi twalipunkile mwi sonde no kwalula umwela, ukubalamuna ubumi lintu ico calecitika. “Pusha akabulukushi mwi sonde,” e fisosa kasapika umo, “kabili mu cine cine uli no kumona ifintu fya kusekesha ukucitika.”

Imibele ya kutendeka kwa bumi na yo ine ilelangulukwa cipya cipya. “Ubumi tabwatuntwike ukufuma pe samba lya mibele yatalalila, iyalinga, nga fintu inshita imo catungilwe,” e fitubulula magazini wa Time, “lelo pe samba lya mibele yabipisha iya planeti wapamwa ku fya kupuukapuuka ifya mulilo no kutiinishiwa ku finjelengwe no tubulukushi.” Pa kuti ubumi busanguke pa kati ka cimfulumfulu ca musango yo, basayantisti bamo nomba basosa ukuti, ukusanguka konse kufwile kwacitike mu kati na nkati ka nshita yacepesha nga nshi ukucila fintu catontonkanishiwe kale.

Basayantisti na kabili balikwata imimwene yapusanapusana pa lubali luntu Lesa abombele—“nga ca kuti e ko aba”—muli ici cikope. Bamo basosa ukuti ubumi bwasangwike ukwabula ukucilima kwa kwa Kabumba, ilintu bambi batubulula ukuti Lesa e watampile ukubumba no kuleka ukusanguka ukunyantukilamo.

Pa numa ubumi bwatendeke, ni shani fintu ukusanguka kwacitikeko? Nelyo fye ni pali ici, ubulondoloshi bulapinkana. Mu 1958, imyaka umwanda pa numa The Origin of Species yasabankanishiwe, uwasumina mu kusanguka Sir Julian Huxley alondolwele ukuti: “Ukusanga kukalamba ukwa kwa Darwin, icishinte casuminwa mu kusaalala ica kusalulula kwa cifyalilwa, mu kushangila kabili mu kupelako nacipampamikwa pamo nge cibombelo cimo mpo ica kwaluka kukalamba ukwa mu kusanguka.” Imyaka 24 pa numa, nangu ni fyo, uwasumina mu kusanguka Michael Ruse alembele ukuti: “Impendwa ilekulilako iya basambilila ifya bumi . . . balapaasha ukuti imfundo iili yonse iya kusanguka iyashimpwa pa fishinte fya kwa Darwin—ukucilisha imfundo iili yonse iyo imona ukusalulula kwa cifyalilwa ukuba e cibombelo ca kwaluka kwa mu kusanguka—tayaba iyakumanina kabili ya kulufya.”

Magazini wa Time, ilintu alesosa ukuti kwalibako “ifishinka ifingi ifyakosa” ifyafwilisha imfundo ya kusanguka, nangu ni fyo alasumina ukuti ukusanguka kwaba bulondoloshi bwapikana mu kuba no “bulema ubwingi kabili imfundo shapikana na sho ishingi pa fya kwisushisha incende shabulila.” Ukucila ukutubulula ukuti umulandu nawisalwa, bamo aba basumina mu kusanguka abaipeelesha nomba balepamfya ukuti kubeko ukubebeta cipya cipya ukwa ntendekelo ya bumi.

Muli fyo, umulandu wa kusanguka—ukucilisha pa lwa kutendeka kwa bumi ukupitila mu kusanguka—tawashimpwa pa bunte bwaumfwana. Sayantisti T. H. Janabi alandapo ukuti bandubulwila ba kusanguka “mu kupita kwa myaka balilundulula no kusha imfundo ishingi ishabamo ifilubo kabili basayantisti ukufika na nomba tababa na maka ya kusuminishanya pa mfundo nelyo fye imo.”

Ku ca kulenga ubuseko, Charles Darwin alyenekele ukupinkana kwa musango yo. Mu musapu wa The Origin of Species, alembele ukuti: “Ninjishiba bwino ukuti takuli icishinka nangu cimo cilandilwepo muli uno volyumu ico ifishinka fya ciko te kuti fisangwe, ilingi line icikatungulula ku nsondwelelo ishapusanininako fye ne sho nafikapo.”

Mu cine cine, ubunte bwa kupinkana ubwa musango yo buletako ukutwishika bucine bwa mfundo ya kusanguka.

Bushe Ukusanguka Kusalapo kwa Basambilila?

Ukufuma fye pa kutendeka kwa iko, e fisosa icitabo Milestones of History, imfundo ya kusanguka “yalicebwishe abantu abengi pa mulandu wa kuti yamoneke ukuba iyacilapo kuba iya busayansi mu cine cine ukucila pa mfundo ya kubumbwa kwaibela.”

Mu kulundapo, inumbwilo shabamo kupampamina isha basumina mu kusanguka bamo kuti shaba isha kutiinya. Ku ca kumwenako, sayantisti H. S. Shelton ebekesho kuti imfundo ya kubumbwa kwaibela “ya buwelewele nga nshi ku kuilanguluka mu kukatama.” Uwasambilila ifya bumi Richard Dawkins ukwabula ukulamba alondolola ukuti: “Nga ca kuti wakumanya umuntu umo uutunga ukukanasumina mu kusanguka, uyo muntu mumbuulu, alitumpa nelyo alipena.” Mu kupalako, Profesa René Dubos atila: “Abantu babuutushiwa abengi nomba bapokelela pamo nge cishinka ukuti icili conse mu kubumbwa konse—ukufuma ku fya mu muulu ukufika ku bantunse—calilunduluka kabili citwalilila ukulunduluka ukupitila mu kusanguka.”

Ukufuma kuli ishi numbwilo kuti camoneka ifyo uuli onse uwakwata icipimo ca mucetekanya kuti aiteyanyo ukupokelela imfundo ya kusanguka. Na kabushe, ukucite fyo kuti capilibula ifyo umo ‘alibuutushiwa’ ukucila ‘ukutumpa.’ Nalyo line, kwalibako abaume basambilila nga nshi na banakashi abashaba bandubulwila ba mfundo ya kusanguka. “Nasangile basayantisti abengi mu kuba no kutwishika kwa pa mbali,” e fyalemba Francis Hitching mu citabo cakwe The Neck of the Giraffe, “na bafulilako abafikile fye no kwalepa ku kusosa ukuti imfundo ya kusanguka iya kwa Darwin yasanguka ukuba imfundo iishili ya busayansi nakalya.”

Chandra Wickramasinghe, sayantisti walumbuka nga nshi umwina Britain, abuula imimwene yapalako. “Takwabako ubushininkisho bwa mfundo iili yonse iya kutendekelako iya kusanguka kwa buDarwin,” e fintu asosa. “Cali maka ya fya kwangalila capamo e yasendele icalo mu 1860, kabili ndetontonkanya caliba kayofi kuli sayansi ukutule lyo.”

T. H. Janabi afwailishe ukupaasha ukwaletelweko na basumina mu kusanguka. “Nasangile ukuti imibele yalipusanako nga nshi ukufuma kuli iyo twatungululwa ukusuminamo,” e fyo asosa. “Ubushininkisho bwalicepa nga nshi kabili bwa tupimfya tupimfya nga nshi ku kwafwilisha imfundo ya musango yo iyapikana pamo nge yo iya ntulo ya bumi.”

Muli fyo, abo abakaana imfundo ya kusanguka tabalingile ukusuulwako fye pamo nga ‘bambuulu, abatumpa nelyo abapena.’ Ukukuma ku mimwene iyo isonsomba ukusanguka, nelyo fye muntu wasumina mu kusanguka uwakamamo na menshi George Gaylord Simpson aali no kusumino kuti: “Mu cine cine kuti caba cilubo ukutamya iyi mimwene nge ishawaminwa ukulangulukapo mu kuba no luseko nelyo ukupumya yene. Abalwani babo baali (kabili baba) basambi balamuka kabili aba mucetekanya.”

Umulandu wa Citetekelo

Bamo batontonkanya ukuti ukusumina mu kusanguka kwashimpwa pa fishinka, ilintu ukusumina mu kubumbwa kwashimpwa pa citetekelo. Ca cine ukuti takwaba umuntu uwamona Lesa. (Yohane 1:18; linganyako 2 Abena Korinti 5:7.) Nalyo line, imfundo ya kusanguka taiwemepo muli kuno kuloshako, apantu yashimpwa pa fya kuponako ifyo takwabako abantunse abatala abafikalilako ubunte nelyo ukucitikako na kabili.

Ku ca kumwenako, basayantisti tabatala abamonapo ukwaluka—nelyo fye ni uko ukwabulamo amasanso—uko kuletako imisango ipya iya bumi; nalyo line baliba abashininkisha ukuti ifi e fyo imisango ipya iya bumi yaishileko. Tabaikalilako bunte ku nkulo sha kuicitikilako fye isha bumi; nalyo line bapampamina pa kuti ifi e fyo ubumi bwatendeke.

Ukubulwa ubushininkisho ukwa musango yo kwalenga T. H. Janabi ukwita imfundo ya kusanguka “‘icitetekelo’ fye.” Uwasambilila physics Fred Hoyle eta yene “Ilandwe ukulingana na Darwin.” Dr. Evan Shute alacishanapo. “Ndetunganya ukuti uwasumina mu kubumbwa alikwata inkama sha kupikulula ukupitila mu kulondolola ishacepako ukucila uwasumina mu kusanguka no mutima onse,” e fintu asosa.

Incenshi shimbi shilasuminisha. “Lintu nalanguluka pa mibele ya muntu,” e fisumina uwasambilila ifya maplaneti Robert Jastrow, “ukwimako kwa uyu mwenda mushiki waibela ukufuma mu fya miti miti ifyasungululwa mu cishiba ca menshi yakaba cimoneka ukuba icisungusho nga nshi nge fimoneka ubulondoloshi bwa Baibolo ubwa ntulo yakwe.”

Mulandu nshi, lyene, abengi bacili bakaanina imfundo ya kuti ubumi bwalibumbilwe?

[Icikope pe bula 3]

Inumbwilo shabamo ukupampamina isha bamo kuti shaba isha kutiinya