Mulandu Nshi uwa Kusapikila Icine?

AMATEYANYO ayengi aya mapepo yatunga ukukwata icine, kabili bacitambika mu kuswatuka kuli bambi. Nangu cibe fyo, pa kati kabo bapeela ukutumbinkanya kwa kupelenganya ukwa “cine.” Bushe ubu buli bushinino fye bumbi ubwa kuti icine conse tacakumanina, ukuti takwabako icine cakumanina? Iyo.

Mu citabo cakwe icitila The Art of Thinking, Profesa V. R. Ruggiero apapa sana ukuti nangu fye bantu balamuka inshita shimo balasoso kuti icine tacakumanina. Apelulula ati: “Nga ca kuti uuli onse alapange cine cakwe, lyene takwingaba imfundo sha muntu umo ishingawamako ukucila pa sha umbi. Shonse shifwile ukulingana. Kabili nga ca kuti imfundo shonse shalilingana, mulandu nshi kwabela ukusapika mu fisambililo ifili fyonse? Mulandu nshi uwa kwimbila pa nshi pa kwasuka ifipusho pa lwa fyashikama mu mushili? Mulandu nshi uwa kusapikila icilelenga ukukanshika mu Middle East? Mulandu nshi uwa kusapikila inshila ya kuposeshamo kansa? Mulandu nshi uwa kusapikila mu fipinda bushiku? Iyi mibombele ibamo fye ukupelulula nga ca kuti ifyasuko fimo fyaliwamako ukucila pali fimbi, ibamo kupelulula nga icine calipaatukako, no kukanaambukilwako, ne mimwene ya bantu umo umo.”

Na kuba, mu cituntulu takwabako uwasumino kuti takwabako icine. Lintu twaisa ku fintu fya cine cine ifimoneka, pamo nga ukusambilila ifya cipatala, amapendo, nelyo amafunde ya physics, nangu fye muntu wasumina mu kukosa mu cikulilo akasumino kuti ifintu fimo fyaba fya cine. Nani pali ifwe uwingaba uwapama ukunina indeke ukwabulo kutontonkanyo kuti amafunde ya maka ya mu lwelele yaba ya cine cine ayakumanina? Ifintu ifya cine ifingashininkishiwa e ko fyaba; fyalitushinguluka, kabili tulaitemenwa ukufwilapo pali fyene.

Ifyo Icikulilo Caletako

Caba mu mibele isuma, nangu ni fyo, e mo impuso sha cikulilo shamonekesha, pantu e mo ukutontonkanya kwa musango yo kwacito bonaushi bukalamba. The Encyclopedia Americana yalandapo ici cishinka ukuti: “Calitwishikwa nga nshi nampo nga ukwishiba, nelyo icine caishibikwa, kuti cafikwapo na bantunse . . . Calishininkishiwa, nangu cibe fyo, ukuti ilyo lyonse imfundo shendela pamo isha cine no kwishiba fyakanwa pamo nge fya mwelenganya nelyo nge fya kucena, sosaite wa buntunse alabotelela.”

Nakalimo walimona ukubotelela kwa musango yo. Ku ca kumwenako, ukusambilisha kwa Baibolo ukwa pa mibele isuma, ukusosa mu kulengama ukuti bucisenene bwa bwamba bwalilubana, takusendwa na kabili ngo kwa cine. Ifipimo fya mibele ifya cakuwamina—“ipingwile icingakulinga”—e mibele iyanene konse konse. Bushe uuli onse kuti alanda ukuti ukubotelela kwa kwangalila pamo te muli iyi mimwene ya cikulilo kwafuma? Cine cine ifikuko fya malwele yapishiwa mu kwampana kwa bwamba, ukutobeka kwa mayanda, no kwimita kwa bapungwe fili bunte bwamonekesha.

Icine Cinshi?

Kanshi natufume mu menshi yafundauka aya cikulilo no kubebeta mu kwipifya cintu Baibolo ilondolola nga amenshi yalengama aya cine. (Yohane 4:14; Ukusokolola 22:17) Muli Baibolo, “icine” tacapala nangu panono ku mfundo ya mwelenganya, icishabako ico cintu aba mano ya buntunse bakansaninapo.

Lintu Yesu atile imifwaile yakwe ikalamba mu bumi yali kulanda pa lwa cine, alelanda ulwa cintu cimo ico abaYuda ba busumino bakatamike pa myanda ya myake iingi. Mu fyalembwa fyabo ifyashila, abaYuda pa nshita ntali balibelengele ulwa “cine” nge cintu cimo icaikashiwa, te ca kwelenganya fye. Muli Baibolo, “icine” capilibulwa kwi shiwi lya ciHebere “ʼemethʹ,” ilipilibula icintu icaikashiwa, icakosa, kabili, nakalimo ukucila pali fyonse, icashintililwapo.

AbaYuda balikwete umulandu usuma uwa kumwena icine muli iyo nshila. Bainike Lesa wabo Yehova, “Lesa wa cishinka [“cine,” NW].” (Ilumbo 31:5) Ici cali ni pa mulandu wa kuti conse ico Yehova atile aali no kucita, alicitile. Ilintu alaile amalayo, aliyafikilishe. Lintu apuutilemo amasesemo, yalifikilishiwe. Lintu alumbulwile amapingushi ya kupelako, yalicitike. Amamilioni ya bena Israele baali ni bansangwapo kuli ifi fya kucitika fya cine cine. Bakalemba bapuutwamo aba Baibolo balembele ifi fintu nge fishinka fishingacitilwapo ifikansa ifya mu lyashi lya kale. Ukukanapala ifitabo fimbi ifimonwa nge fyashila, Baibolo tayumfwikamo inshimi nelyo imilumbe. Yashimpwa mu kushangila pa fishinka fingashininkishiwa—ifya mu lyashi lya kale, ifya mu fyashulwa mu mushili, ifya sayansi, ne fya mu kwangalila capamo. Te ca kutwishika ukuti kemba wa malumbo asosa ulwa kwa Yehova ukuti: “Amalango yenu ya cine. . . . Amafunde yenu yonse ya cine cine. . . . Ukusupulwa kwa cebo cenu cishinka”!—Ilumbo 119:142, 151, 160.

Yesu Kristu abwekeshepo amashiwi ya ilyo ilumbo lintu asosele mwi pepo kuli Yehova ukuti: “Icebo cenu e cine.” (Yohane 17:17) Yesu alishibe ukuti icili conse ico Wishi alandile cali icashangila umupwilapo kabili icashintililwapo. Mu nshila yapalako, Yesu aali “uwaisulamo . . . icine.” (Yohane 1:14) Abakonshi bakwe basambilile nga bansangwapo, kabili balembeele aba nkulo shonse ishikakonkapo, ukuti icili conse ico asosele caliminine ndi, cali cine.a

Nangu cibe fyo, lintu Yesu aebele Pilato ukuti aishile pe sonde ku kulande cine, akwete icine cimo mu muntontonkanya. Yesu alandile ayo mashiwi mu kwasuka ku cipusho ca kwa Pilato ica kuti: “Kanshi uli mfumu?” (Yohane 18:37) Ubufumu bwa kwa Lesa, icifulo cine ica kwa Yesu nge Mfumu, wali e mutwe wa lyashi, e cishinte, mu kusambilisha kwa kwa Yesu lintu aali pano isonde. (Luka 4:43) Ukuti ubu Bufumu bukashisha ishina lya kwa Yehova, ukwebela bumulopwe bwakwe, no kubwesesha umutundu wa muntu uwa busumino ku bumi bwa ciyayaya kabili ubwa nsansa caba e “cine” ico Abena Kristu bene bene bonse basubila. Apantu ulubali lwa kwa Yesu mu kufikilishiwa kwa malayo yonse aya kwa Lesa lwabo lwacindamisha, kabili apo amasesemo yonse aya kwa Lesa yabela “Amene,” nelyo aya cine, muli wene, Yesu kuti na kabili asosa ukuti: “Ni ’ne nshila ne cine no mweo.”—Yohane 14:6; 2 Abena Korinti 1:20; Ukusokolola 3:14.

Ukwishiba ici cine ukuba nge cashintililwapo umupwilapo cipilibule fingi ku Bena Kristu ilelo. Cipilibulo kuti icitetekelo cabo muli Lesa ne subilo lyabo mu malayo yakwe fyashimpwa pa fishinka, pa fintu ifituntulu.

Ifyo Icine Cibomba

Te ca kupapa, Baibolo isuntinkanya icine ne mibombele. (1 Samwele 12:24; 1 Yohane 3:18) Ku baYuda baletiina Lesa, icine tacali lisambililo ilingalwilwa mu mano ya buntunse; cali ni nshila ya bumi. Ishiwi lya ciHebere ilya “icine” kuti na kabili lyapilibula “bucishinka” kabili lyabomfiwe ku kulondolola umo uwingacetekelwa ku kufishapo ico asosele. E fyo na Yesu asambilishe abakonshi bakwe ukumona icine. Mu maka asenwike ubumbimunda bwa baFarise, umuyenge ukalamba pa kati ka mashiwi yabo aya kuilungamika ne milimo yabo ishalungama. Kabili aimike ica kumwenako mu kwikalila ku cine cintu asambilishe.

E fyo cilingile ukuba na ku bakonshi bonse aba kwa Kristu. Kuli bene, icine icaba mu Cebo ca kwa Lesa, imbila nsuma ya kucilimusha iya Bufumu bwa kwa Lesa pe samba lya kuteka kwa kwa Yesu Kristu, yalicilapo, ukucilishapo nga nshi pa fyebo fya fye. Icine ico cibalenga ukucitapo cimo, cibakunta ukwikalila kuli cene no kwakana cene na bambi. (Linganyako Yeremia 20:9.) Ku cilonganino ca Bena Kristu ica mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, inshila ya bumi iyo bapokelele nga abakonshi ba kwa Kristu inshita shimo yaishibikwe fye nge “Cine” nelyo “Inshila ya cine.”—2 Yohane 4; 3 Yohane 4, 8; 2 Petro 2:2.

Icuma Ico Wingapoosapo Icili Conse

Kwena, ukupokelela icine ca Cebo ca kwa Lesa cilapinda icintu cimo. Ica kubalilapo, ukusambilila fye icine kuti caba ca kukumanya ca kubongolola. The Encyclopedia Americana ilandapo kuti: “Icine ilingi line taciwama, pantu tacitungilila impatila nelyo inshimi.” Ukumona uko ifisumino fyesu filesansalikwa ukuti fya bufi kuti caleta ukufiitwa, maka maka nga twasambilishiwe ne ntungulushi sha mapepo abo twacetekela. Bamo kuti pambi bapalanya ici ca kukumanya ku kusanga ukuti abafyashi bacetekelwa kanshi baali ni ntalamisoka sha mu bumfisolo. Bushe ukusanga icine ca mipepele takwingacilapo kuwama ukucila ukwikala mu kukopekwa? Bushe tacingacilapo kuwama ukwishibe fishinka ukucilo kulamwa ku bufi?b—Linganyako Yohane 8:32; Abena Roma 3:4.

Ica cibili, ukwikalila ku cine ca mipepele kuti kwatupoka bamo abo kale baali ifibusa fyesu. Mu calo umo abantu abengi ‘bayalula icine ca kwa Lesa ubufi,’ abo abekatilila mu kushangila ku cine ca Cebo ca kwa Lesa bamoneka abaibela kabili inshita shimo balabataluka no kukanabomfwikisha.—Abena Roma 1:25; 1 Petro 4:4.

Lelo icine caliwamina uku kupusulwa kubili. Ukwishibe cine kulatulubula ku bufi, ukukopekwa, no kutiine mipashi. Kabili lintu twaikalila kuli cene, icine cilatukosha ukushipikisha amafya. Icine ca kwa Lesa calibe cashintililwapo nga nshi kabili icalondoloka bwino, kabili cilapuuta muli ifwe isubilo, ica kuti cilatulenga ukwiminina abashangila pe samba lya bwesho ubuli bonse. Te ca kupapa ukuti umutumwa Paulo apalenye icine kwi lamba ilikalamba, ilya mpapa ilyakosa, nelyo icikakilo, cintu ifita fyalefwala mu bulwi!—Abena Efese 6:13, 14.

Ipinda lya mu Baibolo litila: “Nonke cine no kucipoosa iyo, nonka amano, ukusalapula, no mucetekanya.” (Amapinda 23:23) Ukupoosa icine pa mbali nge cishakumanina nelyo icishabako kwaba kuipusula ukufwaisha kwacilapo kucincimusha kuntu ubumi butambika. Ukucisanga cipilibulo kusanga isubilo; ukwishiba cene no kucitemwa kuba kwishiba no kutemwa Kabumba wa kubumbwa konse no Mwana wakwe uwafyalwa eka; ukwikalila kuli cene kuba kwikala ne mifwaile no mutende wa muntontonkanya, nomba na kuli pe na pe.—Amapinda 2:1-5; Sekaria 8:19; Yohane 17:3.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

Bushe Icine Cilaluka?

ICO cipusho caipushiwe na V. R. Ruggiero mu citabo cakwe icitila The Art of Thinking. Icasuko cakwe cali ni iyo. Alondololapo ati: “Kuti inshita shimo camoneka kwati cilaluka, lelo lintu twabebeta mu kupalamisha cikasangwa ukuti tacaluka.”

Atila: “Languluka umulandu wa walembele ibuuku lya kubalilapo ilya Baibolo, ibuuku lya Ukutendeka. Pa myanda iingi iya myaka Abena Kristu na baYuda bene basumine ukuti ili buuku lyalembelwe ku muntu umo. Mu kupita kwa nshita balitwishike iyi mimwene, kabili mu kupelako bapyanikepo icisumino ca kuti ukufika kuli bakalemba basano balilembeleko Ukutendeka. Lyene, mu 1981, ifyafumine mu kubebeta kwa myaka isano ukwa ululimi lwabomfiwa mu Ukutendeka fyalisabankanishiwe, ifyalandile ukuti kwalibako ukwenekela kwa maperesenti 82 ukwa kwa kalemba umo fye, nga fintu catontonkanishiwe pa kubala.

“Bushe icine pa lwa walembele Ukutendeka calyaluka? Iyo. Ico twasuminemo fye e cayalwike. . . . Icine tacakalulwe ku kwishiba kwesu nelyo ku kukanaishiba kwesu.”

[Akabokoshi pe bula 7]

Ukucindikishe Cine

“UKUCINDIKISHE cine takwaba fye kuicitila ico ulefwaya ukwa muno nshiku uko kwesha ‘ukufimbula’ icili conse, ku kusumino kuti takwaba nangu umo uwingaitunga ukusanga icine. Ukucindikishe cine kwaba mibele iipuminkanya ukucetekela kwa buseko ukwa kuti icine mu cituntulu kuti casangwa, mu kuba no kuinashisha kwabamo kuicefya ku cine lyonse ilyo casangwa na konse uko cingamoneka. Ukukakuka kwa musango yo ku cine kulafwaikwa kuli abo abapepa Lesa wa cine; ilintu ukucindikishe cine ukwalinga kufwaya ubufumacumi mu kubomba kwa muntu na bena mupalamano bakwe, ponse pabili mu nsoselo na mu fyo tucita. Twalimona ukuti iyi e mibele ya mutima, intu Icipingo ca Kale ne Cipingo Cipya fikalilako bunte.”—The New International Dictionary of New Testament Theology, Volyumu 3, ibula 901.

[Ifikope pe bula 7]

Ukulunduluka kwa sayansi kwashintilila pa kusanga icine ca sayansi

[Icikope pe bula 8]

Icine cisanshamo Ubufumu na mapaalo ya buko