Bakaraite no Kufwaisha Kwabo Ukwa Kusange Cine

“FWAILISHA bwino mu [Malembo] kabili wishintilila pa mimwene yandi.” Ayo mashiwi yalandilwe ne ntungulushi ya baKaraite iya mu mwanda wa myaka uwalenga cine konse konse C.E. BaKaraite baali ni bani? Bushe kuti twasambililako icintu cimo ica mutengo ukufuma ku ca kumwenako cabo? Pa kwasuka ifi fipusho, tufwile ukubwelela ku kale ku fikansa fyakokola ifyatungulwile ku kwimako kwa kabungwe ka baKaraite.

Ni Shani Fintu Ifikansa Fyatendeke?

Mu myanda ya myaka iya kupelako pa ntanshi ya Nshita Yesu, kwaimineko amano ya buntunse ayapya mu kati na nkati ka buYuda. Yali ni mfundo ya kuti Lesa apeele Amafunde yabili pa lupili lwa Sinai, ayalembwa na ya pa kanwa fye.a Ukufika mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., kwaliko ukukangana kukalamba pa kati ka abo abaletungilila ici cisambilisho cipya na balekaana. AbaFarise balesuminisha, ilintu abaSaduke na baEssene e balekaanya.

Pa kati na nkati ka uku kukansana, Yesu wa ku Nasarete alimoneke nga Mesia walaiwe. (Daniele 9:24, 25; Mateo 2:1-6, 22, 23) Yesu alolenkene na mabumba yonse aya abo baYuda balekangana. Pa kupelulula na bene, alibashimawile pa kulenga icebo ca kwa Lesa ukuba ica fye ku cishilano cabo. (Mateo 15:3-9) Na kabili Yesu asambilishe icine ca ku mupashi mu nshila iingasambilishishamo Mesia eka fye. (Yohane 7:45, 46) Mu kulundapo, bakonshi ba cine aba kwa Yesu beka fye e bakwete ubushininkisho bwa kuti baletungililwa na Lesa. Baishileishibikwa nga Abena Kristu.—Imilimo 11:26.

Lintu itempele lya Yerusalemu lyaonawilwe mu 70 C.E., abaFarise baali e cakaniko ca mipepele ceka fye abapuswike ukwabulo kupaswa. Nomba apo tabakwete bashimapepo, amalambo, ne tempele, ubuYuda bwa baFarise bwalisangile ifya kupyanika pali ifi fyonse, ukusuminisha ifishilano no kuilwila ukutoola imishingo ye Funde lyalembwa. Ici calengele ukuti ifiitwa “amabuuku yashila” ayapya fingalembwa. Intanshi kwali Mishnah, iyalundilwe no kulondolola amafunde yabo aya pa kanwa. Pa numa ifyalembwa fimbi fyalilundilweko no kwinikwa Talmud. Pa nshita imo ine, Abena Kristu ba bucisanguka batendeke ukutoba ifisambilisho fya kwa Yesu. Amabumba yonse yabili yaleteleko imipepele yakwatisha amaka—amaka ya burabi ku lubali lumo na ku lubali lumbi amaka ye calici.

Pa mulandu wa kukangana kwa baYuda na Roma wa cisenshi kabili pa numa na Roma wasangwike uwa “buKristu,” icifulo ca pa kati ica buYuda mu kupelako caselele ku Babiloni. Cali ni kulya e ko ifyalembwa fya Talmud fyapwishishiwe. Nangu cingati barabi batungile ukuti Talmud yalesokolola ukufwaya kwa kwa Lesa mu kukumanina, abaYuda abengi balimwene amaka yalundwako aya barabi kabili bafulwike icebo ca kwa Lesa icapeelwe kuli bene ukupitila muli Mose na bakasesema.

Mu ciputulwa ca kulekelesha ica mwanda wa myaka uwalenga cine konse konse C.E., abaYuda mu Babiloni abalekaanya amaka ya barabi ne fisumino mu mafunde yabo aya pa kanwa bakonkele intungulushi yasoma uwe shina lya Anan ben David. Abilishe ukuti umuYuda umo na umo alikwete insambu sha kusambilila Amalembo ya ciHebere ukwabula ukucilimwa pamo nge ntulo fye yeka iya mipepele ya cine, ukwabulo kusakamana imilondolwele ya barabi nelyo Talmud. Anan asambilishe ukuti: “Fwailisha bwino muli Torah [amafunde yalembwa aya kwa Lesa] kabili wishintilila pa mimwene yandi.” Pa mulandu wa uku kukomailapo pa Malembo, abakonshi ba kwa Anan baishileishibikwa nga baQa·ra·ʼimʹ, ishina lya ciHebere ilipilibula “bakabelenga.”

BaKaraite na baRabi Bakangana

Fya kumwenako nshi fimo ifya fisambilisho fya baKaraite ifyapelengenye barabi? Barabi babindile ukuliila inama mwi shiba. Balondolwele ici nge funde lya pa kanwa ilya bulondoloshi bwa Ukufuma 23:19, apatila: “Wilaipikila akana ka mbushi mwi shiba lya kwa nyina.” Pa lubali lumbi, baKaraite basambilishe ukuti ici cikomo capilibwile fye icalandilwe—te kucilapo nelyo ukucepapo. Balondolwele ukuti ifibindo fya burabi fyafumine fye ku bantu.

Ukulingana no bulondoloshi bwabo ubwa Amalango 6:8, 9, barabi basumine ukuti abaume ba ciYuda pa kupepa balekabila ukufwala tefilini, nelyo bafulakteria, no kuti mezuzah walembwapo amafunde aali no kubikwa pa filu.b BaKaraite bamwene ifi fikomo nge fyakwete ubupilibulo bwa mampalanya fye kabili ubwaleimininako fimo, na muli fyo bakeene amafunde ya musango yo aya burabi.

Mu milandu imbi baKaraite balicililepo kubinda pali barabi. Ku ca kumwenako, languluka imimwene yabo iya Ukufuma 35:3, iibelengwa ukuti: “Mwilakosha mulilo monse mu mekalo yenu mu bushiku bwe sabata.” BaKaraite babindile ukusha inyali nelyo umulilo uleaka nangu cingati wakoshiwe ilyo Isabata lishilafika.

Ukucilisha pa numa ya mfwa ya kwa Anan, intungulushi sha baKaraite libili libili balepusana pa lwa bukulu ne mibele ya fibindo fimo fimo, kabili ubukombe bwabo te lyonse bwaleumfwika. BaKaraite tabaikatene pa mulandu wa kuti tabapokelelepo umo ku kuba intungulushi yabo lelo bakomaile fye pa kuibelengela Amalembo abene no kuilondolwela yene, mu kupusanako ne nshila ya kutungulwilamo ifintu iya barabi. Te mulandu ne ci, nangu cibe fyo, akabungwe ka baKaraite kaishileishibikwa no kusonga ukufika fye ku baYuda baleikala mu Babiloni kabili kasalangene ukupulinkana Middle East onse. Icifulo ca pa kati icikalamba ica baKaraite calimikweko fye no kwimikwa mu Yerusalemu.

Mu mwanda wa myaka walenga pabula no walenga ikumi C.E., baKaraite basoma balibombele bwino mu masambililo ya lulimi lwa ciHebere kabili baishileipakisha umusango wa bwanalale. Bamwene Amalembo ya ciHebere ayalembwa nga ya mushilo, te fishilano fya pa kanwa. BaKaraite bamo basangwike aba kukopolola balamuka aba Malembo ya ciHebere. Na kuba, cali ni pa mulandu wa kusonsomba kwa baKaraite e kwaluminishe abaYuda bonse ku kubelengesha Amalembo ya Masorah, icabakilile Baibolo bwino bwino ukufika na kuli lelo.

Mu kati ka ici ciputulwa ca nshita ica kulunduluka kwa lubilo lubilo, ubuYuda bwa ciKaraite bwakwete umulimo wabombelwe apabuuta na bamishonari ba ciYuda. Ici catiinishe barabi ba ciYuda icabipisha nga nshi.

Ni Shani Fintu BaRabi Bayankwileko?

Inshila ya kulandwilamo iya barabi yali bulwi bwa kushokana kwa mashiwi, ilyo mu kushilimuka baleteulula no kuwamyako imisambilishishe yabo. Mu kati ka mwanda wa myaka pa numa ya kusansa kwa kwa Anan, ubuYuda bwa barabi bwapokelele inshila sha baKaraite ishafulilako. Barabi baishileba abacilapo kulamuka pa kwambula Amalembo, ukusanshamo inshila sha ciKaraite mu milandile yabo.

Intungulushi yaishibikwepo pali uku kushokana kwa mashiwi na baKaraite aali ni Saʽadia ben Joseph, uwaishileba intungulushi ya bwikashi bwa ciYuda mu Babiloni muli citika wa kubalilapo uwa mwanda wa myaka uwalenga 10 C.E. Icitabo cikalamba ica kwa Saʽadia, The Book of Beliefs and Opinions, capilibwilwe mu ciNgeleshi kuli Samuel Rosenblatt, uwasosele mu mitendekele yakwe ukuti: “Nangu cingati . . . aali e ntungulushi mu kasuba kakwe uwa Talmud, te lingi line [Saʽadia] abomfya ici cishilano ca ciYuda, mu kumonekesha pa mulandu wa kuti alefwaya ukucimfisha baKaraite pa kubomfya ifyanso fyabo fine apantu bapokelele Amafunde Yalembwa epela nga yacindama.”

Ukukonka mu nkasa sha kwa Saʽadia, ubuYuda bwa cirabi mu kupelako bwalikwatileko amaka. Bwaishilefika apo bwalefwaya pa kupokelela amafunde yalembwa ayafulilako ku kucimfishako ukupaasha kwa baKaraite. Ulupumo lwa kupelako lwafumine kuli Moses Maimonides, uwasoma Talmud walumbwike mu mwanda wa myaka walenga 12. Ukupitila mu kusuminisha baKaraite aikele na bo mu Egupti ukuilumbulwila, pamo pene ne milandile yakwe iya kushinina pa mulandu wa masomo, aongwele ubwingi bwabo no kunenuna intungulushi shabo shine.

Akabungwe ka BaKaraite Kacimfiwa

Apo nomba tabaikatene kabili tabakwete abalwani, akabungwe ka baKaraite kalifililwe ukushikatala kabili takakwete fye na bakonshi. Mu kupelako, baKaraite baliteulwile imimwene yabo ne fishinte. Leon Nemoy, uwalembelepo fimo pa kabungwe ka baKaraite, atile: “Ilintu Talmud yatwalilile ukuba iyabindwa pa kanwa, ifyebo ifingi ifya muli Talmud fyalesokelela mu mibomfeshe ye funde iya baKaraite no lutambi lwabo.” Mu kupelako, baKaraite balufishe imifwaile yabo iya kutendekelako kabili bapokelele iciputulwa cikalamba ica buYuda bwa barabi.

Kucili kuliko mupepi na baKaraite 25,000 mu Israel. Amakana yanono na yambi kuti basangwa mu ncende shimbi, ukucilisha mu Russia na United States. Pa kukwata ifishilano fyabo fine ifya pa kanwa, nangu cibe fyo, balipusanako kufuma kuli baKaraite ba pa kubala.

Cinshi twingasambilila ukufuma kuli baKaraite ba pa kale? Ukuti caba ni mpuso ikalamba ‘ukusangule cebo ca kwa Lesa ica fye ku ca cishilano.’ (Mateo 15:6) Pa kulubulwa ku cisendo ca fishilano fya bantu cifwaya ukwishiba kwalungikwa ukwa Malembo. (Yohane 8:31, 32; 2 Timote 3:16, 17) Ee, abafwaya ukwishiba ukufwaya kwa kwa Lesa no kukucita tabashintilila pa fishilano fya bantu. Mu cifulo ca ico, mu mukoosha balasokota muli Baibolo no kubomfya amafunde ya kunonsha aya Cebo ca kwa Lesa icapuutwamo.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 30]

Ibumba lya baKaraite

[Abatusuminishe]

Ukufuma mu citabo The Jewish Encyclopedia, 1910