Ifunde pa Ntanshi ya kwa Kristu

“Ifyo natemwa amalango yenu! Akasuba konse yene e kwetetula kwandi.”—ILUMBO 119:97.

1. Cinshi cilama ukusela kwa fyakobama mu myulu?

UKUTULA ku bwaice, Yobo cilepalako ukuti alepunamina mu muulu ukumona intanda no kusunguka. Nakalimo, abafyashi bakwe balimusambilishe amashina ya milalo ya ntanda na fintu baishibe pa lwa mafunde ayalelama ukwenda kwa iyi milalo ya ntanda mu muulu. Na kuba, abantu mu nshita sha pa kale balebomfya ukusela kwa aya mabumba ya lulumbi aya ntanda, ku kulangilila ukwaluka kwa nshita sha mwaka. Lelo pa nshita yonse intu alelolekesha fyene no mwenso, Yobo taishibe amaka ayaikatilile iyi mitande ya ntanda capamo. Muli fyo, tali na maka nangu panono aya kwasuka lintu Yehova Lesa amwipwishe ukuti: “Bushe waishiba mafunde ya mu muulu?” (Yobo 38:31-33, The New Jerusalem Bible) Ee, intanda shilamwa na mafunde—amafunde aya kulungatika kabili ayapikana ica kuti basayantisti ba lelo tabayomfwikisha mu kukumanina.

2. Mulandu nshi cingasoselwa ukuti ububumbo bonse bulamwa na mafunde?

² Yehova e Kapeela we funde Uwapulamo mu kubumbwa konse. Imilimo yakwe yonse ilamwa kwi funde. Umwana Wakwe uwatemwikwa, “ibeli lya ku cibumbwa conse,” mu cishinka aaleumfwila amafunde ya kwa Wishi ilyo ifimoneka mu kubumbwa konse tafilabako! (Abena Kolose 1:15) Bamalaika na bo batungululwa na mafunde. (Ilumbo 103:20) Nangu fye ni nama shilamwa kwi funde apantu shilomfwila ukukambisha kwa mununsha uko Kalenga wa shiko abikile muli shene.—Amapinda 30:24-28; Yeremia 8:7.

3. (a) Mulandu nshi umutundu wa muntu ukabila amafunde? (b) Ni kuli cinshi Yehova aletungulwila uluko lwa Israele?

³ Ni shani ku bantu? Nangu cingatila twalipaalwa ukukwata ifya bupe pamo nga umucetekanya, imibele isuma, na bumupashi, tucili na kabili tulakabila icipimo cimo ice funde lya bulesa ku kututungulula mu kubomfya aya maka ya kulingulula. Abafyashi besu aba kubalilapo, Adamu na Efa, baali abapwililika, ica kuti mafunde fye yanono yalekabilwa pa kubatungulula. Ukutemwa kwabo Shibo wa ku muulu kwalingile ukubapeela umulandu wakumanina ku kumumfwila mu nsansa. Lelo tabaumfwilile. (Ukutendeka 1:26-28; 2:15-17; 3:6-19) Icafuminemo ca kuti, ubufyashi bwabo baali fibumbwa fishapwililika abaalekabila amafunde yafulilako na yambi pa kubatungulula. Mu kupita kwa nshita, Yehova mu kubamo kutemwa alifikilishe uko kukabila. Apeele Noa amafunde ya kulungatika ayo aali no kupisha ku lupwa lwakwe. (Ukutendeka 9:1-7) Imyanda ya myaka pa numa, ukupitila muli Mose, Lesa apeele uluko lupya ulwa Israele umutande wa Mafunde uwa kulonsha, uwalembwa. Uyu wali e muku wa kubalilapo untu Yehova atekeele uluko lonse kwi funde lya bulesa. Ukulanguluka lilya Ifunde kuli no kutwaafwa ukumfwikisha ulubali lwakatama luntu ifunde lya bulesa libomba mu myeo ya Bena Kristu ilelo.

Ifunde lya kwa Mose—Imifwaile ya Liko

4. Mulandu nshi cingabela kusonsomba ku ntuntuko shasalwa isha kwa Abrahamu ukuletako Ulubuto lwalaiwe?

⁴ Umutumwa Paulo, umusambi wafikapo uwe Funde, aipwishe ati: “E ico Amalango ya nshi?” (Abena Galatia 3:19) Pa kwasuka, tulekabila ukwibukisho kuti Yehova alaile cibusa wakwe Abrahamu ukuti umutande wa lupwa lwakwe wali no kuletako Ulubuto ulwali no kuletele nko shonse amapaalo ayakalamba. (Ukutendeka 22:18) Lelo ubwafya bwali pano: Intuntuko sha kwa Abrahamu abaali abasalwa, abena Israele, te bonse abatemenwe Yehova. Mu kupita kwa nshita, icinabwingi cashininkishiwe ukuba abatalame mikoshi, ba cintala—bamo bali ni cikanga babe abashingaalulwa! (Ukufuma 32:9; Amalango 9:7) Ku ba musango yo, ukuba pa kati ka bantu ba kwa Lesa cali ni pa kuti e mo bafyalilwe, te ca kuisalila abene.

5. (a) Cinshi cintu Yehova asambilishe abena Israele ukupitila mwi Funde lya kwa Mose? (b) Ni shani fintu Ifunde lyapangilwe pa kuti lingambukila imyendele ya baikatilile kuli lyene?

⁵ Ni shani fintu abantu ba musango yo bengaletako Ulubuto lwalaiwe no kunonshiwa kuli lwene? Mu cifulo ca kubalama fye nga bantu ba kusunkamo fye pa kuti bacite fintu fimo, Yehova abasambilishe ukupitila mwi funde. (Ilumbo 119:33-35; Esaya 48:17) Na kuba, ishiwi lya ciHebere ilya “ifunde,” toh·rahʹ, lipilibula “ikambisho.” Cinshi cintu lyasambilishe? Maka maka lyasambilishe abena Israele ulwa fintu balekabila Mesia, uwali no kubalubula ku mibele yabo iya lubembu. (Abena Galatia 3:24) Ifunde na kabili lyasambilishe akatiina ka bukapepa ne cumfwila. Mu kumfwana no bulayo bwa kuli Abrahamu, abena Israele baali no kubomba nge nte sha kwa Yehova ku nko shimbi. E co Ifunde lyali no kubasambilisha umutande wasumbuka uwa fishinte fya myendele uwali no kubelebesha bwino pali Yehova; wali no kwaafwako Israele ukutwalilila ukuba uwapaatukako ku fibelesho fyabotelela ifya nko shashingulwikeko.—Ubwina Lebi 18:24, 25; Esaya 43:10-12.

6. (a) Ifunde lya kwa Mose lyakwatamo ifipoope mupepi na finga, kabili mulandu nshi iyo taili na kulangulukwa nge mpendwa yacishamo? (Moneni utulembo twa pe samba.) (b) Cinshi twingeluka ukupitila mu kubeebeeta ili Funde lya kwa Mose?

⁶ E mulandu wine, kanshi, Ifunde lya kwa Mose lyakwatilemo ifipoope ifingi—ukucila pali 600.a Uyu mutande walembwa waletungulula imibombele ya fya mipepele, ubuteko, imibele isuma, ubulungi, nangu fye miliile no busaka. Nangu ni fyo, bushe ico cilepilibulo kuti, Ifunde lyali fye mutande wa fipoope fyaumina kumo na makambisho yasupulwa? Nakalya! Ukubeebeeta uyu mutande wa Mafunde kulalenga ukuti twiluke imibele ya kwa Lesa iya kutemwa. Langulukeni ifya kumwenako fimo.

Ifunde Ilyakwete Inkumbu ne Cililishi

7, 8. (a) Ni shani fintu Ifunde lyakomaile pa nkumbu ne cililishi? (b) Ni shani fintu Yehova abomfeshe Ifunde mu nshila ya nkumbu mu mulandu wa kwa Davidi?

⁷ Ifunde lyakomaile pa nkumbu ne cililishi, maka maka ku banyanyantilwa na abo abapelelwa. Bamukamfwilwa ne nshiwa e basoobwekemo ku kucingililwa. (Ukufuma 22:22-24) Inama shalebomfiwa ku milimo shalecingililwa ku buluku. Insambu sha cinkumbawile isha ku fipe shalecindikwa. (Amalango 24:10; 25:4) Ilintu Ifunde lyalefwaya ukukanda kwa kwipaya pa bukomi, lyalipayenyeko inkumbu mu mulandu wa kwipaya kwa kukanaishiba. (Impendwa 35:11) Mu kushininkisha, abapingushi ba mu Israele bali abashilimuka pa kupingula ukukanda kwali no kupeelwa pa milandu imo imo, ukushintilila pa mibele ya mutima iya kwa kacita wa fibi.—Linganyeniko Ukufuma 22:7 na Ubwina Lebi 6:1-7.

⁸ Yehova aimikiile abapingushi ica kumwenako ukupitila mu kubomfya Ifunde mu kukosa apo calefwaikwa lelo mu kuba ne nkumbu apo cingacitika. Imfumu Davidi, uwacitile ubucende no bukomi, alilangilwe inkumbu. Tacili ukuti alekelwe fye ukwabulo kukandwa, pantu Yehova tamucingilile ku fya kufumamo fyabipisha ifyafumine mu lubembu lwakwe. Lelo, pa mulandu wa cipingo ca Bufumu na pa mulandu wa kuti Davidi aali muntu wa nkumbu mu cifyalilwa kabili mu mibele yakwe aalilapile ukufuma pa nshi ya mutima, taipaiwe.—1 Samwele 24:4-7; 2 Samwele 7:16; Ilumbo 51:1-4; Yakobo 2:13.

9. Lubali nshi luntu ukutemwa kwakwete mwi Funde lya kwa Mose?

⁹ Mu kulundapo, Ifunde lya kwa Mose lyakomaile pa kutemwa. Elenganyeni cimo ica fyalo fya ndakai ukukwata umutande wa mafunde uyo mu cituntulu uufwaya ukutemwa! E ico, ifunde lya kwa Mose talyaleseshe fye ubukomi; lyakambishe no kuti: “Uletemwo mubiyo nga we mwine.” (Ubwina Lebi 19:18) Talyabindile fye ukusunga umulebeshi mu lufyengo; lyakambishe no kuti: “Ulemutemwa nga we mwine; pantu mwali abalebeshi mu calo ca Egupti.” (Ubwina Lebi 19:34) Talyabindile fye ubucende; lyakambishe no mulume ukusekelesho mukashi wakwe wine! (Amalango 24:5) Mwi buuku lya Amalango fye mweka, amashiwi ya ciHebere ayalangilila imibele ya kutemwa yalibomfiwa imiku mupepi na 20. Yehova aebekeshe abena Israele ulwa fyo umwine wine abatemenwe—ku kale, pali iyo ine nshita, na ku nshita ya ku ntanshi. (Amalango 4:37; 7:12-14) Mu cituntulu, ikambisho lyali ilyakulisha mu Ifunde lya kwa Mose lyali lya kuti: “Muletemwa Yehova Lesa wenu imitima yenu yonse, ne myeo yenu yonse, na ku maka yenu yonse.” (Amalango 6:5) Yesu atile Ifunde lyonse lyakobama pali ili kambisho, capamo ne kambisho lya kutemwa umubiyo. (Ubwina Lebi 19:18; Mateo 22:37-40) E mulandu wine kemba wa malumbo alembeele ukuti: “Ifyo natemwa amalango yenu! Akasuba konse yene e kwetetula kwandi.”—Ilumbo 119:97.

Ukubomfya Ifunde Bubi Bubi

10. Ni shani fintu abaYuda, mu cinkumbawile, balemona Ifunde lya kwa Mose?

¹⁰ Fintu cali ca busanso, lyene, ukuti Israele abulishe apakalamba ukutasha pe Funde lya kwa Mose! Abantu tabaumfwilile Ifunde, ukulisuula, nelyo ukukanalisakamana nakalya nakalya. Bakoweseshe ukupepa kwasanguluka mu kuba ne fibelesho fya kuselausha ifya mipepele ifya nko shimbi. (2 Ishamfumu 17:16, 17; Ilumbo 106:13, 35-38) Kabili bafutwike Ifunde na mu nshila shimbi.

11, 12. (a) Ni shani fintu amabumba ya ntungulushi sha mipepele yaonawile fintu pa numa ya nshiku sha kwa Esra? (Moneni umukululo.) (b) Mulandu nshi barabi ba pa kale bayumfwilile ukuti calekabilwa “ukupindilila Ifunde”?

¹¹ Ubonaushi bumo ubwabipisha ubwacitilwe kwi Funde bwalengelwe na abo abaleitunga ukusambilisha no kulibakilila. Ici cacitike pa numa ya nshiku sha kwa kalemba wa busumino Esra uwa mu mwanda wa myaka uwalenga isano B.C.E. Esra alilwishishe na maka ukucincintila ukusonga kwa kubosha ukwa nko shimbi kabili akomaile pa kubelenga no kusambilisha Ifunde. (Esra 7:10; Nehemia 8:5-8) Bakasambilisha bamo abe Funde baitungile ukukonka mu nkasa sha kwa Esra kabili bapangile icaishileinikwa nga “Isunagoge Likalamba.” Pa kati ka fintu lyasosele pali ikambisho lya kuti: “Pindilileni Ifunde.” Aba bakasambilisha bapelulwile ukuti Ifunde lyali nge bala lyaumo mutengo. Pa kuti kwilaaba nangu umo uwa kupulanya muli ili bala ukupitila mu kutoba amafunde ya liko, bapangileko amafunde na yambi, “Ifunde lya pa Kanwa,” ku kulesha bantu ukuti belapalama ku kulufyanya kwa musango yo.

¹² Bamo kuti bapelulula abati intungulushi sha ciYuda shalilungike ukuyumfwa muli yi nshila. Pa numa ya kasuba ka kwa Esra abaYuda batekelwe ne fyalo fya cilendo, maka maka Greece. Pa kulwisha ukusonga kwa mano ya buntunse aya baGriki no lutambi, amabumba ya ntungulushi sha fya mapepo yalimine pa kati ka baYuda. (Moneni umukululo, ibula 10.) Mu kupita kwa nshita yamo muli aya mabumba yaishileba aya kulwishanya nangu fye ukucila Bushimapepo bwa bwina Lebi pamo nga bakasambilisha be Funde. (Linganyeniko Malaki 2:7.) Ukufika mu mwaka wa 200 B.C.E., ifunde lya pa kanwa, lyaleongolokela mu bumi bwa baYuda. Intanshi aya mafunde tayali na kulembwa, epali yamonwa kwati yalilingana ne Funde lyalembwa. Lelo panono panono, ukutontonkanya kwa buntunse kwabikilwe pa ntanshi ya kutontonkanya kwa bulesa, ica kuti kwi pele pele ici “ca kupindilila” mu cituntulu caonawile “ibala” line ilyo calingile ukucingilila.

Ukukowesha kwa BuFarise

13. Ni shani fintu intungulushi sha mipepele shimo isha ciYuda shapeele imilandu ya kulungamika ukupanga amafunde ayengi?

¹³ Barabi bapelulwile ukuti apantu Torah, nelyo Ifunde lya kwa Mose, lyali ilyapwililika, lifwile ukukolobonda muli tonse uto abantu bengalaipusha. Iyi mfundo mu cituntulu tayalimo mucinshi. Mu cine cine, yasuminishe barabi ukubomfya ukupelulula kwa buntunse ukwabamo mucenjelo, ukucilengo kumoneka kwati Icebo ca kwa Lesa e pashimpilwe amafunde ayalelanda pa milandu fye yonse—imo iyali ya pa mbali, imbi iyali fye iyabula no kulondoloka.

14. (a) Ni shani fintu intungulushi sha ciYuda isha fya mapepo banyunsulwile mu kucishamo kushili kwa mu malembo amalango ya mu Malembo aya kupaatukako ku nko? (b) Cinshi cilangililo kuti amafunde ya burabi yalifililwe ukucingilila abaYuda ukufuma ku kusonga kwa cisenshi?

¹⁴ Libili libili intungulushi sha fya mapepo shalebuula amalango ya mu Malembo no kuyanyunsulula mu kucishamo. Ku ca kumwenako, Ifunde lya kwa Mose lyalesumbula ukupaatukako ku nko, lelo barabi balebila umusango wa kusuula kwabulamo kupelulula ukwa cili conse icishali ca buYuda. Basambilishe ukuti umuYuda tafwile kusha iŋombe shakwe pa ŋanda ya beni iya Bena fyalo, pantu Abena fyalo “balatunganishiwa ukulaala ne finama.” Umwanakashi wa ciYuda tasuminishiwe ukwaafwako umwanakashi Umwina fyalo pa kupaapa pantu nga acitile co ninshi “aleyafwilisha ukufyalwa kwa mwana uukalapepo tulubi.” Apantu balipatile ifyangalo fya kukosho mubili ifya baGriki ico kwena icali fye bwino, barabi balibindile ukutukusha konse fye ukwa ba mangalo. Ilyashi lya kale lishininkisho kuti ici conse tacabombele fye nangu kamo ku kucingilila abaYuda ku fisumino fya Bena fyalo. Na kuba, abaFarise abene bene baishiletendeka ukusambilisha icifundisho ca baGriki abasenshi ica bumunshifwa bwa mweo!—Esekiele 18:4.

15. Ni shani fintu intungulushi sha mipepele isha ciYuda shanyongenye amafunde pa lwa kusangulula no kulaalana kwa pa lupwa?

¹⁵ AbaFarise na kabili balipotamike amafunde ya pa kusangulula. Calisoselwe ukuti abaFarise kuti basangulula fye nangu kasuba kene nga bengapeelwa ilyo ishuko. Ifunde lyabo lyapampamine pa kuti ukushingashinga pa kuya ku cimbusu kuti kwakowesho muntu! Ukusamba amaboko kwasangwike kusefya kwa ntambi ukwapikana, mu kuba na mafunde ya nampo nga kuboko nshi kulingile ukubalilapo ukusamba ne nshila ya kusambilamo. Abanakashi e balemonwa maka maka nga abashasanguluka. Ukushintilila pe kambisho lya mu Malembo ilya ‘kukanapalama’ ku uli onse uwa ku mulopa wa umo (mu cituntulu ifunde lya kulesha ukulaalana kwa pa lupwa), barabi bakambishe ukuti umulume taali no kutangishako umukashi wakwe pa kwenda; kabili talingile no kulanshanya nankwe pa cisankano.—Ubwina Lebi 18:6.

16, 17. Ni shani fintu ifunde lya pa kanwa lyatanunwine ikambisho lya kubaka Isabata lya mulungu no mulungu, kabili mu kuba na cinshi icafuminemo?

¹⁶ Icamonekeshe ukubipa maka maka cali ni fintu ifunde lya pa kanwa lyalengele ifunde lye Sabata lwa ku mupashi ukuba ilyapelebela. Lesa apeele Israele ikambisho lyayanguka ilya kuti: Mwilacitamo umulimo uuli onse mu bushiku bwalenga cinelubali ubwa mulungu. (Ukufuma 20:8-11) Nangu cibe fyo, ifunde lya pa kanwa lyalicishishepo no kulondolola mupepi ne misango yalekanalekana 39 iya mulimo wabindilwe, ukusanshako ukukaka nelyo ukukakule cifundo, ukubila imibilo ibili, ukulemba ifilembo fya ciHebere fibili, na fimbipo. Lyene iyi ine misango ya milimo yalefwaya amafunde na yambi ayalundwako. Fifundo nshi fyabindilwe kabili fifundo nshi fyasuminishiwe? Ifunde lya pa kanwa lyayaswike mu kuba ne fipoope fya kukakatisha. Ukundapa kwaishilemonwa ngo mulimo wabindwa. Ku ca kumwenako, calibindilwe pe Sabata ukubwesha ifupa lifunike. Umuntu uwali no muca kuti abomfya umwangashi wakantuka ku kusansa pa fya kulya fyakwe, lelo talingile ukufipa uyo mwangashi wakantuka ukuti wingile mu meno. Pantu ico kuti caundapa ilino lyakwe!

¹⁷ Kanshi Isabata pa kufimbilikishiwa mu mafunde yapangilwe na bantu, lyalilufishe ubucindami bwa liko ubwa ku mupashi ku cinabwingi ca baYuda. Lintu Yesu Kristu, “Shikulu we sabata,” abombele ifipesha amano fya kusungusha, ifya kukafyo mutima pe Sabata, bakalemba na baFarise tabakuntilwe. Basakamene fye pa kuti amoneke ngo wasuule fipoope fyabo.—Mateo 12:8, 10-14.

Ukusambilila ku Kutena kwa BaFarise

18. Cinshi cafumine mu kusansha amafunde ya pa kanwa ne fishilano kwi Funde lya kwa Mose? Langilileni.

¹⁸ Mu kwipifya, kuti pambi twatila aya mafunde yalundilweko ne fishilano fyakakatikwe kwi Funde lya kwa Mose ukupala fintu babarnacle balambatila ku ngalaba. Umwine wa ngalaba alabombesha sana ukukoolako utu tuntu twa kutendusha ukutufumya ku ngalaba yakwe pantu tulailenga ukukanaendesha no konaula penti uucingilile ndalawa. Mu kupalako, amafunde ya pa kanwa ne fishilano fyalengele Ifunde ukufinininwa no kulisansalika ku kulibomfya bubi bubi ukulenga ukukubuluka. Nangu cibe fyo, mu cifulo ca kukoolako amafunde ya ku nse aya musango yo, barabi batwalilile fye ukulalundako. Pa nshita lintu Mesia aishile ku kufikilisha Ifunde, “ingalaba” yalikupilishiwe nga nshi kuli “babarnacle” ica kuti tayaleeleela! (Linganyeniko Amapinda 16:25.) Mu cifulo ca kucingilila icipingo ce Funde, ishi ntungulushi sha mipepele shalitenene mu kutoba cene. Mulandu nshi, nangu ni fyo, untu “ica kupindilila” cabo ica mafunde cafililwe ukubomba?

19. (a) Mulandu nshi uo “ica kupindilila Ifunde” cafililwe ukubomba? (b) Cinshi cilango kuti intungulushi sha ciYuda isha mipepele shalibulishe icitetekelo ca cine cine?

¹⁹ Intungulushi sha buYuda shalifililwe ukumfwikisha ukuti ubulwi bwa kulwisha ukubotelela bucitilwa mu mutima te mu kufusha impendwa ya mafunde. (Yeremia 4:14) Icifwaikwa fye ku kucimfya caba kutemwa—ukutemwa Yehova, ifunde lyakwe ne fishinte fyakwe fyalungama. Ukutemwa kwa musango yo kuletako ulupato lwalinganako ulwa kupata cintu Yehova apata. (Ilumbo 97:10; 119:104) Abo ababa ne mitima iyaisulamo ukutemwa balatwalilila ukuba aba busumino ku mafunde ya kwa Yehova muli cino calo cabola. Intungulushi sha ciYuda isha mapepo shalikwete ishuko lishaikulila ilya kusambilisha abantu ukulundulula no kupuutamo ukutemwa kwa musango yo. Mulandu nshi bafililwe ukucite fyo? Mu kumonekesha balibulishe icitetekelo. (Mateo 23:23, NW, utulembo twa pe samba) Abakwata icitetekelo mu maka ya mupashi wa kwa Yehova ifyo kuti wabombela mu bantunse ba busumino, nga tabayumfwile ukukabila kwa kulama imyeo ya bambi mu kukosa. (Esaya 59:1; Esekiele 34:4) Pa kubulwe citetekelo, tabapeele kuli bambi icitetekelo; batwikile abantu amafunde yapangilwe na bantu.—Mateo 15:3, 9; 23:4.

20, 21. (a) Ca kufumamo nshi icikalamba cintu imitontonkanishishe yakongamina ku fishilano yaletele pa buYuda? (b) Cinshi cintu twasambililako ku cacitike ku buYuda?

²⁰ Shilya ntungulushi sha ciYuda tashalesumbula ukutemwa. Ifishilano fyabo fyaleteleko imipepele yaiswilemo fye ifyalemoneka lwa ku nse, mu kuba ne cumfwila ca kabepesho pa kuti fye babamone—imibele iyali no kuletako ubumbimunda. (Mateo 23:25-28) Ifipoope fyabo fyaleteleko imilandu ishaifulila iya kulapingwilapo bambi. Muli fyo abaFarise ba cilumba, abalebomfya amaka bayumfwile abalungamikwa ukulengulula na Yesu Kristu wine. Tabamwene imifwaile ikalamba iye Funde kabili balikeene Mesia umo uwa cine. Icafuminemo, aali no kweba uluko lwa ciYuda ukuti: “Moneni, iŋanda yenu yashilwa imwe icipompa.”—Mateo 23:38; Abena Galatia 3:23, 24.

²¹ Cinshi twasambililako? Mu kulengama, imitontonkanishishe yaumina, iyakongamina ku fishilano tailundulula ukupepa Yehova ukwasanguluka! Lelo bushe ici cilepilibulo kuti bakapepa ba kwa Yehova ilelo tabali na kukwatako amafunde ayali yonse kano fye nga yalilondololwa mu kulungatika mu Amalembo ya Mushilo? Iyo. Pa kwasuka mu kukumanina, natulanguluke mu kukonkapo fintu Yesu Kristu apyanike ifunde lipya kabili ilyawamako pe Funde lya kwa Mose.

[Futunoti]

Bushe Kuti Mwalondolola?

Ni shani fintu ububumbo bonse bulamwa ku mafunde ya bulesa?

Cinshi cali imifwaile ikalamba iye Funde lya kwa Mose?

Cinshi cilango kuti Ifunde lya kwa Mose lyakomaile pa nkumbu ne cililishi?

Mulandu nshi uo intungulushi sha ciYuda isha mipepele shasanshisheko amafunde yashaifulila kwi Funde lya kwa Mose, kabili cinshi cafuminemo?

[Akabokoshi pe bula 10]

Intungulushi sha Mipepele Isha CiYuda

Bakalemba: Baleimona nga inkonkani sha kwa Esra kabili aba kulondolola Ifunde. Ukulingana ne citabo ca A History of the Jews, “bakalemba tabali bantu basumbuka bonse, kabili ukwesha kwabo ukwa kwilula fimo ifyali mwi funde ifishaishibikwe kwaishilefika ku kube fishinte fyabulo kulondoloka ne fibindo fya buwelewele. Ifi fibindo fyaishilekoselako ukuba imyata, iyo mu kwangufyanya yaishilesanguka umunkalwe wabulo kutontolokako.”

AbaHasidim: Ili shina lipilibula “aba bukapepa” nelyo “abatakatifu.” Balumbwilwe pa muku wa kubalilapo nge bumba mupepi na 200 B.C.E., baali aba maka mu fya mapolitiki, abacishamo mu kucingilila ukusanguluka kwe Funde ukufuma ku bunkalwe bwa kusonga kwa baGriki. AbaHasidim bwayakanikene mu mabumba yatatu: abaFarise, abaSaduke, na ba Essene.

AbaFarise: Abasoma bamo basumino kuti ishina lyabulwa ukufuma ku mashiwi ya “Abapaatulwako,” nelyo “Abaikalila.” Baali abacishamo icine cine mu kukuntwa kwabo ukwa kuba abapaatukako ku Bena fyalo, lelo na kabili bamwene ibumba lyabo nge lyapaatukako—kabili ilyasumbukapo—pa bantu yaweyawe aba ciYuda, abashaishibe utunkofyonkofyo twa mwi funde lya pa kanwa. Kalemba wa lyashi lya kale umo asosele pa lwa bene ukuti: “Ukubamwena pamo, balemona abantu nga abana banono, ukumumunga no kulondolola utwebo tonse utwa kusefya kwa ntambi.” Uwasoma umbi atile: “UbuFarise bwaleteleko amafunde ayashaifulila ayakumine ku milandu yonse, mu kuba ne ca kufumamo cishingasengaukwa ica kuti balekusha utuntu utunono na mu kucite fyo balecefya ifintu ifikalamba (Mat. 23:23).”

AbaSaduke: Ibumba ilyapalamishe sana ku bufumu na bushimapepo. Balelwishanya sana na bakalemba na baFarise, ukusoso kuti ifunde lya pa kanwa talyacindeme nge Funde lyalembwa. Icilango kuti tabatungulwike muli ici ni Mishnah wine uutila: “Abantu balikosapo nga nshi ku [kubake] fyebo fya baKalemba ukucila pa [kubake] fyebo fye Funde [lyalembwa].” Talmud, uwalimo ukulandapo ukukalamba pe funde lya pa kanwa, pa numa afikile fye na ku kusoso kuti: “Ifyebo fya bakalemba fyaba . . . ifyacilapo kutemwikwa ukucila ifyebo fya muli Torah.”

BaEssene: Ibumba lya batukami abaitalwishe no kwikala mu mekalo yaibela. Ukulingana na The Interpreter’s Dictionary of the Bible, baEssene balicililepo kuipaatula ukucila fye na pa baFarise kabili “inshita shimo balecila fye na baFarise abene.”

[Icikope pe bula 9]

Abafyashi ba kwa Yobo nakalimo balimusambilishe pa lwa mafunde ayalelama imilalo ya ntanda