Bushe Ukuleko Kulya Kwalileka Ukubomba?

“UKUTULA pa bupungwe bwandi ubushiku bwa pali Cimo ubuli bonse ndaleka ukulya,” e fisosa Mrudulaben, umwanakashi umwina India uwa myaka ya bukulu 78 uwasambala. Ici caba lubali lwa kupepa kwakwe, inshila ya kushininkishishamo ukuti icupo cileenda bwino no kukwata abana batuntulu, pamo pene no kucingililwa kwa mulume wakwe. Nomba Mrudulaben ni mukamfwilwa, nalyo line atwalilila ukuleko kulya pa nshiku sha pali Cimo pa kuti aleba no butuntulu busuma na pa kuti abana bakwe basambale. Ukupala wene, abanakashi aba ciHindu abengi caba lubali lwa bumi bwabo ukuleko kulya.

Prakash, shimakwebo umulumendo uwikala mu mushi wabela lwa ku nse uwa Mumbai (Bombay), India, asosa ukuti alaleko kulya cila mwaka pa nshiku sha pali Cimo isha Sawan (Shravan). Uyu mweshi wakwata ubupilibulo bwakatama mu mipepele ya ciHindu. Prakash alondololo kuti: “Icalengele ntampe ifya kuleko kulya mipepele, lelo nomba ndasanga ukutuninkisha kwalundwapo ukwa kutwalilila ukuleko kulya ku milandu ya butuntulu bwa bumi. Apantu Sawan isa ukulola ku mpela ya mainsa [ya ku India], cilapeela umubili wandi ishuko lya kuisamfya ukufumya amalwele ya mu mainsa.”

Bamo bayumfwe fyo ukuleko kulya kulaafwa umuntu lwa ku mubili, ku muntontonkanya, na lwa ku mupashi. Ku ca kumwenako, Grolier International Encyclopedia ilondolola ukuti: “Ukusapika kwa sayansi ukwa nomba line kutubulula ukuti ukuleko kulya kuti kwaba kwa kunonsha ku butuntulu bwa bumi, kabili lintu kwacitwa bwino bwino, umuntu kuti acilapo ukuba uwaswatuka lwa ku muntontonkanya no kukuntukilwa.” Cashimikwa ukuti uwa mano ya buntunse umuGriki Plato aleleko kulya pa nshiku 10 nelyo ukucilapo no kuti incenshi ya mapendo Pythagoras alelenga abasambi bakwe ukuleko kulya ilyo ashilabasambilisha.

Kuli bamo, ukuleko kulya cipilibula ukutaluka ku filyo fyonse na menshi pa ciputulwa capimwa ica nshita, ilintu bambi balanwako fimo fimo ilyo bali pa kuleko kulya. Ukukanalya umwikulo, ica kulya ca kasuba pa kati, no mulaalilo nelyo ukukanalya umusango umo uwa ca kulya kulangulukwa ku bengi ukuti na ko kuleko kulya. Lelo ukuleko kulya pa nshita yalepa ukwabula ukuisakamana kuti kwaba kwa busanso. Kalemba wa lyashi Parul Sheth asoso kuti pa numa umubili wabomfya ama carbohydrate, mu kukonkapo walukila ku maprotini ukuyasangula shuga na mu kukonkapo ukwalukila ku mafuta. Ukwalula amafuta ukuba shuga kulenga mwafuma ifya busanso ifiitwa ketone body. Ilyo ifi filefulilako, fiselela kuli bongobongo, ukucena amaka yenu aya kwankula ku fintu mu kucilimuka. “Ili e lintu ukuleko kulya kwingaba ukwa busanso,” e fisosa Sheth. “Kuti wafulungana, ukulapukapuka fye, ne fyacilanapo. . . . [Kuti] walashikila na kwi pelepele ukufwa.”

Icibombelo Kabili Ukusefya kwa Ntambi

Ukuleko kulya kwalibomfiwa nge cisolobelo ca maka ku kufika pa mabuyo ya bupolitiki nelyo aya fya mu bwikashi. Uwalumbuka uwabomfeshe ici canso ali ni Mohandas K. Gandhi ku India. Pa kuba uwacindikwa ku myanda ya mamilioni ya bantu, abomfeshe ukuleko kulya ku kutitikisha ukusonga kwa maka pa baHindu abena India. Ukulondolola ifyafumine mu kuleko kulya kwakwe ku kupwisha ukukansana kwaliko pa kati ka bacibombebombe na bene ba figayo, Gandhi atile: “Icikalamba icafuminemo ca kuti icumfwano calibweshiwe kuli bonse. Abene ba figayo balifikilwe pa mutima . . . Straka alipwile pa numa nalekele ukulya pa nshiku fye shitatu.” Presidenti wa ku South Africa, Nelson Mandela, na o e mo ali mu balekele ukulya pa nshiku shisano ilyo ali mu cifungo pa myaka iingi pa milandu ya bupolitiki.

Nangula ni fyo, abengi abapanga ukuleko kulya kwaba icibelesho, bacite fyo pa mulandu wa fya mapepo. Ukuleko kulya kusefya kwa ntambi ukwalumbuka mu buHindu. Icitabo ca Fast and Festivals of India, cilondolola ukuti mu nshiku shimo “kulabako ukulekelela ukulya . . . nangu fye menshi tabanwa. Abaume na banakashi bonse balakatamika ukuleko kulya . . . ku kushininkisha ukuti baba ne nsansa, abasambala no kulekelelwa amampuulu ne membu.”

Mu mipepele ya ciJain ukuleko kulya kwalyanana. The Sunday Times of India Review yashimiko kuti: “Muni [uwa mano] wa baJain mu Bombay [Mumbai] alenwa fye amatambula yabili aya menshi yabilaushiwako—pa nshiku 201. Alufishe amakilogramu 33.” Bamo balaleko kulya ukufika fye na ku kufwa ku nsala, abashininwa ukuti cili no kubaletela ipusukilo.

Ku bakalamba abengi abaShilamu, balikakililwako ukuleko kulya mu mweshi wa Ramadan. Takuli kulya nelyo ukunwa amenshi umweshi onse ukufuma ulucelo ukufika icungulo. Uuli onse uulwele nelyo uuli pa lwendo muli iyi nshita afwile ukupenda inshiku no kuleko kulya. Inshita ya Kwaleshima, inshiku 40 pa ntanshi ya Isita, ni nshita ya kuleko kulya kuli bamo mu Kristendomu, kabili mu mekashi ayengi aya mipepele balaleko kulya pa nshiku shimbi ishaimikwa.

Mu kushininkisha ukuleko kulya takwapwa. Kabili apantu lwaba lubali lwa mipepele iingi fi, kuti twaipusha atuti, Bushe ukuleko kulya kulafwaikwa kuli Lesa? Bushe kwalibako utushita lintu Abena Kristu bengapingulapo ukuleko kulya? Bushe ici kuti caba ca kwaafwa? Icipande cikonkelepo cili no kulanda pali fi fipusho.

[Icikope pe bula 3]

Imipepele ya ciJain imona ukuleko kulya ukuti ni nshila ya kupusushishamo umweo

[Icikope pe bula 4]

Mohandas K. Gandhi abomfeshe ukuleko kulya nge cisolobelo ca maka ku kufika pa amabuyo ya bupolitiki nelyo aya fya mu bwikashi

[Icikope pe bula 4]

Mu buShilamu, bonse balikakililwako ukuleko kulya mu mweshi wa “Ramadan”

[Abatusuminishe]

Garo Nalbandian