Icine pa lwa kwa Yesu

KWALIBAKO imfundo ishishaifulila no kutunganya ukwingi pa lwa untu Yesu aali na cintu apwishishishe. Lelo bushe Baibolo iine ilandapo shani? Cinshi cintu itweba pa lwa kwa Yesu Kristu?

Cintu Baibolo Isosa

Nga mwabelenga Baibolo mu kusakamana, mukamone fi fishinka fikalamba:

◻ Yesu e Mwana wafyalwa eka uwa kwa Lesa, ibeli lya ku cibumbwa conse.—Yohane 3:16; Abena Kolose 1:15.

◻ Mupepi ne myaka amakana yabili iyapitapo, Lesa akuushiishe ubumi bwa kwa Yesu mwi fumo lya kwa nacisungu wa ciYuda ukwisafyalwa ngo muntunse.—Mateo 1:18; Yohane 1:14.

◻ Yesu alicilile pa kuba fye umuntu umusuma. Mu nshila fye shonse aali kubelebesha kwa cishinka ukwa buntu bwawamisha ubwa kwa Wishi, Yehova Lesa.—Yohane 14:9, 10; AbaHebere 1:3.

◻ Mu kati ka butumikishi bwakwe ubwa pe sonde, Yesu mu kubamo kutemwa asakamene ukukabila kwa batitikishiwe. Mu cipesha amano aundepe abaali na malwele kabili abuushishe fye na bafwa.—Mateo 11:4-6; Yohane 11:5-45.

◻ Yesu abilishe Ubufumu bwa kwa Lesa nge subilo fye lyeka ilya buntunse bwapeleelwa, kabili akanshishe abasambi bakwe ukutwalilila uyu mulimo wa kushimikila.—Mateo 4:17; 10:5-7; 28:19, 20.

◻ Pa Nisani 14 (mupepi na April 1), 33 C.E., Yesu aliiketwe, ukulubulwishiwa, ukupingulwa, no kuputunkanishiwa pa mulandu wa bufi uwa kwimino buteko.—Mateo 26:18-20; 48–27:50.

◻ Imfwa ya kwa Yesu ibomba nge cilubula, ukukakula umutundu wa muntu uwasumina ukufuma ku mibele ya lubembu na muli fyo ukwiswila abo babeleshe citetekelo muli wene inshila ya ku bumi bwa ciyayaya.—Abena Roma 3:23, 24; 1 Yohane 2:2.

◻ Pa Nisani 16, Yesu aalibuushiwe, kabili mu kwangufyanya pa numa abwelele ku muulu ku kulipila kuli Wishi umutengo wa cilubula uwa bumi bwakwe ubwa buntunse ubwapwililika.—Marko 16:1-8; Luka 24:50-53; Imilimo 1:6-9.

◻ Pamo nge Mfumu yasontwa iya kwa Yehova, Yesu wabuushiwa aliba na maka yakumanina aya kupwilikishe mifwaile ya pa kutendeka iya kwa Lesa ku muntu.—Esaya 9:6, 7; Luka 1:32, 33.

Muli fyo, Baibolo ilangisha Yesu pamo ngo wapulamo mu kufikilishiwa kwa mifwaile ya kwa Lesa. Lelo ni shani mwingashininkisho kuti uyu e Yesu wa cine cine—Yesu wa mu lyashi lya kale, uwafyalilwe mu Betlehemu no kwenda pali lino isonde mupepi ne myaka 2,000 iyapitapo?

Apashintilila Ukucetekela

Ukutwishika ukwingi kuti kwafumishiwapo pa kubelenga fye Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki no muntontonkanya wakakuka. Mu kucite fyo, mukasange fyo ubulondoloshi bwa Baibolo tabwaba kushimika kwa bufi fye ukwa fya kuponako, nga fintu caba ku nshimi. Mu cifulo ca ico, amashina, inshita, ne fifulo fya kulungatika fyalilumbulwa. (Ku ca kumwenako, moneni Luka 3:1, 2.) Ukulundapo, abasambi ba kwa Yesu balangililwa mu nshila ya bufumacumi nga nshi, iyabula ukufishilisha ico cilenga uulebelenga ukuti acetekele. Bakalemba tabaalefisa ifintu fimo pa lwa uli onse—nangu ni pa fintu abene bacitile—pa kuti bengapanga icalembwa ca cishinka. Ee, mukamono kuti muli Baibolo mwalambatila icine.—Mateo 14:28-31; 16:21-23; 26:56, 69-75; Marko 9:33, 34; Abena Galatia 2:11-14; 2 Petro 1:16.

Lelo kwalibako na fimbi. Ifyasangwa ku kusambilila ifya cishawasha mu kubwekeshabwekeshapo filashininkisho kuti ifyalembwa mu Baibolo fya cine. Ku ca kumwenako, ilyo mwatandalila Israel Museum (Iŋanda ya Babenye iya mu Calo ca Israel) mu Jerusalem, kuti mwamona ilibwe ilyalembwapo ililumbula Ponti Pilato. Na fimbi ifyasangwa ku kusambilila ifya cishawasha fishininkisho kuti Lusani na Sergi Pauli, bantu Baibolo ilumbula, baali bantu ba cine cine mu cifulo ca kuba abantu fye abo Abena Kristu ba mu kubangilila baelengenye. Ifya kuponako ifyashimikwa mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki (Icipingo Cipya) filashininkishiwa ukuti fya cine mu mabuuku ya bakalemba ba pa kale, ukusanshako Juvenal, Tacitus, Seneca, Suetonius, Pliny the Younger, Lucian, Celsus, na kalemba wa ciYuda uwa lyashi lya kale Josephus.a

Ubulondoloshi ubwapeelwa mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki balibusumine ukwabula no kutwishikwa ku makana abaikeleko mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. Nangu fye balwani ba buKristu tabakeene bucine bwa cashimikwe ukuti e fyo Yesu alandile no kucita. Ukulosha ku milandile ya kuti abasambi ba kwa Yesu pa numa ya mfwa yakwe balilundileko fimbi ku fintu aali, Profesa F. F. Bruce alandapo ati: “Tacali na kwanguka nangu fye panono ukumumunga fye amashiwi ne ncitilo sha kwa Yesu muli iyo myaka ya mu kubangilila, nga fintu cimoneka kwati bakalemba bamo e fyo batontonkanya, pantu abasambi Bakwe abengi e ko baali, abengebukisha icacitike ne cishacitike. . . . Abasambi tabaali na kusuminishe filubo (abashingesha fye no kwalule fishinka mu bucenjeshi), ifyo mu kwangufyanya fingasansalikwa kuli abo baali abasekelela sana mu kubasansalika.”

Umulandu Bashatetekelela

Nangu ni fyo abasoma bamo batwalilila ukukaano kusumina. Ilintu balatunga ukuti icalembwa ca Baibolo caba kwati fye lushimi lwa kwelenganya, mu kucincila balasokota mu fyalembwa ifishapuutwamo no kufimona nge fingacetekelwa! Mulandu nshi? Mu kukanatwishika, icalembwa ca Baibolo cakwatamo ifintu ifyo abalamuka aba muno nshiku bashifwaya kusumina.

Muli Union Bible Companion wakwe, uwasabankanishiwe mu 1871, S. Austin Allibone asonsombele abakaano kusumina. Alembele ati: “Ipusha uuli onse uutungo kutwishika icine ca lyashi lya kale ilya Malandwe umulandu akwata uwa kusumino kuti Kaisare afwilile mu Capitol, nelyo ukuti Kateka Charlemagne afwikilwe icilongwe ukuba Kateka wa ku Masamba kuli Papa Leo III. mu 800? . . . Twasumina ukutunga konse . . . ukwapangwa ukulosha kuli aba baume; kabili ico pa mulandu wa kuti twalikwata ubushininkisho bwa mu lyashi lya kale ubwa cine cabo. . . . Nga ca kuti, lintu ubushininkisho bwa musango yo bwalangishiwa pamo ngo bu, abali bonse nalyo line bakaana ukusumina, tulabaleka nga bapaasuka mu butumpe nelyo abambulu bapelako. Cinshi tukasosa, lyene, kuli abo bantu, te mulandu no bwingi bwa bushininkisho ubwaletwako nomba ubwa bucine bwa Malembo ya Mushilo, baitunga abene ukukanaba abashininwa? . . . Tabafwaya ukusumina ico icicefya icilumba cabo, kabili icikabapatikisha ukutungulula ubumi bwapusanako.”

Ee, bamo abakaano kusumina balikwatako icibakunta lwa nkati pa kukaana Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki. Ubwafya tabwakuma ku kucetekelwa kwa yako lelo ni ku fipimo fya yako. Ku ca kumwenako, Yesu asosele ulwa bakonshi bakwe ati: “Tabali ba pano isonde, ifyo ine nshili wa pano isonde.” (Yohane 17:14) Nangu cibe fyo, abengi abaitunga ukuba Abena Kristu baliibimba nga nshi mu milandu ya mapolitiki ya cino calo, no kuibimba fye na mu nkondo sha kusumyo mulopa. Mu cifulo ca kuteulukila ku fipimo fya Baibolo, abantu abengi kuti batemwa Baibolo ukuteulwilwa ku fipimo fyabo.

Langulukeni, na kabili, umulandu wa mibele isuma. Yesu apeele ukufunda kwakosa ku cilonganino ca Tuatira pa kutekelesha ifibelesho fya bulalelale. “Ni ne kasapika wa mfyo ne mitima,” e fyo abebele, “kabili nkapeela imwe umo umo umwabele milimo yenu.”b (Ukusokolola 2:18-23) Lelo, bushe tacili ca cine ukuti abengi abaitunga ukuba Abena Kristu balakankila pa mbali ifipimo fya mibele isuma? Kuti batemwapo ukukaana cintu Yesu alandile ukucilo kukaana inshila ya myendele yabo iya bupulumushi.

Abasoma, pa mulandu wa kukaanapokelela Yesu wa mu Baibolo, balipanga Yesu wabo abene. Baliba no mulandu wa kwelenganye nshimi umulandu umo wine untu bapeela bakalemba ba Malandwe. Baliikatilila ku mbali sha bumi bwa kwa Yesu shintu bafwaya ukusumina, no kukaana ishashala, kabili balisanshako utufyebo na tumbi utwabo abene. Mu cituntulu, mululumba wa mano nelyo uwalefwayo kwalula ubwikashi te fyaba Yesu wa mu lyashi lya kale uo baitunga ukusapika; lelo, untu aba basoma bakwata aba fye ni mfundo ya kwelenganya kwabamo icilumba.

Ukusanga Yesu wa Cine Cine

Yesu alyeseshe ukubimbule mitima ya bantu abo mu kufumaluka baali ne nsala ya cine ca bulungami. (Mateo 5:3, 6; 13:10-15) Aba musango yo balankula ku bwite bwa kwa Yesu ubwa kuti: “Iseni kuli ine, bonse mwe bacucutika kabili abafinwa, na ine nalamupeelo kutusha. Sendeni ikoli lyandi no kusambilila kuli ine, pa kuti ndi wafuuka kabili uwapetama umutima; e lyo mwalasango kutusha ku mitima yenu; pantu ikoli lyandi lyalyanguka, ne cisendo candi calipepuka.”—Mateo 11:28-30.

Yesu wa cine cine tali na kusangwa mu fitabo fyalembwa na basoma ba muno nshiku; kabili tali na kusangwa mu macalici ya mu Kristendomu, umusandulukila ifishilano fyapangwa na bantu. Yesu wa mu lyashi lya kale kuti mwamusanga muli Baibolo. Bushe kuti mwatemwa ukusambilila ifyafulilako pa lwa wene? Inte sha kwa Yehova kuti shaba isha nsansa ukumwaafwa ukusambilila pa lwa wene.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

IMYANDA YA MYAKA IYA KULENGULULA

Ukulengulula Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki kwatendeke ukucila pa myaka 200 iyapitapo, lintu uwa mano ya buntunse umwina Germany Hermann Samuel Reimarus (1694-1768) acipampamike ukuti: “Tuli abalungamikwa ukupanga umupaka wamonekesha pa kati ka cisambilisho ca Batumwa mu fyalembwa fyabo na cintu Yesu Umwine mu nshita Yakwe ya bumi abilishe no kusambilisha.” Ukutula pa nshita ya kwa Reimarus, abasoma abengi balisambilishiwa ukuyumfwa mu nshila iyapalako.

Icitabo ca The Real Jesus cilandapo kuti bakalengulula abengi aba mu nshita yapita tabaleimona abene nga abasangu. Mu cifulo ca ico, “baleilanguluka nga abacililepo kuba aba cine mu buKristu pa kuilubula ku fikakilo fya cifundisho no kutiine mipashi.” Bayumfwile ukuti, ukulengulula, kwali “musango walopololwa uwa buKristu.”

Icishinka ca bulanda caba ca kuti Kristendomu asanguka apa kusandulukila ifishilano fyapangwa na bantu. Ififundisho fya bumunshifwa bwa mweo, Bulesa Butatu, na helo wa mulilo e fimo fye ifya fisambilisho ifyapusana na Baibolo. Lelo bakalemba ba Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki te bashingemwe no ku kusundula icine. Mu kupusanako, balilwishishe imikula ya kubalilapo iya fisambilisho fya bufi pa kati ka mwanda wa myaka uwa kubalilapo, lintu Paulo alembele ukuti ubusangu pa kati ka Bena Kristu baleitunga ‘bwalemonwa na lilya line.’ (2 Abena Tesalonika 2:3, 7) Kuti twacetekelo kuti ifyaba mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki fyaba ifyalembwa fya mu lyashi lya kale ne cine ca cifundisho.

[Akabokoshi pe bula 7]

NI LILALI LINTU AMALANDWE YALEMBELWE?

Abengi abalengulula Icipingo Cipya bapampamina pa kuti Amalandwe yalembelwe ninshi ifya kuponako fintu yalondolola fyalicitika kale na muli fyo kuti cashininkishiwe fyo mwalibamo ifilubo.

Nangu cibe fyo, ubushinino butubulula ukuti ukulembwa kwa kwa Mateo, Marko, na Luka kwalibangilile. Utulembo twa kusontelela utwa mwi samba muli bamanyuskripiti bamo aba kwa Mateo tulangililo kuti ukulemba kwa kutendekelako kwaliko mu kubangilila sana pamo nga mu 41 C.E. Luka nakalimo alembelwe pa kati ka 56 na 58 C.E., pantu ibuuku lya Imilimo (mu kupalishako ilyapwishishiwe mupepi na 61 C.E.) lilango kuti kalemba, Luka, aali kale kale nalemba “umulandu wa ntanshi,” Ilandwe. (Imilimo 1:1) Ilandwe lya kwa Marko lilangulukwa ukuti lyalembelwe mu Roma atemwa mu kati ka kubikwa mu cifungo ukwa kubalilapo nelyo ukwa cibili ukwa mutumwa Paulo—nakalimo pa kati ka 60 na 65 C.E.

Profesa Craig L. Blomberg asumina ukuti ayo Amalandwe yalembelwe mu kubangililako. Alandapo kuti nangu fye ni lintu twasanshako Ilandwe lya kwa Yohane, ilyalembelwe pa mpela ya mwanda wa myaka uwa kubalilapo, “tulapalamisha sana ku fya kuponako fya kutendekelako ukucila ifyaba mu malyashi ya bumi aya pa kale. Bakalemba ba mu kubangilila sana aba lyashi lya bumi ilya kwa Alexander Mukalamba, ku ca kumwenako, Arrian na Plutarch, balembele ukucila pa myaka 400 ninshi Alexander alifwa mu 323 B.C., lelo bakalemba ba lyashi lya kale babamona ukuba abacetekelwa. Imilumbe ya kwelenganya pa lwa bumi bwa kwa Alexander yalimako mu kupita kwa nshita, lelo mu cinkumbawile ni pa numa ya myanda ya myaka iingi ninshi aba bakalemba babili balilemba.” Imbali sha lyashi lya kale isha Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki mu cituntulu shalilinga ukupokelelwa pamo nge fipokelelwa amalyashi ya kale aya ku calo.

[Icikope pe bula 8]

Ukusekelela e kukapulamo muli Paradise wa pe sonde uuleisa