Bushe Mulingile Ukusumina mu Kufyalwa Cipya Cipya?

UWA MANO ya buntunse umuGriki, Plato atile abantu batemwana pa mulandu wa kufyalwa cipya cipya. Asumine ukuti pa mfwa ya mubili, umweo, apantu taufwa, ulakuuka ukuya ku co beta “ubwikashi bwa misango yasanguluka.” Umweo weka weka, uba muli uyo musango pa nshita yalepako, ukutontonkanya pa lwa misango ya kwingilamo. Lintu pa numa wafyalwa cipya cipya mu cintu cimbi, umweo ulakwata icitontonshi no kwibukisha kabili ulafuluka ubwikashi bwa misango yapusanapusana. Ukulingana na Plato, abantu batemwana pantu balamona mu bantu batemenwe umusango wayemba uo bebukisha panono kabili uo bafwaya.

Ukwishiba Uko Catula na Pantu Cashimpwa

Pa kuti kube ci cifundisho ca kufyalwa cipya cipya ninshi umweo ufwile ukuba uushifwa. Kanshi nga tulefwaya ukusanga ukwatuntuka ukufyalwa cipya cipya, tufwile ukubebeta abantu nelyo inko ishasumine ukuti umweo taufwa. Muli fyo, abengi batontonkanye fyo cafumine ku Egupti. Bambi batila catendeke kuli Babele wa pa kale. Pa kuti imipepele ya cina Babele ikwate amaka, bashimapepo basumbwile icifundisho ca kukuuka kwa mweo. Muli fyo kuti batunga ukuti bashimapepo babo baali fikolwe fyabo ifyalumbuka, nangu ca kuti fyafwile kale.

Nangu cibe fyo, ni mu India e mo icifundisho ca kufyalwa cipya cipya cakuliile. Aba mano ba baHindu baleshomboka ukutontonkanya pa lwa bubifi bwa mu calo conse no kucululuka kwa bantunse. Baleipusha abati, ‘Apantu Kabumba mulungami, ni shani fintu twingalondolola umulandu kwabela ifi fintu?’ Balifililwe ukusanga umulandu kwabela utuyofi no lufyengo apantu Lesa mulungami. Mu nshita, bapangile “ifunde lya karma,” ifunde lya kuti kwaliba icilenga ne cifumamo—e kuti ‘ico umuntu abyala, e co akalobolola.’ Bapangile ‘ukutantika kwa mulinganya’ ukwapikana umo ifisuma umuntu alecita ne fibi mu bumi bumo alalambulwa nelyo ukukandwa mu bumi bwakonkapo.

“Karma” ipilibula “incitilo.” Ku muHindu cisoswo kuti wa ncitilo shisuma nga ca kuti aleumfwila ifipimo fyonse ifya mu bwikashi na mu mipepele e lyo nga tafikonka ninshi wa ncitilo shabipa. Incitilo shakwe, nelyo karma, e shipima icili no kumucitikila mu kufyalwa cipya cipya konse. Nikhilananda, uwa mano ya buntunse atila: “Abantu bonse bafyalwa na plani wa mibele, iyapekanishiwa maka maka ukushimpwa pa ncitilo shabo mu bumi bwabalilepo, nangu ca kuti fimbi ifya ku mubili fyaba mulandu wa kupyana. [Kanshi] umuntu umwine e uipimina ifikamucitikila, e ulenga impela yakwe.” Nangu cibe fyo, ubuyo bwa kupelako bwa kulubukako kuli uku kukonkana kwa kufyalwa cipya cipya no kuyaikatana na Brahman mu kupelako. Casuminwo kuti, pa kufika uku umo afwile ukutukuta ukwikala bwino ubumi bwakwe no kukwata ukwishiba kwaibela ukwa ciHindu.

Icisambilisho ca kufyalwa cipya cipya muli fyo catuntuka ku cifundisho ca kuti umweo taufwa e lyo calundapo ne funde lya karma. Lekeni tumone fintu Icebo ca kwa Lesa icapuutwamo, Baibolo, isosa pa lwa ishi mfundo.

Bushe Umweo Taufwa?

Pa kwasuka ici cipusho, lekeni tuye ku citabo cakwatisha amaka pali ili lyashi—Icebo ca kwa Kabumba icapuutwamo. Mwi buuku lya kubalilapo fye ilya Baibolo, ibuuku lya Ukutendeka, tusambililamo ubupilibulo bwalungika ubwa “umweo.” Ukulanda pa muntu wa kubalilapo, Adamu, Baibolo itila: “Yehova Lesa abumbile umuntu ku lukungu lwa mushili, na mu myona yakwe apuutilemo umupu wa mweo; no yo muntu abe cibumbwa ca mweo.” (Ukutendeka 2:7) Cili icaumfwika ukuti umweo te cintu umuntu akwata lelo umuntu umwine e mweo. Ishiwi lya ciHebere ilyabomfiwa pano ku kupilibula umweo ni neʹphesh. Muli Baibolo limonekamo imiku mupepi na 700, kabili talilosha ku cintu capusanako kabili icishimonwa icaba mu muntu lelo lyonse lilosha ku cintu cingamonwa kabili ica mubili.—Yobo 6:7; Ilumbo 35:13; 107:9; 119:28.

Cinshi cicitika ku mweo pa mfwa? Tontonkanyeni icacitikiile Adamu ilyo afwile. Lintu abembwike, Lesa amwebele ati: “[Ukabwelela] ku mushili umo wabuulilwe; pantu uli lukungu, kabili ku lukungu e ko ukabwelela.” (Ukutendeka 3:19) Tontonkanyeni pa fyo ico cipilibula. Ilyo Lesa talalenga Adamu ukufuma ku lukungu, Adamu taaliko. Adamu abwelele ku mibele imo ine iya kukanabako lintu afwile.

Ukulondolola mu kwanguka, Baibolo isambilisha ukuti imfwa yaba mibele yapusana no bumi. Pali Lukala Milandu 9:5, 10, tubelengapo ukuti: “Aba mweo bantu abaishibo kuti bakafwa, lelo abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo, kabili takwaba cilambu kuli bene; pantu iciibukisho cabo calabwa. Conse ico iminwe yobe yasanga ica kucita, cita ku maka yobe; pantu takuli ica kucita nangu ca kwelenganya nangu kwishiba nangu mano ku Mbo uko uleya.”

Ici calola mu kuti abafwa te kuti bacite icili conse nelyo ukumfwa icili conse. Tabatontonkanya, kabili tabebukisha akali konse. Kemba wa malumbo alondolola ati: “Mwitetekela bakankaala, nangu mwana wa muntu uo takuli ukupususha muli wene; wafumo mupu wakwe, abwelela ku mushili wakwe, ubushiku bulya bwine yaloba amatontonkanyo yakwe.”—Ilumbo 146:3, 4.

Baibolo ilanga apabuuta ukuti pa mfwa umweo taukuukila ku mubili umbi, lelo ulafwa. Baibolo ilalandikisha ati: “Umweo uubembuka e ukafwa.” (Esekiele 18:4, 20, NW; Imilimo 3:23; Ukusokolola 16:3) E co, icifundisho ca kuti umweo taufwa—icifundisho apashimpwa imfundo ya kufyalwa cipya cipya—tacitungililwa mu Amalembo. Ukwabula ici cifundisho, ukufyalwa cipya cipya takukwate shinte. Cinshi, kanshi icilenga ukucula uko tumona mu calo?

Mulandu Nshi Abantu Baculila?

Umulandu ukalamba abantunse baculila kukanapwililika tupyana ukufuma ku lubembu lwa kwa Adamu. Baibolo itila: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano isonde, ne mfwa yaingilile mu lubembu; e fyo ne mfwa yayambukile ku bantu bonse, pantu bonse balibembwike.” (Abena Roma 5:12) Apantu twafyalwa kuli Adamu, bonse tulalwala, ukukota, no kufwa.—Ilumbo 41:1, 3; Abena Filipi 2:25-27.

Ukulundapo, ifunde lya kwa Kabumba ilishalulwa litila: “Mwilufiwa; Lesa tasentekwa; pantu ico umuntu abyala, e co akalobolola. Uubyala ku mubili wakwe wine, ku mubili akalobololako ukubola.” (Abena Galatia 6:7, 8) Muli fyo, ubumi bwa bucitobo kuti bwatungulula ku kushikitika kwa mu nkuntu, amafumo ya kupula, na malwele ya mu kwampana kwa bwamba. Magazini wa Scientific American atila: “Amaperesenti ya kupapusha 30 aya bakansa bepaya [mu United States] besa pa mulandu wa kupeepa, kabili icipimo cimo cine yesa pa mulandu wa musango wa bumi, maka maka imiliile no kukanatukusho mubili.” Utuyofi tumo utulenga abantunse ukucula na to ni pa mulandu wa konaula isonde ukwa muntu.—Linganyeniko Ukusokolola 11:18.

Ee, umuntu wine e wailetelela amalanda yakwe. Nangu cibe fyo, apantu umweo ulafwa, ifunde lya ‘ukulobolola ico ubyala’ te kuti libomfiwe ku kutila umuntu acula ku mulandu wa karma—e kuti ifyo acitile mu bumi aikeleko. Baibolo itila: “Uwafwa nalungamikwa, naupwo mulandu wa lubembu.” (Abena Roma 6:7, 23) Muli fyo ififuma mu lubembu tafisendwa ukuya ku bumi bumo ubwa pa numa ya mfwa.

Satana Kaseebanya na o alalenga ukucula ukwingi. Na kuba, cino calo citekwa na Satana. (1 Yohane 5:19) Kabili nga fintu Yesu Kristu asobele, abasambi Bakwe baali no ‘kupatwa ku bantu bonse pa mulandu we shina lyakwe.’ (Mateo 10:22) Pali uyu mulandu, abalungami balacula ifingi ukucila ababifi.

Muno calo kulaba ificitika ifyo tushishiba icilenga. Impalalubilo kuti yaipununa no kufilwa ukucimfya mu lubilo. Abashilika ba maka kuti bacimfiwa ku babulwa maka. Uwa mano kuti pambi afilwa ukusange ncito isuma na muli fyo ukucula ku nsala. Pa mulandu wa mibele imo, abantu abaishibisha ifya makwebo kuti bafilwa ukubomfya amano na muli fyo ukusanguka abapiina. Abantu baishiba bwino kuti bakolomona ubukali bwa balashi na muli fyo bapatwa. Mulandu nshi cabele fi? Imfumu ya mano Solomone yayasuka ati: “Pantu inshita ne ca mankumanya fiponena kuli bonse bene.”—Lukala Milandu 9:11.

Ukucula kwa muntu kwa kale na kale ilyo na baHindu bashilaesha ukulondolola umulandu kwabelako. Lelo bushe kwaliba isubilo lya kuti ku ntanshi kukawama? Kabili bulayo nshi ubwa mu Baibolo pa lwa bafwa?

Inshita ya ku Ntanshi iya Mutende

Kabumba alilaya ukuti nomba line fye ali no kupwisha icalo ca nomba icitungululwa na Satana. (Amapinda 2:21, 22; Daniele 2:44) Icikesako bwikashi bupya ubwa bantunse—“icalo cipya.” (2 Petro 3:13) Pali yo nshita “umwikashi wa mu calo takasose, ati, Nindwala.” (Esaya 33:24) Nelyo fye ukukalifya kwa mfwa kukafumishiwapo, pantu Lesa “akafuute filamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo; takwakabe kabili ukuloosha nangu kukuuta nangu kucululuka; pa kuti ifya ntanshi nafiya.”—Ukusokolola 21:4.

Kemba wa malumbo asobele pa lwa bekashi ba mu calo cipya icalaya Lesa ati: “Abalungama bakapyaninine calo, no kwikalamo inshiku pe.” (Ilumbo 37:29) Ukulunda pali co, abafuuka ‘bakailemeno bwingi bwa mutende.’—Ilumbo 37:11.

Mukundbhai, uulandilwepo mu cipande ca kwiswila, afwa fye ukwabula ukwishiba amalayo yawamisha aya kwa Lesa. Lelo amamilioni ya bantu abafwa ukwabula ukwishiba Lesa balikwata icilolelo ca kwisabuushiwa mu calo cipya ica musango yo, pantu Baibolo yalaya ati: “Kukabo kwima ku bafwa kwa balungama na bashalungama.”—Imilimo 24:15; Luka 23:43.

Ishiwi lya ciGriki a·naʹsta·sis, ilyo lipilibula “ukwiminina na kabili,” e lyabomfiwa pano ku kupilibula “ukwima ku bafwa.” Ukwima ku bafwa kanshi cisanshamo ukubwesha imibele ya uyo wine muntu.

Amano yakwata Kabumba wa muulu ne sonde tayapelela. (Yobo 12:13) Ukwibukisha imibele ya wafwa te kuti cimwanshe. (Linganyeniko Esaya 40:26.) Yehova Lesa na kabili afulisha ukutemwa. (1 Yohane 4:8) E co, kuti abomfya ukwibukisha kwakwe ukwapwililika, te ku kukanda abaafwile pa fibi baacitile, lelo ku kubabuusha ukwisaba mu paradise mu kuba no buntu bakwete ilyo bashilafwa.

Ku mamilioni ya bantu ukupala Mukundbhai, ukwima ku bafwa cikapilibula ukuba na batemwikwa babo na kabili. Lelo elenganyeni ifyo cingaba ku bali aba mweo nomba. Buuleni ku ca kumwenako, umwana wa kwa Mukundbhai, uyo nomba uwaishiba pa lwa cine ca kusungusha pa lwa kwa Lesa na malayo yakwe. Fintu cimusansamusha ukwishiba ukuti wishi taba mu kushinguluka fye kwa kufyalwa cipya cipya, ukwikala no bubifi no kucula lyonse! Alisendama mu mfwa, alepembelela ukwima ku bafwa. Fintu cimucincimusha ukutontonkanya pa lwa fintu kasuba kamo akebako wishi ifyo asambilila ukufuma mu Baibolo!

Ukufwaya kwa kwa Lesa kwa kuti “abantu [ba misango yonse bakapusuke, NW] no kufika ku kwishibe Cine.” (1 Timote 2:3, 4) Nomba e nshita ya kusambilila ifyo mwingekala kuli pe na pe muli paradise pe sonde, capamo na mamilioni ya bantu abalecito kufwaya kwa kwa Lesa kale kale.—Yohane 17:3.

[Amashiwi pe bula 7]

“Inshita ne ca mankumanya fiponena kuli bonse bene.”—Lukala Milandu 9:11

[Akabokoshi pe bula 6]

Imibele ya kwa Lesa ne Funde lya Karma

Mohandas K. Gandhi alondolwele ukuti: “Ifunde lya Karma talingalulwa kabili te kuti ulisengauke. Kanshi takwaba umulandu wa kuti Lesa anyantukilemo. E walibikileko kabili, caba kwati alilipampamike fyo fine.” Ubu bulondoloshi bwalikalifye Gandhi.

Lubali lumbi, ukwima ku bafwa kusokolola ukuti Lesa alitemwa nga nshi ububumbo bwakwe. Pa kubuusha uwafwa ukubwela pe sonde ilyaba paradise, Lesa alingile ukwishiba no kwibukisha fyonse pa lwa uyo muntu. Lesa cine cine alatusakamana umo umo.—1 Petro 5:6, 7.

[Icikope pe bula 5]

Ukulingana na baHindu ifi e fyo ubumi bukonkana

[Icikope pe bula 8]

Icebo ca kwa Lesa cisambilisha ulwa kwima ku bafwa