Ifipusho Ukufuma ku Babelenga
Bushe Tetragrammaton (ifilembo fya ciHebere fine ifye shina lya kwa Lesa) ilasangwa mwi lembo lya ciHebere ilya kwa Mateo ilyakopolwelwe kuli shing’anga umuYuda wa mu mwanda wa myaka uwalenga 14 Shem-Tob ben Isaac Ibn Shaprut?
Iyo, taisangwa. Nangu cibe fyo, ili lembo lya kwa Mateo lilabomfya hash·Shem’ (ukulembwa lyonse nelyo ukuputula) imiku 19, nga fintu calondolwelwe pe bula 13 mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa August 15, 1996.
Ili shiwi lya ciHebere hash·Shem’ lipilibula “Ishina,” mu kushininkisha icilosha kwi shina lya bulesa. Ku ca kumwenako, mwi lembo lya kwa Shem-Tob, umusango waipifiwa uwa hash·Shem’ ulamoneka ku ca kumwenako pali Mateo 3:3, umukululo umo Mateo ayambwile Esaya 40:3. Cilimo amano ukusondwelela ukuti lintu Mateo ayambwile icikomo ukufuma mu Amalembo ya ciHebere apasangwa Tetragrammaton, alesanshamo ishina lya bulesa mwi Landwe lyakwe. E co ilintu ilembo lya ciHebere ilya kwa Shem-Tob talibomfya Tetragrammaton, ukubomfya ishiwi lya kuti “Ishina,” pali Mateo 3:3, kutungilila ukubomfya kwa “Yehova” mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki.
Shem-Tob akopolwele ilembo lyakwe ilya ciHebere ilya kwa Mateo mu citabo cakwe ica kusansa ʼEʹven boʹchan. Nangu ni fyo, ni kwi kwafumine ilyo ilembo lya ciHebere? Profesa George Howard, uwasapika uyu mulandu apakalamba, atubulula ukuti “Mateo wa mu ciHebere uwa kwa Shem-Tob napamo alembelwe mu myanda ya myaka iya kubalilapo ine iya nshita sha Bena Kristu.”a Bambi te kuti basuminishanye nankwe.
Howard atila: “Mateo wa mu ciHebere uwasanshiwa muli ili lembo aishibikilwa maka maka ku kupusana kwakwe ukwingi ukufuma kuli Mateo walembelwe mu ciGriki.” Ku ca kumwenako, ukulingana ne lembo lya kwa Shem-Tob, Yesu asosele pa lwa kwa Yohane ati: “Ndemwebe cine cine, nati, mu bafyalwa ku banakashi tamwaimine uwacila pali Yohane Kabatisha.” Lilashako amashiwi ya kwa Yesu ayakonkelepo aya kuti: “Lelo uwacepesha mu bufumu bwa mu muulu mukalamba kuli wene.” (Mateo 11:11) Mu nshila yapalako, kwaliba ubupusano ubwingi pa ciHebere caba mu Amalembo ya ciHebere ne milembele yalinganako mu kulembwa kwa Septuagint wa ciGriki. Ilintu twalisumine fyo yalipusana, amalembo ya kale aya musango yo yaafwa sana mu kusapika kwa kulinganya.
Nga fintu cilandilwe, ilembo lya kwa Shem-Tob ilya kwa Mateo lisanshamo “Ishina” mu fifulo umwaba umulandu usuma uwa kusuminina ukuti Mateo cine cine abomfeshe Tetragrammaton. Muli fyo, ukutula 1950, ilembo lya kwa Shem-Tob lyalibomfiwa ku kutungilila ukubomfya kwe shina lya bulesa mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki, kabili na nomba lilaloshiwako muli The New World Translation of the Holy Scriptures—With References.b
[Amafutunoti]
a Moneni na “New Testament Studies, Volyumu 43, Namba 1, January 1997, amabula 58-71.
b Yasabankanishiwe mu 1984 na Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.