Ulupwa—Lulekabila Ukubombelapo mu Kampampa!

“NA PA numa batwalilile fye ukwikala mu nsansa.” Iyo mpela ya lushimi kuti yabomba fye ku ndupwa ishinono nga nshi muli shino nshiku. Ubulayo bwa pa bwinga ubwa kuti ‘nangu fikawame nangu fikabipe’ bakalatemwana ilyo lyonse bakaba abomi, ilingi kuba kulanda fye kwa munsaunte. Ukuba no lupwa lwa nsansa ni cela mushuke fye uwa kuti ilingi no kuwama tafiwama.

Pa kati ka 1960 na 1990, impendwa ya balelekana yalile pa muulu imiku ibili mu fyalo ifingi ifya ku Masamba ifyaya pa ntanshi mu fya bunonshi. Mu fyalo fimo impendwa yaingilishiweko imiku ine. Ku ca kumwenako, cila mwaka kulabako ukuufya ifyupo mupepi na 35,000 mu Sweden, kabili hafu wa ifyo fyupo fili no kupwa, umukasanshiwa abana banono 45,000. Abantu abekala pamo ukwabulo kuupana e bo ne mpendwa yakulanapo ku kulekana, icambukila amakumi ya makana na yambi aya bana. Na mu fyalo fyonse ukushinguluke sonde cilelola fye uko kwine, nga fintu mulemona mu mukululo pe bula 5.

Kwena, ukubongoloka kwa ndupwa ne fyupo kupwa tafili fyeni ukulingana ne fyo abantu bapitamo. Icipoope ca kwa Hammurabi ica mu mwanda wa myaka uwalenga 18 B.C.E. cakwetemo amafunde ayasuminishe ukulekana mu Babylonia. Nangu fye Malango ya kwa Mose, ayaimikwe mu mwanda wa myaka uwalenga 16 B.C.E., yalisuminishe ukulekana mu Israele. (Amalango 24:1) Nangu cibe fyo, muli uno mwanda wa myaka uwalenga 20 e mo ifikakilo fya cupo ficililemo ukunakuka. Ukucila pa myaka 10 iyapitapo, kalemba umo uwa mikululo ya mu nyunshipepala alembele ati: “Imyaka 50 ukufuma nomba, tatwakakwate fye ne ndupwa ishili shonse nga shino twakwata. Shikaba nashipyanikwapo na shimbi isha misango yapusanako.” Kabili ukutule lyo ifintu filelola fye ku kushininkisha imfundo yakwe. Ulupwa nalubotelela mu kwangufyanya nga nshi ica kuti icipusho ca kuti, “Bushe lukapusunsuka?” cilecililako ukube calinga.

Mulandu nshi cayafisha ku baupana abengi ukulambatila kuli umo no munankwe no kusungilila ulupwa lwaikatana? Cinshi caba e nkaama kuli abo balambatila ku banabo pa nshita ntali, mu nsansa ukupwisha imyaka 25 ne myaka 50 ukufuma pantu baupanine? Na kuba, mu 1983 cashimikwe fyo umwaume umo no mwanakashi mu ripabuliki wa Azerbaijan mu cali kale Soviet bakumenye imyaka 100 mu cupo cabo—pa mushinku wa myaka 126 umwaume e lyo 116 umwanakashi.

Ni Kwi Kulefumo Busanso?

Mu fyalo ifingi fimo ifilenga ukulekana kwa mwi funde fyaba bucende, ukucululusho muntu amatontonkanyo nelyo ukupuma, ukulekeleshiwa, ukukunkuma ku bwalwa, bucibola, ubushilu, ukuba no mwanakashi wa pa mbali, no kukunkuma ku miti ikola. Nangu cibe fyo, icilenga sana ca kuti imibele ya mutima iya kale na kale ukulola ku cupo ne mikalile ya cishilano iya lupwa nafyaluka apakalamba, maka maka mu makumi ya myaka aya nomba line. Ukucindika icintu icabako pa nshita ntali nakupwa. Bakapanga bafunuka aba nyimbo, aba mafilimu, amafilimu ya mukonkano aya pa TV, ne fitabo fyalumbuka nabasumbula ubuntungwa bwa kwampana kwa bwamba, bucisenene, bucilende, ne mikalile ya bukaitemwe. Basumbwile ulutambi ulukoweseshe imintontonkanya ne mitima ya bacaice na bakalamba kumo.

Ukufwailisha kwa mu 1996 kwalangilile ukuti amaperesenti 22 aya bena Amerika batila ukupumbukilako ku mwanakashi umbi limo limo kulawamine cupo. Inyunshipepala yafumine iyaibela iya Aftonbladet, iyaba pa kati ka shaishibikwa sana mu Sweden, yakoseleshe abanakashi ukulekana na balume pantu “e cingawamisha.” Abaishibe fya mitontonkanishishe abalumbuka na baishibe ntulo ya muntu balitunganya fye no kutunganyo kuti imipangilwe ya muntu “yateyanya” umwaume ukuti alekwata umwina mwakwe umupya nga papite myaka inono. Mu mashiwi yambi, baletubululo kuti ukupumbukilako ku mwanakashi umbi no kulekana e fyo cifwile fye ukuba. Bamo bapelulula fye no kuti ukulekana kwa bafyashi kuti pambi kwawamina abana, ukubapekanishisha ku kubomba pa fyo na bo bakesalekana kasuba kamo!

Imisepela iingi tabafwaya na kabili ukwikala ubumi bwa lupwa ulwa cishilano, ulwa bawishi, banyina, na bana. Imimwene yaseeka yaba ya kuti, “Nshingelenganya ukwikala ubumi bwandi bonse no mwina mwandi umo wine.” Kalume wa myaka 18 umwina Denmark atile: “Icupo capala Krisimasi, lushimi fye. Ine nshacicetekela.” Noreen Byrne uwa ku Cipani ca Banamayo ku Ireland alandile ati: “Ukuyumfwa kwabako kwa kuti, mulandu nshi uwa kulaikala na [baume] no kulababombela. Kwangala fye na bo . . . Abanakashi abengi balecimono kuti tabalekabila abaume pa kuti baleikalako bwino.”

Amayanda ya Mufyashi Umo Yalefulilako

Iyi mibele ya mutima iyanene mu Bulaya monse e ilengele ukuti banyina bashimbe mu kwangufyanya bafulileko. Bamo muli aba bafyashi bashimbe bapungwe fye abayumfwe fyo ukwimita kwa kuti tauipekenye tacili kulufyanya. Kwalibako abanakashi bamo abafwaya ukukusha umwana beka. Banyina abengi bekala no mwaume pa nshita imo, ukwabula amapange ya kuupana nankwe. Muli magazini wa Newsweek mwali ilyashi lyatantalila ilyalangililwe pa nkupo umwaka wapwile pa cipusho ca kuti “Bushe Icupo Cilefwa?” Lyalandile ukuti icipimo ca bana ba kupula abalefyalwa cileingilishiwako mu kwangufyanya mu Bulaya no kuti takuli no ulemoneko kusakamana. Sweden pambi kuti e uli na pa muulu, mu kuba na hafu wa bana bonse abafyalwa ninshi ba kupula. Mu Denmark na mu Norway calipalama kuli hafu wa bana bonse abafyalwa, e lyo mu France na mu England, mupepi no mwana umo muli batatu ninshi wa kupula.

Mu United States, indupwa shaba na bafyashi babili nashicepenkana nga nshi mu myaka amakumi yanono iyafumako. Lipoti umo ashimiko kuti: “Mu 1960, . . . pa bana bonse fye, amaperesenti 9 baikele mu mayanda ya mufyashi umushimbe. Ilyo calefika mu 1990, iyo mpendwa yalininine ukufika ku maperesenti 25. Ilelo, amaperesenti 27.1 aya bana bonse aba mu Amerika bafyalilwa mu mayanda ya bafyashi abashimbe, iyo icili ilenininako. . . . Ukutendeka mu 1970, impendwa ya ndupwa sha mufyashi umo yalikulilako imiku ibili no kucilapo. Ulupwa lwa cishilano luli mu busanso nga nshi ilelo ica kuti bakasapika bamo baleti kuti lwaba fye mupepi no kuloba.”

Mu fyalo muntu Icalici lya Roma Katolika lishikwetemo sana amaka mu fya mibele isuma, indupwa sha bafyashi abashimbe shileya shilefulilako. Ifinshingwa ng’anda umwaba banyina, bawishi, na bana tafyafika na kuli hafu wa finshingwa ng’anda fyonse mu Italy, kabili icilepyana pa lupwa lwa cishilano cili bantu baupana abashaba na bana ne finshingwa-ng’anda ifya bafyashi abashimbe.

Imitantikile ya kukumbusuka abashibomba mu fyalo fimo kwena e ikoselesha abantu ukukanaupa nelyo ukuupwa. Banyina abashimbe abafwilishiwa no buteko kuti baleko kwafwiwa nga baupwa. Banyina abashimbe mu Denmark balabalundilapo indalama isha kusungila abana, e lyo mu ncende shimo, banyina abashilafishe myaka ya mwi funde balapoke ndalama na shimbi no kubasonkelele ng’anda. Kanshi mwalibimbwa indalama. Alf B. Svensson atunga ukuti ukulekana mu Sweden kusende ndalama sha basonka imisonko amadola pa kati ka 250,000 e lyo na 375,000 mu ndalama sha kubikilwapo, isha kulipilila ku mayanda, no kwafwilisha abekashi.

Amacalici ya mu Kristendomu yalemoneke fyo tayalecitapo nangu cimo ku kwesha ukufumyapo uku kukongama kwa bonaushi ukuli pa ndupwa. Bapasita abengi na bashimapepo baleshomboka na mafya ya mu ndupwa shabo shine, kanshi tabakwete na maka ya kwaafwako bambi. Bamo balemoneka fye no kuti baleafwilisha ukulekana. Inyunshipepala ya Aftonbladet iya pa April 15, 1996, yashimike ukuti pasita Steven Allen uwa ku Bradford, England, aliteyenyeko ukusefya kwaibela ukwa kulekana, uko aletubulule fyo kuti kwabomba nga mapepo ya bulashi mu macalici yonse aya mu Britain. “Mapepo ya kundapa ku kwaafwako umo ukuiteulwila ku cibacitikile. Kuti cabaafwa ukwishibo kuti Lesa acili alibatemwa kabili alebalubula ku kukalipwa.”

E co ni kwi kuntu ulupwa lulelola? Bushe kuliko isubilo lya kuti lukapusunsuka? Bushe ulupwa lumo lumo kuti lwasungilila ukwikatana kwabo mu kusanswa kwa musango yu ukushaikulila? Twapaapaata langulukeni icipande cikonkelepo.

[Charti pe bula 5]

IFYUPO FYA PA MWAKA UKUFILINGANYA NO KULEKANA MU FYALO FIMO FIMO

ICALO UMWAKA IFYUPO UKULEKANA

Australia 1993 113,255 48,324

Canada 1992 164,573 77,031

Cuba 1992 191,837 63,432

Czech Republic 1993 66,033 30,227

Denmark 1993 31,507 12,991

Estonia 1993 7,745 5,757

France 1991 280,175 108,086

Germany 1993 442,605 156,425

Japan 1993 792,658 188,297

Maldives 1991 4,065 2,659

Norway 1993 19,464 10,943

Puerto Rico 1992 34,222 14,227

Russian Federation 1993 1,106,723 663,282

Sweden 1993 34,005 21,673

United Kingdom 1992 356,013 174,717

United States 1993 2,334,000 1,187,000

(Ukufuma muli 1994 Demographic Yearbook, United Nations, New York 1996)