Umusumba wa Betele Uwalimo Ubusuma no Bubi

IMISUMBA imo ileshibikwa nge isuma, e lyo imbi ileshibikwa nge yabipa, ukulingana ne ficitwa muli iyi misumba. Nangu cibe fyo, umusumba wa Betele waliibela pantu waishibikwe ngo walimo ubusuma no bubi. Icikolwe Yakobo awinike ati Betele, icipilibula “Ing’anda ya kwa Lesa.” Lelo ilyo papitile amakana ya myaka, kasesema Hosea awinike ati “Ing’anda ya Buncitatubi.” Ni shani fintu uyu musumba wayalwike ukufuma ku busuma no kwisabamo ububi? Kabili finshi twingasambililako ku fyacitike kuli uyu musumba?

Ukwampana kwa Betele na bantu ba kwa Lesa kwatendeke mu 1943 B.C.E. ilyo Abrahamu acili no mweo. Pali iyo nshita, umusumba waleitwa ati Lusi, ishina lya kubalilapo ilya cina Kanaani. Wali mu mpaanga ya milundu, mupepi na makilomita 17 ku kapinda ka kuso aka Yerusalemu. Elenganyeni Abrahamu no mwipwa wakwe Lote nabeminina apasansuka pa muulu wa mpili shashinguluka Betele, balelolesha pa nshi mu malungu ya mufundo aya mu Mupokapoka wa Yordani. Mano mano, Abrahamu aeba Lote ulwa bwafya bwa mpanga ya kuliishapo imikuni yabo iya nama no kusoso kuti: “Shi peba lubuli pa kati ka ine na iwe, kabili pa kati ka bacemi bandi na bacemi bobe; pantu tuli ba bwananyina. Bushe icalo conse tacili ku cinso cobe? Shi upaatuke kuli ine: nga waya ku kuso, ine nkaya ku kulyo; atemwa, nga waya ku kulyo, ine nkaya ku kuso.”—Ukutendeka 13:3-11.

Abrahamu tapampamine fye pa nsambu shakwe isha kubalilapo kusala impanga. Mu cifulo ca ico, alekele uwali umwaicepo ukusale mpanga yawamisha. Kuti twapashanya imibele ya kwa Abrahamu iishaiwamina. Kuti twapwisha imilandu ya fikansa ukupitila mu kuitendekelako kulanda mu kutekanya no kucite ci ukwabula bukaitemwe.—Abena Roma 12:18.

Ilyo papitile myaka lintu Yakobo umwishikulu wa kwa Abrahamu ailetubilisha mu Lusi, alilotele iciloto caibela. Amwene “umutanto nawimikwa pano isonde, ne mpela ya uko naifika mu muulu: moneni, na bamalaika ba kwa Lesa balenininamo no kutentemukilamo. Kabili, moneni, Yehova naiminina apo ali.” (Ukutendeka 28:11-19; linganyeniko Yohane 1:51.) Iciloto calimo bupilibulo bwacindama. Bamalaika abo Yakobo amwene bali no kumupyungila mu kufikilisha ubulayo Lesa amulaile ukukuma ku bufyashi bwakwe. Icifulo casumbuka ica kwa Yehova pa muulu wa mutanto calangilile ukuti aali no kutungulula bamalaika muli uyu mulimo.

Yakobo aliseshiwe nga nshi pa kwishiba ukuti ali no kutungililwa na Lesa. Ilyo ashibwike, ainike ilya ncende ati Betele, icipilibula “Ing’anda ya kwa Lesa,” no kulapa umulapo kuli Yehova ati: “Na conse ico mukampeela, nkalekapo ica pe kumi kuli imwe.”a (Ukutendeka 28:20-22) Apo alishibe ukuti fyonse ifyo akwete fyafumine kuli Yehova, alefwaisha ukumupeela ifingi nge nshila ya kulangishishamo ukutasha.

Na Bena Kristu ilelo balikwata bamalaika ababapyungila. (Ilumbo 91:11; AbaHebere 1:14) Nabo kuti balangisha ukutasha pa mapaalo yabo yonse ukupitila mu “kufushisho kutootela kuli Lesa.”—2 Abena Korinti 9:11, 12.

Mu kuya kwa nshita, intuntuko sha kwa Yakobo shasangwike uluko. Intungulushi yabo Yoshua yacimfishe mfumu ya cisenshi iya Betele mu kubangilila kwa kucimfya Kanaani. (Yoshua 12:16) Mu nshita ya Bapingushi, kasesema Debora aikele mupepi na Betele no kulanda icebo ca kwa Yehova ku bantu. Samwele na o aletandalila Betele lyonse lintu alepingula uluko lwa Israele.—Abapingushi 4:4, 5; 1 Samwele 7:15, 16.

Betele Yasanguka Icifulo ca Busangu

Lelo Betele yalilekele ukwishibikilwa ku kupepa kwasanguluka pa numa ya kupatukana kwa Bufumu mu mwaka wa 997 B.C.E. Imfumu Yeroboamu yapangile Betele nge cifulo ca kupepelapo iciponti ca ng’ombe ico aletunge fyo caleimininako Yehova. (1 Ishamfumu 12:25-29) E mulandu wine lintu Hosea alesobela ukonaulwa kwa musumba wa Betele, awitile ati “Bet-abene,” icipilibula “Ing’anda ya Buncitatubi.”—Hosea 10:5, 8.

Nangu cingati Betele yasangwike icifulo ca buncitatubi bwa ku mupashi, ifyacitikemo fitwalilila ukupayanya amasambililo yacindama twingasambililako. (Abena Roma 15:4) Fimo ifya musango yo twingasambililako fyakuma kuli kasesema uushalumbulwe shina uwatuminwe ku musumba wa Betele ukufuma ku musumba wa Yuda ku kuyasobela ukonaulwa kwa fipailo fya uko na bashimapepo. Na kabili Yehova amwebele ukubwelela ku musumba wa kwa Yuda, uwali fye amakilomita ayanono ukutalukako ku kapinda ka kulyo, kabili tali na kulya nangu kunwa. Uyu kasesema aliseseme mu kushipa pa ntanshi ya mfumu ya kwa Israele, Yeroboamu no kulapisha icipailo ca musumba wa Betele. Lelo taumfwilile Lesa kabili ailelya mu ng’anda ya kwa kasesema umukote mu Betele. Mulandu nshi? Kasesema umukote abepele ubufi ukuti malaika wa kwa Yehova amukambishe ukusekelela kasesema munankwe. Ukukanaumfwila kwa kwa kasesema uwafumine ku Yuda kwalimwipaishe imfwa ya kupumikisha.—1 Ishamfumu 13:1-25.

Nga ca kuti uwasumina munensu atweba ukucita icilemoneke calubana, tufwile ukucita shani? Ibukisheni ukuti nangu kupanda amano ukwafumaluka kuti kwatuletelela nga ca kuti kwalilubana. (Linganyeniko Mateo 16:21-23.) Ukupitila mu kufwaya ukutungululwa na Yehova mwi pepo no kubelenga Icebo cakwe, kuti twasengauka icilubo cingatuletelela cintu kasesema uushalumbulwa ishina apangile.—Amapinda 19:21; 1 Yohane 4:1.

Ilyo papitile imyaka 150, kasesema Amose aile ubulendo ku kapinda ka kuso ku kusesemena Betele. Amose alisenwike na maka abantu alelandako aba bulwani, kumo na Amasia shimapepo, uyo mu cilumba aebele Amose ‘ukufyuka ukuitwala ku calo ca kwa Yuda.’ Lelo ukwabulo mwenso Amose aebele Amasia pa lwa tuyofi twali no kwisa pa lupwa lwa kwa shimapepo. (Amose 5:4-6; 7:10-17) Ica kumwenako ca kwa Amose citucinkulako kuti Yehova kuti alenga ababomfi bakwe abaicefya ukuba abashipa.—1 Abena Korinti 1:26, 27.

Mu kuya kwa nshita, Yoshia, imfumu ya busumino iya Yuda, yatobawile ‘ciipailo icali mu Betele, yatobawile no musansama, yalipelele wasuka wabo lukungu, no koca Ashera.’ (2 Ishamfumu 23:15, 16) Baeluda ilelo mu kupimpa kuti bapashanya ica kumwenako cishaiwamina ica kwa Yoshia ukupitila mu kukonka amakambisho ya kwa Lesa no kuba aba ntanshi mu kusungilila icilonganino icasanguluka.

Ifi ifyacitike mu musumba wa Betele filangilila bwino bwino ififuma mu bulungami na mu bubifi, ne fifuma mu kumfwila Yehova na mu kukanamumfwila. Imyaka ya kubangilila sana, Mose alibikile ku cinso ca luko lwa kwa Israele uku kusalapo pa kusoso kuti: “Nimbika ku cinso cenu lelo umweo no busuma, ne mfwa no bubi.” (Amalango 30:15, 16) Ukwetetula pa fyacitike mu Betele kuti kwatukoselesha ukuishibisha ukuti tuli ba mu “Ng’anda ya kwa Lesa,” iyaba icifulo ca kupepa kwa cine, te ba mu “Ng’anda ya Buncitatubi.”

[Futunoti]

[Icikope pe bula 23]

Ifitantala fya musumba wa Betele, kuntu Yeroboamu apangile icifulo ca kupepelapo iciponti ca ng’ombe