Kateka wa Cilumba Apokwa Ubufumu
KASESEMA Daniele alembele ukuti: “Belshasari imfumu acitiile abakankaala bakwe ikana limo umutebeto ukalamba, na ku cinso ca be kana limo alenwo mwangashi.” Nangu cibe fyo, lintu umutebeto watwalilile ukufukila, “ukubeeka kwa” mfumu “kwalyalwike, na matontonkanyo ya iko yaliisuswile, ne mfyufyu sha musana wa iko shalesokona, na makufi ya iko yalepumana.” Ilyo tabulaca, “Belshasari, imfumu ya bena Kaldi, aliipaiwe, kabili Dariusi umwina Madai apokelele ubufumu.”—Daniele 5:1, 6, 30, 31.
Belshasari aali nani? Cinshi calengele ukuti aleitwa “imfumu ya bena Kaldi”? Cifulo nshi akwete mu Bufumu bwa Babele Ubupya? Ni shani fintu apokelwe ubufumu?
Bushe Aali Kateka Munankwe Nelyo Imfumu?
Daniele atile Nebukadnesari ni wishi wa kwa Belshasari. (Daniele 5:2, 11, 18, 22) Nangu cibe fyo, taali wishi wa cine cine. Icitabo ca Nabonidus and Belshazzar, icalembwa na Raymond P. Dougherty, citubulula ukuti napamo Nebukadnesari ali ni shikulu wa kwa Belshasari ukufuma ku lupwa lwa kwa nyina, Nitocris. Na kabili kuti casoswa ifyo Nebukadnesari ni “wishi” kwa Belshasari pantu e wamutangilile ukuteeka. (Linganyeniko Ukutendeka 28:10, 13.) Te mulandu ne fyo, ifilembo fya cuneiform ye loba ifyasangilwe ku kapinda ka kulyo aka Iraq muli ba 1800 filangilile fyo Belshasari ali mwana mwaume umukalamba uwa kwa Nabonidus, imfumu ya Babele.
Apo ubulondoloshi mu cipandwa 5 bulanda fye pa fyacitike pa bushiku Babele aonawilwe mu 539 B.C.E., tabushimika fintu Belshasari atendeke ukuteka. Lelo incenshi sha fya cishawasha shilondolola ukwampana kwali pali Nabonidus na Belshasari. Alan Millard uwasambilila ifya cishawasha kabili incenshi ya ndimi shasakaanishiwa isha ku Afrika na ku Asia atile: “Ifyalembwa fya cina Babele filangilila ukuti Nabonidus ali wa mibele iyeni.” Millard alundapo kuti: “Nangu cingati tasuulile imilungu ya Babele, apoosele . . . sana amano ku kupepa umweshi nga kalesa mu misumba imbi ibili, iya Uri na Harran. Pa myaka iingi intu atekele, Nabonidus taleikala na ku Babele; lelo aleikala pa cifulo cabapo amenshi ne fimenwa ica Teima [nelyo, Tema] ku kapinda ka kuso aka calo ca Arabia.” Mu kumonekesha, Nabonidus apoosele inshita ya kuteka kwakwe ku nse ya musumba wa bwangalishi, uwa Babele. Ilintu ashalebapo, Belshasari e walepeelwa amaka ya kuteka.
Ukwishibisha bwino bwino icifulo ca cine cine ica kwa Belshasari, icalembwa ca pe libwe icalondololwa nga “Icalembwa ca Cikomo ica kwa Nabonidus” citila: “[Nabonidus] aseekeshe ‘Umulalo wa fita’ ku (mwana umwaume) wakwe umukalamba, ibeli, kabili (akambishe) ukuti imilalo ya fita yonse mu calo iletungululwa na wena. Lyene amupeele amaka (yonse), [amuseekeshe] no bufumu.” E co, Belshasari ali kateka munankwe.
Lelo bushe kateka munankwe kuti amonwa nge mfumu? Icimumbwa ca kwa kateka icasangilwe muli ba 1970 ku kapinda ka kuso aka Syria cilangilile fyo calishibikwe ukuti kateka aleitwa nge mfumu, nangu ca kuti ali ne cifulo cacepako. Ici cimumbwa cali ca kwa kateka wa ku Gosani kabili palembelwe ifya mu lulimi lwa cina Ashuri na mu ciAramaic. Ukulemba kwa mu lulimi lwa cina Ashuri kwaitile umuntu ati kateka wa ku Gosani, lelo ukulemba kwa ciAramaic kwamwitile ati imfumu. E co, te kuti cibe ica kupapusha ukwita Belshasari impyani ya bufumu mu kulemba kwa cina Babele pa nshita imo ine ukumwita ati imfumu mu kulemba kwa ciAramaic ukwa kwa Daniele.
Ukutantika kwa kuteka kwa kwa Nabonidus na Belshasari capamo kwalitwalilile na mu nshita sha kupelako isha Bufumu bwa Babele Ubupya. E co, pa bushiku Babele yaleonaulwa, Belshasari asosele fyo Daniele ali no kuba kateka uwa butatu mu bufumu, lelo te wa bubili.—Daniele 5:16.
Kateka Wacishamo Ukuicetekela Kabili uwa Cilumba
Ifyacitike ku kupwa kwa kuteka kwa kwa Belshasari filangilila ukuti uyu cilolo ali uwacishamo ukuicetekela kabili uwa cilumba. Lintu ukuteka kwa kwa Nabonidus kwapwile pa October 5, 539 B.C.E., alibeleme mu Borsippa, ilyo acimfiwe ku fita fya bena Madai na bena Persia. Babele yena yaliishingwa. Lelo Belshasari aleyumfwa uwacingililwa mu musumba washingulwikwe ne fibumba ifikalamba ica kuti mu nshita ya bushiku bulya bwine, acitiile “abakankaala bakwe ikana limo umutebeto ukalamba.” Kalemba wa lyashi lya kale ilya ciGriki uwa mu mwanda wa myaka uwalenga busano Herodotus asosa ukuti abantu “balecinda pali iyo inshita, kabili baleipakisha” mu musumba.
Nangu cibe fyo ku nse ya fibumba fya Babele ifita fya bena Madai na bena Persia fyali ifyalola. Mu kuba no kutungulula kwa kwa Koreshe, bapindulwile amenshi ya mumana wa Yufrate, uwapitile mu kati ka musumba. Ifita fyakwe fyaliiteyenye ukwabuka cilya fye yakamako. Baali no kuninina ukwasuluka no kwingila mu musumba pa fibi fyaisuka ifya mukuba pa fibumba mu mbali ya mumana.
Nga ca kuti Belshasari alibukile ulwa fyalecitika ku nse ya musumba, nga alisele mpongolo sha mukuba, no kubika abaume bakosa pa fibumba mu mbali ya mumana, no kwikata abalwani. Lelo pa mulandu wa kukolwa, Belshasari wa cilumba akambishe ukuleta ifipe fye tempele lya kwa Yehova. Lyene, ukwabulo mwenso, anwenene muli fyene capamo na bo alaalike, abasano bakwe na bakanakashi bakwe ninshi baletasha imilungu ya Babele. Lyene mu kupumikisha, ukuboko kwalimoneke mu cisungusho no kutendeka ukulemba pa cibumba ca mwi sano. Pa mulandu wa kwikatwa umwenso, Belshasari aebele aba mano bakwe ukwilula bulya bukombe. Lelo “bafililwe ukubelenge lembo, nangu kulengo kushimbulwa kwa liko kwishibwe ku mfumu.” Kwi pele pele, Daniele “aletelwe pa mfumu.” Pa kuba uwapuutwamo, kasesema wa kwa Yehova uwashipa asokolwele ubupilibulo bwa bukombe ubwa kusungusha, ubwalesobela ukonaulwa kwa Babele ku bena Madai na bena Persia.—Daniele 5:2-28.
Abena Madai na bena Persia bacimfishe umusumba mu kwanguka, kabili Belshasari alifwile bulya bwine bushiku. Ilyo afwile, na lintu Nabonidus acimbile kuli Koreshe nga fintu cimoneka, Ubufumu bwa Babele Ubupya e fyo bwapwile.
[Icikope pe bula 8]
Daniele aleilula ubukombe bwa konaulwa kwa Bufumu bwa Babele