Yerusalemu—Bushe ‘Alicila pa Kusekelela Kwenu Ukwapulamo’?
“Ululimi lwandi lukakatile mu kanwa kandi, . . . nga nshisansabalika Yerusalemu ukucila mu kusekelela kwandi ukwapulamo!”—ILUMBO 137:6.
1. Bushe abaYuda abengi bankole balemona shani umusumba wasalwa uwa kwa Lesa?
PALIPITILE imyaka mupepi na 70 ukutula apo aba Yuda bankole bakubalilapo babwelulukile ku Yerusalemu mu 537 B.C.E. Itempele lya kwa Lesa lyali nalikuulwa cipya cipya, lelo umusumba wali ucili amapopa. Pali iyi nshita, inkulo ipya iyali muli bunkole yali naikula. Ukwabulo kutwishika abengi bayumfwile nga kemba wa malumbo uwaimbile ukuti: “Nga nalaba iwe, we Yerusalemu, ukwa kulyo kwandi kulabe ukwanguka kwa kuko.” (Ilumbo 137:5) Bamo balicitilepo fimo ukucila pa kwibukisha fye Yerusalemu; ku ncitilo shabo balangile ukuti Yerusalemu alisansabele ‘ukucila pa kusekelela kwabo ukwapulamo.’—Ilumbo 137:6.
2. Esra ali ni nani, kabili apaalilwe shani?
2 Ku ca kumwenako, bebeteni shimapepo Esra. Nangu fye ni lintu ashilabwelela ku calo ca ku mwabo, ali uwapimpa mu kwafwilisha ifyakumine ukupepa kwasanguluka mu Yerusalemu. (Esra 7:6, 10) Pali ico Esra alipaalilwe apakalamba. Yehova alengele umutima wa mfumu ya Persia ukusuminisha Esra ukutungulula ibumba lyalenga bubili ilya bankole abalebwelulukila ku Yerusalemu. Ukulundapo, imfumu yabapeele imisangulo iingi iya golde na silfere “ku kuyemfye ng’anda ya kwa Yehova.”—Esra 7:21-27.
3. Ni shani fintu Nehemia alangile ukuti Yerusalemu e cintu capulamo ico ayangilweko?
3 Ilyo papitile imyaka 12, kwaliko umuYuda na umbi uwacitilepo cimo icikalamba, uyu ali ni Nehemia. Alebomba mwi sano lya Persia ku Shushani. Alebombe ncito ya mucinshi pamo nga kasumika wa Mfumu Artakishashete, lelo ico te calengele Nehemia ukuba no ‘kusekelela kwapulamo.’ Icalengele, aalefwaisha ukuyakuula cipya cipya Yerusalemu. Nehemia alipepeele ici pa myeshi iingi, kabili Yehova Lesa alimupaalile pa kucite co. Ilyo imfumu ya Persia yaumfwile ukwangwako kwa kwa Nehemia, yalimupayanishishe umulalo wa fita na bakalata bakumusuminisha ukuyakuula Yerusalemu cipya cipya.—Nehemia 1:1–2:9.
4. Kuti twalanga shani ukuti ukupepa kwa kwa Yehova kwalicila pa kusekelela kwesu konse?
4 Ukwabulo kutwishika, Esra, Nehemia, na baYuda abengi abailundile kuli bene balishininkishe ukuti ukupepa kwa kwa Yehova, ukwali mu Yerusalemu, kwalicindeme ukucila icintu conse cimbi, no kuti ‘kwalicilile pa kusekelela kwabo ukwapulamo,’ uko e kuti, pa cintu conse cimbi ico pambi bali no kusekelelapo. Mwandi abantu ba musango yo baba ca kukoselesha kuli bonse ababapashanya mu fyo bamona Yehova, ukupepa kwakwe, no kuteyanya kwakwe ukutungululwa no mupashi ilelo! Bushe na imwe e fyo mumona? Bushe ukupitila mu kushipikisha kwenu mu milimo ya bukapepa mulalanga ukuti ishuko lya kupepa Yehova capamo na bantu bakwe abaipeela e kusekelela kwenu ukwapulamo? (2 Petro 3:11) Natubebete ifisuma ifyafumine mu bulendo bwa kwa Esra ubwa ku Yerusalemu, pa kuti ukukoseleshiwa kwesu kulundwepo.
Amapaalo no Kushingamwa
5. Mapaalo nshi ayakalamba abekashi ba mu Yuda bapokelele mu nshiku sha kwa Esra?
5 Ibumba lya bankole abalebweluluka abali mupepi na 6,000 pamo na Esra baletele imisangulo ya golde na silfere iye tempele lya kwa Yehova. Nga ni lelo iyi misangulo kuti yafika ku madola amamilioni 35. Imisangulo aba bankole baletele yalicilile imiku 7 pa yaletele bankole ba ntanshi. Fintu abekashi ba mu Yerusalemu na mu Yuda bafwile batashishe Yehova pa kupokelela aba bonse aba kubafwa ukusanshako ne misangulo! Lelo amapaalo yakalamba ukufuma kuli Lesa yalaleta no kushingamwa.—Luka 12:48.
6. Fintu nshi Esra aishilesanga mu calo ca ku mwabo, kabili cinshi acitilepo?
6 Tapakokwele Esra aishilesanga ukuti abaYuda abengi, ukusanshako na bashimapepo na bakalamba, balitobele Ifunde lya kwa Lesa pa kuupa abakashi abasenshi. (Amalango 7:3, 4) Cali ca nsambu ukuti omfwe ubulanda pali uku kutobe cipingo ce Funde lya kwa Lesa. “Ilyo naumfwile icebo ici, nalepwile ilaya lyandi na tambatamba wandi, . . . no kwikala uwapeshiwa amano.” (Esra 9:3) Lyene, pa menso ya bena Israele abasakamikwe, Esra apepele kuli Yehova ukupongolola fyonse ifyali ku mutima wakwe. Ilyo bonse baleumfwako, Esra apitulwike muli bucintomfwa bwa bena Israele na mu kusoka kwa kwa Lesa pa fyali no kucitika nga baupile abasenshi ba muli cilya calo. Asondwelele ukuti: “Mwe Yehova, Lesa wa bena Israele, muli balungama; pantu natushala umushashi uwapusuka, nga muli buno bushiku: moneni, tuli ku cinso cenu mu lubembu lwesu; pantu tapali wa kwiminina ku cinso cenu pali uyu mulandu!”—Esra 9:14, 15.
7. (a) Ca kumwenako nshi icisuma Esra aimike pa kubombela pa kulufyanya? (b) Mu nshiku sha kwa Esra aba mulandu bayankwileko shani?
7 Esra abomfeshe inumbwilo ya kuti “natushala.” Ee, aliisanshishemo, nangu ca kuti pa lwakwe tali na mulandu. Ubulanda bukalamba ubwa kwa Esra pamo ne pepo lyakwe ilya kuicefya fyafikile pa mitima ya bantu kabili fyabalengele ukucite milimo iiyene no kulapila. Baliitemenwe ukupwisha ubwafya ubushayangwike, e kuti bonse abatobele Ifunde lya kwa Lesa bali no kutamfya abakashi babo bambi bambi ku fyalo fya ku mwabo, kumo na bana bafyele muli bene. Esra alisuminishe iyi nshila ya kupwishishamo ubwafya kabili akoseleshe abali no mulandu ukuikonka. Apo imfumu ya Persia yalimupeele ubulashi, Esra alikwete insambu sha kukanda bampulamafunde bonse nelyo ukubatamfya mu Yerusalemu na mu Yuda. (Esra 7:12, 26) Lelo kwati ifyo te fyo acitile. ‘Ulukuta lonse lwasosele’ aluti: “Tuli no kucita umwabele fyebo fyenu.” Na kabili, bayebelele ukuti: “Twapulumukisha mu mulandu uyu.” (Esra 10:11-13) Esra icipandwa 10 calitantika amashina ya baume 111 abaumfwiliile ifyapingwilwe ukupitila mu kutamfya abakashi babo bambi bambi na bana bafyele kuli bene.
8. Mulandu nshi iyi ncitilo yakakala iya kutamfya abakashi bambi bambi yali no kuwamina abantu bonse?
8 Te Israele eka iyi ncitilo yali no kuwamina lelo na bantu bonse. Akubula kulungike fintu, abena Israele nga balitobenkene ne nko ishabashingulwike. Muli yo nshila, umutande wa ntuntuko umwali no kufuma Ubufyashi Bwalaiwe ukuti abantu bakapaalilwemo nga walikoweshiwe. (Ukutendeka 3:15; 22:18) Nga calyafishe ukwishiba bwino Ubufyashi Bwalaiwe ubwafumine ku ntuntuko sha Mfumu Davidi uwa mu mukowa wa kwa Yuda. Ilyo papitile imyaka 12, uyu mulandu wacindama waishilelandwapo na kabili lintu “ubufyashi bwa kwa Israele bwaipaatwile kuli bambi bambi bonse.”—Nehemia 9:1, 2; 10:29, 30.
9. Kufunda nshi ukusuma Baibolo ifunda Abena Kristu abaupa nelyo ukuupwa ku bashatetekela?
9 Cinshi ababomfi ba kwa Yehova aba muno nshiku bengasambilila ukufuma kuli ili lyashi? Kwena, Abena Kristu tababa mu cipingo ce Funde. (2 Abena Korinti 3:14) Lelo, bomfwila ‘ifunde lya kwa Kristu.’ (Abena Galatia 6:2) E co, Umwina Kristu uwaupa nelyo ukuupwa ku ushatetekela alomfwila ukufunda kwa kwa Paulo ukwa kuti: “Ngo wa bwananyina ali no mukashi uushatetekela, kabili umukashi asumino kwikala nankwe, emuleka.” (1 Abena Korinti 7:12) Ukulundapo, lyaba lifunde lya mu Malembo ukuti Abena Kristu abaupa nelyo ukuupwa ku bashatetekela babombele pa kuwamya icupo cabo. (1 Petro 3:1, 2) Ukumfwila uku kufunda kushaiwamina ilingi line kwafumamo ipaalo lya kulenga abashatetekela ukwalwila imitima yabo ku kupepa kwa cine. Bamo balisanguka fye na Bena Kristu babatishiwa aba busumino.—1 Abena Korinti 7:16.
10. Lisambililo nshi Abena Kristu bengasambilila ku baume abena Israele 111 abatamfishe abakashi babo bambi bambi?
10 Nalyo line, ilyashi lya bena Israele abatamfishe abakashi babo bambi bambi lipayanya isambililo lishaiwamina ku Bena Kristu abashimbe. Tabalingile ukwishishanya na bashatetekela. Kuti cakosa ukusengauka ukwishishanya kwa musango yo, kuti caleta fye no kukalifya, lelo e nshila isuma iya kukonka nga umo alefwaya ipaalo lya kwa Lesa ukutwalilila pali wene. Abena Kristu bakambishiwa ukuti: “Mwiba aba kwi koli limo na bashatetekela.” (2 Abena Korinti 6:14) Umwina Kristu onse umushimbe uulefwaya icupo afwile ukuba na mapange ya kuupa nelyo ukuupwa ku wasumina munankwe uwa cishinka.—1 Abena Korinti 7:39.
11. Ukupala balya baume abena Israele, ni shani ukusekelela kwesu kwingeshiwa?
11 Na mu nshila shimbi ishingi, Abena Kristu baliteuluka lintu baebwa ukuti inshila balelolamo taili ya mu malembo. (Abena Galatia 6:1) Libili libili, luno lupapulo lwalilanda pa myendele ishili ya mu malembo iingalenga umuntu ukukanafikapo ukutwalilila ukuba mu kuteyanya kwa kwa Lesa. Ku ca kumwenako, mu 1973, abantu ba kwa Yehova baishileumfwikisha bwino ukuti ukubomfya imiti ikola no kupeepa fwaka ni membu ishabipisha. Pa kuti tukonkelele bukapepa, tufwile “tuisangulule ku kukantana konse kwa mubili no mutima.” (2 Abena Korinti 7:1) Abengi balyumfwilile uko kufunda kwa mu Baibolo; baliitemenwe ukushipikisha ukucula kwa kubalilapo ukwa kuleke misango ya kale pa kuti batwalilile ukuba pamo na bantu ba kwa Lesa aba busaka. Ubutungulushi bwaumfwika ubwa mu Malembo na bo bwalipeelwa pa milandu ya fya bwamba, imifwalile, ukupempenkana, ne fya kusala mano mano incito, ifya kusekesha, ne nyimbo. Shi natuipekanye ‘ukuba abateuluka,’ ukupala balya baume abena Israele 111. (2 Abena Korinti 13:11) Ici cikalanga ukuti ishuko lya kupepa Yehova pamo na bantu bakwe aba mushilo ‘lyalicila pa kusekelela kwesu ukwapulamo.’
12. Cinshi cacitike mu 455 B.C.E.?
12 Pa numa ya kushimika ili lyashi lya pa banakashi bambi bambi, Baibolo taitweba icacitike mu Yerusalemu mu myaka 12 iyakonkelepo. Ukwabulo kutwishika, inko shapalamine na Israele shaishilecilapo ukubakalukila pa mulandu wa kuputule fipangano ifingi ifya kuufishanya na sho. Mu 455 B.C.E., Nehemia afikile mu Yerusalemu nashindikwa ne fita. Ali nasalwa ukuba cilolo muli Yuda kabili aishile na bakalata ukufuma ku mfumu ya Persia abakumusuminisha ukukuula umusumba cipya cipya.—Nehemia 2:9, 10; 5:14.
Abena Mupalamano ba Kafindwe Baabalwisha
13. Mibele nshi aba mipepele ya bufi abapalamine na Yuda balangishe, kabili cinshi Nehemia acitilepo?
13 Aba mipepele ya bufi abapalamineko balwishishe imifwaile ya kwisa kwa kwa Nehemia. Intungulushi shabo mu cintiinya shamwipwishe ashiti: “Bushe mulesangukile mfumu?” Nehemia acetekele muli Yehova pa kwasuko kuti: “Lesa wa mu muulu, wene akatulengo kushuka; na ifwe, fwe babomfi bakwe, tuleima no kukuula. Lelo imwe tamuli na cakaniko, nangu ica mulumbo, nangu iciibukisho mu Yerusalemu.” (Nehemia 2:19, 20) Ilyo batendeke ukuwamya ilinga, abalwani bamo bene baabapumishe abati: ‘Cinshi aba bena Yuda abanakuka balecita? Bushe bapuupuutule amabwe aya mu miina ya fibungulubwe? Mumbwe nga aninapo, kuti abongolole linga lyabo lya mabwe.’ Nehemia taabankwile, lelo apepele ukuti: “Umfweni, mwe Lesa wesu—pantu tuli abasuulwa—bwesesheni ne micendo yabo pa mitwe yabo.” (Nehemia 4:2-4) Lyonse, Nehemia aalelanga ici ca kumwenako cishaiwamina ica kushintilila pali Yehova!—Nehemia 6:14; 13:14.
14, 15. (a) Ni shani fintu Nehemia abombeele pa cintiinya ca lukaakala ica balwani? (b) Cinshi calenga Inte sha kwa Yehova ukutwalilila no mulimo wabo uwa bukuule bwa ku mupashi ukwabulo kusakamana ukukaanya kwakaluka?
14 Pa kuti babombe umulimo wabo uwacindama uwa kushimikila, ilelo Inte sha kwa Yehova na bo bashintilila pali Lesa. Bakakaanya besha ukucincintila uyu mulimo ukupitila mu kupumya. Limo limo, abatemwa ukukutika ku bukombe bwa Bufumu balaleka pa mulandu wa kuti balafilwa ukushipikisha ukupumya. Nga ca kuti ukupumya takubombele, bakakaanya balakalipa no kusalapo ukubomfye cintiinya ca lukaakala. Ici e co bakakuula be linga lya Yerusalemu bapitilemo. Lelo Nehemia taatiinine. Aapangeshe bakakuula ku kulwisha ukusansa kwa balwani no kukosha icitetekelo cabo pa kusoso kuti: “Mwitiina ku cinso cabo; ibukisheni Shikulu [Yehova] mukulu kabili wa kutiinya, no kulwila bamunyinenwe, abana benu abaume na bana benu abanakashi, abakashi benu ne ng’anda shenu.”—Nehemia 4:13, 14.
15 Nga fintu cali mu nshiku sha kwa Nehemia, Inte sha kwa Yehova baliipangasha ukutwalilila ubukuule bwabo ubwa ku mupashi te mulandu no kukaanya kwakaluka. “Umusha wa cishinka kabili uwashilimuka” alipayanya ifya kulya fya ku mupashi ifikosha icitetekelo, ifilenga abantu ba kwa Yehova ukulunduluka nangu ni mu ncende umo umulimo wabindwa. (Mateo 24:45) Icafumamo ca kuti, Yehova alitwalilila ukupaala abantu bakwe pa kubapeelo kulunduluka mwi sonde lyonse.—Esaya 60:22.
Amafya pa Kati ka BaYuda
16. Mafya nshi ayali pa kati ka baYuda ayatompwele bakakuula be linga lya Yerusalemu?
16 Ilyo ukukuula cipya cipya ilinga lya Yerusalemu kwalelunduluka no kuleepa lyaleepa, umulimo waishilekoselako. E nshita ubwafya bwaishilemoneka ubwatompwele bakakuula abaleshomboka. Pa mulandu wa kubulisha ifya kulya, calyafishe ku baYuda bamo ukuliisha indupwa no kulipila imisonko yabo ku buteko bwa Persia. AbaYuda abakankaala baalebashimisha ifya kulya ne ndalama. Nangu cibe fyo, ukupusanako ne Funde lya kwa Lesa, abena Israele abapiina balaile ukupeela impanga yabo na bana nge ciikatilo ca kuti bakesalipila indalama no kulundapo nsonsela. (Ukufuma 22:25; Ubwina Lebi 25:35-37; Nehemia 4:6, 10; 5:1-5) Nomba abalebakongwesha bali no kubapoka impanga yabo no kubapatikisha ukushitisha abana babo nga basha. Uyu musango wabulo kutemwa, uwa kutemwa ifikwatwa walikalifye Nehemia. Alibombelepo mu kwangufyanya ku kuleka Yehova atwalilile ukupaala umulimo wa kukuula ilinga lya Yerusalemu cipya cipya.
17. Cinshi Nehemia acitilepo ku kuleka ipaalo lya kwa Yehova litwalilile ukuba pa mulimo wa bukuule, kabili cinshi cafuminemo?
17 Bakuutenye “ibumba likalamba” kabili Nehemia alondolwelele abena Israele abakankaala apabuuta ukuti ico bacitile caliselawishe Yehova. Lyene aebele abali no mulandu, ukusanshako na bashimapepo bamo, ukubwesha nsonsela onse uo bapokele no kubwesha impanga iyo bapokele mu bufumfuntungu kuli abo abafililwe ukulipila nsonsela. Cali ica kutasha ukuti, abali no mulandu batile: “Tukabwesha, no kufwaya akantu kuli bene iyo; ifyo usosele, e fyo tulecita.” Aya mashiwi tayali malanda kanwa fye, pantu Baibolo ishimiko kuti “abantu bacitile umwabelele icebo [ca kwa Nehemia].” No lukuta lonse lwalumbenye Yehova.—Nehemia 5:7-13.
18. Mibele nshi Inte sha kwa Yehova baishibikilwako?
18 Nga muno nshiku caba shani? Ukucila ukuliila bambi pa mitwe, Inte sha kwa Yehova balishibikwa mpanga yonse pali bukapekape bwabo ku basumina banabo na kuli bambi abaponenwa no tuyofi. Nge fyo cali mu nshiku sha kwa Nehemia, ici calenga kube ukulumbanya kwa kutasha Yehova ukwingi. Nangu cibe fyo, na kabili, “umusha wa cishinka kabili uwashilimuka” alimono kuti calilinga ukupayanya ukufunda kwa mu Malembo pa fya bukwebo na pa bucindami bwaba mu kusengauka ubufunushi bwa kuliila bambi pa mitwe. Mu fyalo fimo caliseeka ukupingula impango ishingi, lelo Baibolo yalisoka apabuuta ukuti aba lwinso na ba mupusulo tabakapyane Ubufumu bwa kwa Lesa. (1 Abena Korinti 6:9, 10) Ukwankulako kusuma ukwa Bena Kristu abengi ku kufunda kwa musango yo kutwibukishako ifyo balya baYuda bamwene ukubipisha kwa lubembu lwa kuliila bamunyinabo pa mitwe.
Ilinga lya Yerusalemu Lyapwishishiwa
19, 20. (a) Bushe aba fya mipepele abalekaanya bayumfwile shani pa kupwishishiwa kwe linga lya Yerusalemu? (b) Kucimfya nshi Inte sha kwa Yehova baacimfya mu fyalo ifingi?
19 Te mulandu no kukaanya konse, ilinga lya Yerusalemu lyalipwishishiwe mu nshiku 52. Bushe bakakaanya bayumfwile shani pali ici? Nehemia atila: “Ilyo abalwani besu bonse baumfwile, e lyo abena fyalo bonse abatushingulwike batiinine no kuceefiwe cibi mu menso yabo; ico baishibe ukuti umulimo uyu naubombwa ukufuma kuli Lesa.”—Nehemia 6:16.
20 Ilelo, abalwani baletwalilila ukukaanya umulimo wa kwa Lesa mu nshila shalekanalekana na mu ncende shalekanalekana. Nangu ni fyo, amamilioni ya bantu balimona ukuicusha kwaba mu kulwisha Inte sha kwa Yehova. Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pa kweshaesha ukwa kubinda umulimo wa kushimikila mu Germany wa buNazi, Ubulaya bwa ku Kabanga, na mu fyalo ifingi mu Afrika. Ukweshaesha kwa musango yo konse kwalifilwa, kabili abengi nomba balesumina ukuti ‘umulimo wesu ulebombwa ukufuma kuli Lesa.’ We cilambu ulawama icaba ku bakokole ba busumino abalengele ukuti ukupepa kwa kwa Yehova muli fyo fyalo ‘kusansabale ukucila pa kusekelela kwabo ukwapulamo!’
21. Fya kucitika nshi ifyacindama tukasambilila mu cipande cikonkelepo?
21 Mu cipande cikonkelepo, tukapituluka mu fya kucitika fyacindama ifyatangilile ukusefya kwa buseko ukwa kupeela ilinga lya Yerusalemu ilyakuulilwe cipya cipya. Tukasambilila ne fyo ukupwishishisha kwa musumba wacilishapo bukulu uukalenga abantu bonse ukumwenamo kupalamine.
Bushe Muleibukisha?
◻ Ni shani fintu Esra na bambi basekelele pali Yerusalemu?
◻ Ni mpuso nshi Esra na Nehemia bayafwilishe abaYuda abengi ukulungika?
◻ Cinshi mwingasambilila ku lyashi lya kwa Esra na Nehemia?
[Icikope pe bula 15]
Ico Nehemia ayangilweko sana tacali ni ncito ya mucinshi alebomba mu Shushani, lelo cali ni Yerusalemu
[Ifikope pe bula 16, 17]
Ukupala Nehemia tukabila ukupepela ubutungulushi bwa kwa Yehova no kukoselesha kwakwe pa kutwalilila mu mulimo wesu uwacindamisha uwa kushimikila