Icitabo ca Mano Umwaba Ubukombe ku Bantu ba Lelo

ICIKOLWE ca pa kale Yobo, ukwabula ukutwishika uwali umo uwa bakankaala nga nshi mu nshita yakwe, atile: “Umutengo wa mano wacisha bamargariti bakashika.” (Yobo 1:3; 28:18; 42:12) Cine cine amano yalicila nga nshi pa fyuma nga ni ku kwaafwa umuntu ukwikala bwino. Imfumu ya mano Solomone yatile: “Mu cintelelwe ca mano mwaba nga mu cintelelwe ca ndalama; lelo ukwishiba kulaafwa ni mu kuti amano yalenga cibinda wa yako ukuba no mweo.”—Lukala Milandu 7:12.

Lelo bushe ayo mano kuti yasangwa kwi ilelo? Abantu balondolola amafya ku mpanda mano shilemba imikululo mu mapepala ya lyashi, abasambilila ifya muntontonkanya, badokota ba mashilu, nelyo fye abawamya umushishi na banamutekenya. Kabili incenshi ishishaifulila shilafunda abantu pa milandu yalekanalekana, no kubalipilisha indalama. Kwena, ilingi line, ubukombe ubo abene batila bwa “mano” bubalenga fye insoni nelyo ukubaletela fye akayofi. Ni shani kanshi twingasanga amano yene yene?

Yesu Kristu, uwaumfwikishe imilandu ya bantunse, akashita kamo atile: “Amano yapeelelwe nsambu ku fifumamo.” (Mateo 11:19) Natulande pa mafya ayaseeka mu mikalile no kumona ubukombe bwa mano ubwayafwa nga nshi abantu, kabili ubo basanga ukuba ubwa ‘mutengo ukucisha bamargariti.’ Na imwe bene kuti mwausanga “umutengo wa mano” uwaba muli ubu bukombe no kumwenamo.

Bushe Mwalipopomenwa?

Ulupapulo lwa ku London ulwa International Herald Tribune lwatile: “Umwanda wa myaka uwalenga 20 nga waletele Inkulo ya Masakamika, ninshi ukupwa kwa uko kukaleta Inkulo ya Kupopomenwa.” Lwalundapo ukuti, “mu kufwailisha kwa kubalilapo mwi sonde lyonse pa lwa kupopomenwa kukalamba, casangilwe ukuti ubwafya bulelundulukilako mwi sonde lyonse. Mu fyalo fyatalukana nga nshi ifili nga Taiwan, Lebanon na New Zealand abantu ba mu nkulo shilekonkana balebelako fye ifinakabupalu ku kupopomenwa.” Cilemoneka ukuti abafyelwe pa numa ya 1955 kuti bapopomenwa nga nshi, imiku itatu ukucila ifyapopomenwe bashikulwibo na banakulwibo.

E fintu cali kuli Tomoe, uwapopomenwa nga nshi no kulasendama fye mu busanshi umo shacela. Apo alifililwe ukusunga umwana wakwe umwaume uwa myaka ibili, abwekelemo ku kwikala na bafyashi. Bwangu bwangu, alishibene no mwanakashi uwali no mwana umukashana uwa myaka ibili, nga filya fyali umwana mwaume kwa Tomoe. Lintu Tomoe aebele umunankwe ukuti napelelwa, amulangile ilembo mu citabo cimo, ilyaleti: “Ilinso talingeba minwe, aliti, Nshilemukabila; nelyo umutwe ukweba amakasa, auti, Nshilemukabila. Lelo pali bufi, ifilundwa fya mubili ifyalingwo kube fyabulwa amaka fifwile ukubapo.”a Ifilamba fyalikonkolweke kuli Tomoe lintu akutulwike ukuti abantu bonse balicindama kabili balakabilwa.

Umunankwe amukoseleshe ukubelenge citabo icalimo aya mashiwi. Pali ilya nshita, Tomoe asuminishe fye ku mutwe no ku kutumanapo fye, ukwabula no kulayapo icili conse. Umunankwe alemwaafwa ukushita ifya kushita no kubombela pamo na Tomoe ukwipika cila bushiku. Ilyo papitile umweshi umo, Tomoe atendeke ukushibuka cila lucelo, ukucapa, ukuwamya mu ng’anda, ukuya ku kushita ifya kushita, no kwipika, nge ficita banamayanda bonse. Aalekabila ukucimfya amafya ayashaifulila, lelo atile: “Nalicetekele ukuti kulila nakonka ubukombe bwa mano ubo nasangile, nkaba fye bwino.”

Ukupitila mu kubomfya ubukombe bwa mano ubo asangile, Tomoe alicimfishe inshiku shabipa isha kupopomenwa. Ilelo Tomoe aleshimikila inshita yonse ukwaafwa bambi ukubomfya ubukombe bumo bwine ubwamulengele ukucimfya amafya. Ayo mano yaba mu citabo ca kale na kale umwaba ubukombe ku bantu bonse aba lelo.

Bushe Mwaliba Amafya mu Ng’anda mu Mwenu?

Impendwa ya fyupo ifilepwa mwi sonde lyonse ileya pa muulu. Amafya ya mu mayanda yalefulilako nelyo fye ni ku fyalo fyabela lwa ku Asia, uko abantu kale baleitakisha pa fintu baleikala abaikatana nga nshi mu ndupwa. Ni kwi twingasanga ubutungulushi bwa mano ubwingalenga abaupana ukwikala bwino?

Umfweni fintu cali kuli Shugo na Mihoko abo mu cupo cabo mwali amafya ya mutatakuya. Balekansanina fye na pa tuntu utunono. Shugo alefulwa bwangu, kabili Mihoko alesasuka lintu bamukalipila pali fimo. Inshita shimo Mihoko aletontonkanya ukuti, ‘Tatwakatale atumfwanapo mu cili conse.’

Kasuba kamo umwanakashi umo atandalile Mihoko no kumubelengela amashiwi mu citabo, aya kuti: “Fyonse ifyo mufwayo kuti abantu bacite kuli imwe, e fyo na imwe mucite kuli bene.”b Nangu line tatemenwe ifya mapepo, Mihoko alisumine ukusambilile citabo icalimo aya mashiwi. Ico alefwaya kwikalako bwino mu cupo. Kanshi Mihoko no mwina mwakwe ilyo line fye balisumine lintu babalaalike ukusangwa ku kulongana uko balesambilila icitabo ca Ukulenga Ubumi bwa Lupwa Lobe ubwa Nsansa.c

Ku kulongana, Shugo amwene ukuti abaliko cine cine balekonka fintu balesambilila, kabili amwene na fintu balemoneka aba nsansa. Apingwilepo ukumonamo mu citabo ico umukashi wakwe alesambilila. Bwangu bwangu alolekeshe pali sentensi uwaleti: “Uukokolo kukalipa alango mucetekanya uwingi; lelo uwatefya ku mutima asansabiko bupumbu.”d Nangu line camupooseleko inshita pa kumfwila uku kufunda mu bumi bwakwe, abantu kumo no mukashi wakwe, balemona uko alealuka panono panono.

Apo alimwene fintu umulume alealuka, Mihoko na o atendeke ukukonka fintu alesambilila. Maka maka icishinte icabaafwile ni ci: “Mwipingula, ukuti mwipingulwa: pantu ku bupingushi ubo mupingula mukapingwilwako.”e Lyena Mihoko na balume bapingwilepo ukulalanshanya pali ifi fyebo fisuma no kulanda pa fyo bengalafikonka, ukucila ukulapeelana fye imilandu. Cinshi cafuminemo? Mihoko ebukisha ukuti: “Naliba uwa nsansa icine cine. Tulalanshanya ifi fyebo cila cungulo pa kulya umulalilo. No mwana wesu umwaume uwa myaka itatu alalandapo. Ala mwandini cilatupembesula nga nshi!”

Lintu ulu lupwa lwatendeke ukukonka ukufunda kwacindama uko balesambilila, balicimfishe amafya ayalebafulunganya, ayapene yonaule ne cupo cabo. Bushe ico tacili icacindama kuli bene ukucila umutengo wa bamargariti?

Bushe Mulefwaya Ukwikala Bwino?

Abengi ilelo, baba fye no buyo bwa kutulaika ifyuma. Lelo uwa makwebo umukankaala umwina United States, uwapeelapo abapiina iminshipendwa ya madola ashimika ukuti: “Abantu bamo balafwaisha nga nshi indalama, nomba takwaba uwingafwala insapato shine pa kashita kamo kene.” Abengasumina ici cishinka banono, kabili abaleka ukusupila ifyuma bena e bacepeshanapo.

Hitoshi akuliile mu bupiina, kanshi alefwaisha nga nshi ukunonka. Ilyo amwene fintu abakongola babaliila pa mutwe ku babakongwesha, atile: “Kanshi abakankaala e banonkelapo fye imiina ya fyuma na fimbi.” Hitoshi alicetekele nga nshi mu maka ya ndalama ica kuti alemona kwati kuti ashitamo na bantu. Pa kuti enganonka, alebombesha umulimo wakwe uwa kubika imipaipi, kabili alebomba fye umwaka uutuntulu, ukwabula ukuba pa cuti. Nangu line aletukuta ifi, akutulwike ukuti apo fye wa ncito, nangu atukute shani, takanonke ukucila abamwingishe ncito. Lyonse fye alefulunganishiwa, kabili pe fye aletontonkanya pa fya kusunge ndalama.

Lyene umwaume atandalile Hitoshi pa ng’anda no kumwipusha nga alishibe ukuti Yesu Kristu alimufwilile. Apo Hitoshi aletontonkanya ati te kuti kube uwingaicusha ukumufwila, afwaishe ukumfwilapo na fimbi kabili alisumine no kutwalilila ukulanshanya. Umulungu wakonkelepo, alisangilwe ku lyashi kabili alisungwike pa kumfwa ukukonkomesha kwa ‘kusungilila ilinso ilituntulu.’ Kalanda alondolwele ukuti ilinso “ilituntulu” ni lilya ilimona ifya ku ntanshi kabili ilitontomesha pa fya ku mupashi; lubali lumbi ilinso “lyabipa” nelyo ilya “lunkumbwa” lyena litontomesha fye pa fya ku mubili ifya ndakai, kabili talimwena libela ifya ku ntanshi. Ukufunda kwa kuti, “ukuli icipao cobe, e kuli no mutima obe” kwalimupitile ku mutima.f Kanshi kwaliba ifyacindama ukucila ukutulaika ifyuma! Tatalile omfwapo ica musango yo.

Apo alitemenwe nga nshi ifyebo, atendeke ukukonka fintu alesambilila. Mu cifulo ca kucucutikila indalama, atendeke ukutangishako ifya ku mupashi mu mikalile yakwe. Kabili aleshako ne nshita ya kusambilila ifya ku mupashi no lupwa. Na kabushe, ici capilibwile ukuti inshita ya ku ncito yalicepeleko, lelo e lintu incito yakwe yawaminako. Mulandu nshi?

Alyalwile imibele yakwe iya cipyu, abele uwa mutende kabili uwafuuka lintu alekonka fintu alefundwa. Alitemenwe nga nshi ukukonkomesha kwa kuti: “Fuuleni ne fi fyonse: ubukali, icipyu, umufulo, imiponto, ilyashi libi. Mwibepana, mwe bafuulile ubuntu bwa kale pamo ne micitile ya buko, no kufwalo buntu bupya, ubo mu kwishiba bulelengwa cipya cipya nge cipasho ca kwa Kalenga wa buko.”g Ukukonka uku kupanda amano takwamuletele icuma, lelo ‘ubuntu bupya’ bwamulengele ukuba umusuma ku bantu alebombako kabili batendeke ukumumona uwa cishinka kabili balimucetekele. Cine cine ubukombe bwa mano ubo asangile bwamulengele ukwikala bwino. Ubo bukombe kuli wene bwalicindeme nga nshi bamargariti nelyo indalama.

Bushe Ubukombe bwa Mano Mukabusanga?

Bushe na imwe kuti mwayasanga amano ya mutengo ayo abantu twalandapo muno bamwenamo? Yaba muli Baibolo, icitabo icaanana ukucila fyonse, kabili icayanguka ukucisanga mwi sonde lyonse. Napamo na imwe mwalikwata, nga tamwakwata tayayafya ukushita. Lelo nga fintu ukuba fye na bamargariti baumo mutengo ukwabula ukubabomfya kushinganonsha umuntu, e cimo cine no kuba fye na Baibolo, umuntu te kuti anonkelemo. Belengenimo pa kuti mwinganonka ukufunda no kupanda amano ukubomba ne lelo line no kumona fintu kukamwaafwa ukubombelapo bwino pa mafya ya mu mikalile.

Nga bamupa bamargariti ba mutengo, bushe te kuti mutashe no kufwaya ukwishiba uumupeele pa kuti mumutashe? Bushe Kapeela wa Baibolo ena mwalimwishiba?

Baibolo ilasokolola Intulo ya mano ayaba muli yene lintu itila: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo.” (2 Timote 3:16) Ilatweba no kuti “Icebo ca kwa Lesa ca mweo, kabili caliluma.” (AbaHebere 4:12) E mulandu wine ubukombe bwa mano ubwaba muli Baibolo bubombela bwino, kabili na ndakai line bwaliba na maka. Inte sha kwa Yehova bakaitemenwa ukumwaafwa ukusambilila pa lwa uyu Kapekape mukalamba, Yehova Lesa, pa kuti na imwe mukamwenemo muli “bamargariti ba mutengo” ababa muli Baibolo, icitabo umwaba ubukombe bwa mano ku bantu ba lelo.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 4]

Ubukombe bwa Mano pa fya Kuba Abashikatala mu Nkuntu

“Amampuulu nga mwayamwensekesha, mwe Yehova, mwe Shikulu, nani uwingeminina? Pantu kuli imwe kwabo kulekelela abalapila, ku kuleka mubelwe akatiina.”—Ilumbo 130:3, 4.

“Umutima wa nsansa uwamya pa menso, lelo ku kulunguluka kwa mutima umusana ulafunika.”—Amapinda 15:13.

“Wilundapo pa kubo mulungami, nangu kucishapo ukuicito wa mano; cinshi ico uleyonawila?”—Lukala Milandu 7:16.

“Mwaliba insansa ishafulilako mu kupeela ukucila mu kupokelela.”—Imilimo 20:35; NW.

“Kalipeni, lelo mwibembuka; mwileka kasuba kawe mucili no bukali.”—Abena Efese 4:26.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

Ubukombe bwa Mano pa fya Kuba aba Nsansa mu Lupwa

“Ukushaba kupanda amano amapange yafulunganiwa; lelo ukuli abapanda amano abengi amapange yaleminina.”—Amapinda 15:22.

“Umutima wa wa mucetekanya umono kwishiba, no kutwi kwa wa mano kufwayo kwishiba.”—Amapinda 18:15.

“Nga maapele ya golde mu fipe ifyacekwa fya silfere, icebo icasoswa apayene e fyo caba.”—Amapinda 25:11.

“Mube abashipikishanya, no kubelelano luse nga umo aba na kafiimbo ku mubiye; ifyo Shikulu [Yehova NW] amubelelo uluse, e fyo na imwe mubelele uluse. Awe pali fyonse ifi fwalilenipo no kutemwa, e kukakila fyonse pamo mu kwitabana.”—Abena Kolose 3:13-14.

“Ishibeni ici, mwe bamunyinane batemwikwa. Umuntu onse abe uwayanguka ku kuumfwa, uwakokola ku kulanda, uwakokola ku kukalipa.”—Yakobo 1:19.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

Ubukombe bwa Mano pa fya Kwikala Bwino

“Ica kulingilamo ukufina ica kufutika ca muselu kuli Yehova, lelo icilingilo ca kufina icituntulu cilamutemuna.”—Amapinda 11:1.

“Amatutumuko yatangililo kufunaulwa, no kutuuma kwa mutima kutangililo kuipununa.”—Amapinda 16:18.

“Umuntu uushaba no kukaanyo mutima aba ngo mushi uwapumpuntwa apashabe linga.”—Amapinda 25:28.

“Wifiitwa bwangu mu mutima obe, pantu ukufiitwa kwikala mu fifuba fya bawelewele.”—Lukala Milandu 7:9.

“Poose cilyo cobe pa muulu wa menshi, pantu ilyo papite nshiku ishingi ukacisanga.”—Lukala Milandu 11:1.

“Mwileka mu tunwa twenu mufume icebo cabipa nangu cimo, kano icawama ku kukuula icilingene no kukabila, ukuti cipeele ukusenamina ku baleumfwa.”—Abena Efese 4:29.

[Icikope pe bula 7]

Ukusambilila Baibolo e mibombele ya kubalilapo pa kumwenamo mu “mutengo wa mano”