Bushe Umuntu nga Afwa Alaba uwa Mweo Kumbi?

ICIKOLWE Yobo uwaliko imyaka 3,500 iyapita aipwishe ati: “Bushe umuntu uwafwa, engaba no mweo kabili?” (Yobo 14:14, NW) Ici cipusho calipesha amano abantu pa myaka iingi nga nshi. Mu nkulo shonse, abantu bonse balitontonkanya pali uyu mulandu kabili balisuka bapangilako ne fisambilisho fyalekanalekana.

Abena Kristu ba mwi shina fye abengi basumina ukuti kulaba ukuya ku muulu na ku helo. Lubali lumbi, abaHindu basumina mu kufyalwa na kabili mu mubili umbi. Ilyo alelanda pa fyo abaShilamu basuminamo, Emir Muawiyah, kampenga wa pa longanina abaShilamu, atile: “Twasumina ukuti nga wafwa kukaba ubushiku bwa bupingushi, lintu kukaba ukuyamonekela kuli Lesa, Allah, kwati ni filya fine ciba nga wamonekela ku cilye ca milandu.” Ukulingana ne cisumino ca baShilamu, e lyo nomba Allah akamona ifyo cila muntu alecita kabili akamupingula ukuya mu paradise nelyo mu mulilo wa helo.

Ku Sri Lanka, abaBuddha na baKatolika balapengula ifiibi na mawindo nga ca kuti mwafwa umo mu ng’anda. Balaasha koloboi, kabili imbokoshi umuli uufwile baibika pa mulola wa ciibi ca ku ntanshi no kulosha intambalilo ku ciibi. Ico bacitile ci ni co basumina ukuti cilafwilishako umupashi wa ufwile ukufuma.

Ukulingana na Ronald M. Berndt uwa pa Yuniversiti ya ku Western Australia, ba Aborijini ba ku Australia basumina ukuti “mu bantunse mwaba umupashi ushingonaulwa.” Imikowa imo iya mu Afrika basumina ukuti abantu yaweyawe nga bafwa balabuuke fiwa, kumfwa balya abacindama mu bwikashi bena basanguka imipashi ya fikolwe ica kuti abantu balabatootela no kubepusha pantu bamonwa nge ntungulushi shishimoneka isha mu mushi.

Mu fyalo fimo, ifisumino pa lwa bafwa fyasakaniwa ne ntambi e lyo no buKristu bwa mwi shina fye. Ku ca kumwenako, pali baKatolika abengi na baProtestanti aba ku Masamba ya Afrika, caliseeka ukukupika ifilola ilyo umuntu afwa pa kutila nangu umo eloleshamo no kumonamo umupashi wa muntu uwafwa.

Ala yalilekana amasuko abantu basuka ku cipusho ca kuti, ‘Cinshi cicitika kuli ifwe nga twafwa?’ Nalyo line kwaba cimo icapalana ico bonse balandapo ica kuti: Umuntu alikwata icintu cimo icishifwa kabili icifumamo nga afwa. Bamo batila ico “cintu” mupashi. Ku ca kumwenako, mu fyalo fimo ifya mu Afrika na mu Asia na mu ncende yonse iya Pacific ya ku Polynesia, Melanesia, na Micronesia, ico abengi basumina ukuti tacifwa mupashi—te mweo iyo. Na kuba, imitundu imo tabakwata ne ishiwi lya kuti “umweo.”

Bushe mu muntu uwa mweo mwaliba umupashi? Bushe ulya mupashi ulafuma mu mubili ilyo umuntu afwa? Nga ulafuma, ninshi cinshi cicitika kuli wene? Kabili lisubilo nshi lyaba ku bafwa? Tatufwile ukulabako fye kuli fi fipusho. Te mulandu ne ntambi mwakwata nelyo imipepele mwabamo, mulefwaya nangu tamulefwaya mufwile ukuponenwapo ne mfwa. Kanshi aya malyashi na imwe nayamukuma icine cine. Twamukoselesha ukufwailishapo pali uyu mulandu.