‘Ilyo Mwapatikishiwa Ukubomba Umulimo’

“IWE! Leka ifyo ulecita ili line fye kabili isa kuno unsendele ici cipe.” Bushe umuYuda wapamfiwa uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo kuti acita shani nga ca kuti umushilika wa ciRoma asosele ifyo kuli wene? Mu Lyashi lyakwe ilya pa Lupili, muli Baibolo wa Cibemba uwa mu 1956, Yesu akoseleshe ati: “Uuntu akupatikisho kumushindika umushinso umo, uye nankwe imishinso ibili.” (Mateo 5:41) Abaleumfwa lintu Yesu alelanda, bushe baumfwilile mwi uku kufunda? Kabili bushe ici cilolele mwi kuli ifwe pali lelo?

Pa kuti twasuke aya mepusho, tulekabila ukwishiba umulimo wa kupatikishiwa uwalebombwa kale. Uyo musango walishibikwe nga nshi ku bekashi ba mu Israele mu nshiku sha kwa Yesu.

Umulimo wa Kupatikishiwa

Ifyalembwa filangilila ukuti kale sana umulimo wa kupatikishiwa e ko wali ku kabanga ukufika fye na muli ba 1700 B.C.E. Ifyalembwa fya butungulushi ukufuma mu musumba wa Alalakh mu calo ca Suria wa pa kale filanda pa mabumba ya bantu abasendelwe ku kuba abashilika ba buteko. Mu Ugarit, mu lulamba lwa Suria, abalimi abashaikwatile impanga na bo bene balepatikishiwa incito imo ine kano fye imfumu nga yabasuminisha ukukanabombako uyo mulimo.

Kwena, ilingi line abacimfiwe nelyo abatekelwe balebomba imilimo ya kupatikishiwa. Abena Egupti aba mucilikisha balepatikisha abena Israele ukutama injelwa. Pa numa, abena Israele bacitile abena Kanaani baleikala mu Calo Calaiwe abasha. Davidi na Solomone na bo balicitile ifyapalako.—Ukufuma 1:13, 14; 2 Samwele 12:31; 1 Ishamfumu 9:20, 21.

Ilyo abena Israele balombele ukupeelwa imfumu, Samwele abalondolwelele ifyo imfumu ikalafwaya ukufuma kuli bene. Imfumu yali no kulenga abatekwa ba iko ukunina amaceleta na bakabalwe, ukubabomfya ku kulima no kulobolola, ukupanga ifyanso, na fimbipo. (1 Samwele 8:4-17) Lelo, ilyo itempele lya kwa Yehova lyalekuulwa, abena fyalo e balebomba umulimo wa lucu lelo “aba mu bena Israele Solomone tabatekele busha; pantu bene bali bantu ba bulwi, kabili babomfi bakwe, kabili bacilolo bakwe, kabili ba fyanso bakwe, kabili bamushika ba pa maceleta yakwe na bamushika aba kuteka aba pali bakafwalo bakwe.”—1 Ishamfumu 9:22.

Lelo abena Israele abalebomba mu makuule, 1 Ishamfumu 5:13, 14 itila: “Imfumu Solomone yaimishe aba mulasa mu bena Israele bonse; aba mulasa bali abaume amakana amakumi yatatu. Abatumine na ku Lebanone aba kupyanana amakana ikumi mu mweshi; umweshi umo bali mu Lebanone, ne myeshi ibili bali ku mwabo.” Uwasoma umo atile: “Ukwabula no kutwishika abena Israele ne mfumu sha ciYuda balebomfya bankole ukubabombelako incito sha makuule ukusanshako no kubomba mu mabala ya shamfumu ukwabula no kubalipila.”

Icisendo cali icafina ilyo Solomone aleteka. Ukutitikishiwa kwalicililemo ica kuti ilyo Rehoboamu atiinishe abantu ukuti ali no kucishapo ukubatitikisha, Israele onse alimine no kupola amabwe mushika wasontelwe pali abo abalebomba umulimo wa kupatikishiwa. (1 Ishamfumu 12:12-18) Na lyo line ukubomba umulimo wa kupatikishiwa takwapwilile palya. Asa umwishikulu wa kwa Rehoboamu aitile abantu no kubeba ukukuula imisumba ya Geba na Mispa, kabili “tapali nangu umo uwasuminishiwe ukushala.”—1 Ishamfumu 15:22.

Umulimo wa Kupatikishiwa Ilyo Abena Roma Baleteka

Ilyashi lya pa Lupili lilango kuti abaYuda ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo balishibe ifyo kuti ‘babomfiwa mu mulimo wa kupatikishiwa.’ Iyo numbwilo yapilibulwa ukufuma kwi shiwi lya ciGriki ilya ag·ga·reuʹo. Mu kutendekelako fye lyalebomfiwa ku mulimo intumi sha bena Persia shalebomba. Balikwete amaka ya kupatikisha abaume ukubombo mulimo, na ya kubomfya bakabalwe, ingalaba nelyo icili conse icalekabilwa pa kuti amakwebo ya cintubwingi yaleenda mu kwangufyanya.

Mu nshiku sha kwa Yesu, Israele aletekwa na bena Roma, abakwete umusango umo wine uwa mitekele. Mu fitungu fya bena kabanga, ukusansha pa mituulo baletuula lyonse, abantu balepatikishiwa ukubomba umulimo libili libili nelyo fye ilyo imibele tailesuminisha. Imilimo ya musango yo abantu tabaitemenwe nangu panono. Na kabili, ukwikatwa ukushali kwa mwi funde ukwa nama, aba kunina pa maceleta nangu pali bakabalwe, nelyo fye ukupokolola amaceleta aya kubomfya ku buteko kwali ukwaseeka. Kalemba wa lyashi lya kale Michael Rostovtzeff, atile: “Abalashi balyeseshe ukucefyako [umulimo wa kupatikisha], lelo balifililwe. Mwali no kuba ifya kufumamo fyabipa nga ca kuti ici cintu calitwalilile. Abalashi balipangile amafunde, abo mu bufumacumi baeseshe ukulesha iculukusu no kutitikisha ukwalecitwa mu mulimo wa kupatikisha . . . Lelo imitekele yatwalilile ukuba no bukalushi.”

Uwasoma umo umuGriki asosele ukuti: “Uuli onse kuti apatikishiwa ukusenda icipe ca mushilika pa ntamfu imo, kabili uuli onse kuti apatikishiwa ukubomba incito ili yonse iyo abena Roma bafwaile ukuti abombe.” Ici calicitike kuli Simeone wa ku Kurene, uo abashilika ba ciRoma ‘bapatikishe ukusende icimuti ca kucushiwilwapo ica kwa Yesu.’—Mateo 27:32.

Amabuuku ya baRabi, na yo yalalondolola uyu mulimo ushalefwaikwa. Ku ca kumwenako, umurabi umo aliketwe no kupatikishiwa ukutwala imihadasi kwi sano. Ababomfi balepokololwa ukufuma ku babengisha incito no kubapeela umulimo umbi. Lelo ababengisha incito e bali no kubalipila. Inama sha kusendelapo ifipe nelyo ing’ombe shalepokololwa. Nga ca kuti shabweshiwa, lyena ninshi tashali ishituntulu ishingabomba na kabili. Kuti mwamona umulandu abantu balemwena uku kupokololwa kwa fikwatwa fyabo nelyo ifinama ngo kupokwa umupwilapo. E mulandu wine ipinda lya ciYuda lilandila aliti: “Angareia cimo fye ne mfwa.” Kalemba umo uwa lyashi lya kale asosele ati: “Umushi kuti waonaulwa pa kupokolola ing’ombe sha kuliminako ku cimusango ca angareia ukucila ukubomfya inama ishabelesha ukutinta ifipe.”

Kuti mwamona ifyo uyu mulimo wali uwapatwa pa mulandu wa kuti ilingi line walepatikishiwa ku bantu mu kuituntumba na mu lufyengo. Ulupato abaYuda bakwete ku Bena fyalo abalebateka, lwalengele ukuti bakaane umuseebanya wa kupatikishiwa ukubomba umulimo wa kulungulusha ngo yo. Takwaba ifunde ilyabapo ilingatweba mu kulungatika ubutali bwa ntamfu iyo umuntu ali no kupatikishiwa ukusenda icipe. Cilemoneka ifyo abengi te kuti bafwaye ukushindika umulundu na umbi ukucila pa fyo ifunde lyalefwaya.

Lelo, ici e co Yesu aleloshako ilyo alandile ati: “Uuntu akupatikisho kumushindika umushinso umo, uye nankwe imishinso ibili.” (Mateo 5:41) Ilyo baumfwile fyo, bamo bafwile batontonkenye ukuti takwete amano. Nga kanshi aloseshe mwi?

Ifyo Abena Kristu Bengacita

Yesu ale-eba abaleumfwa ilyo alelanda ukuti aba mu bulashi nga babapatikisha ukubomba umulimo ukulingana ne funde, bafwile ukuubomba mu kuitemenwa te mu kupatikishiwa. Kanshi bali no kupeela “ifya kwa Kaisare kuli Kaisare” lelo ukukanafilwa ukupeela “ifya kwa Lesa kuli Lesa.”—Marko 12:17.a

Na kabili, umutumwa Paulo akonkomeshe Abena Kristu ati: “Umuntu onse anakile bakateeka abacilamo, pantu te kuti kube bukateeka kano ubwafuma kuli Lesa; bakateeka abalipo babikwapo kuli Lesa mu fifulo fyabo ifyacepako. E ico uulekaanya bakateeka ninshi akaanya ukupekanya kwa kwa Lesa . . . Lelo nga ulecita icabipa, tiina: pantu kateeka tasendela lupanga apa fye.”—Abena Roma 13:1-4.

Yesu na Paulo kanshi balishibe insambu yakwete mfumu nelyo ubuteko iya kukanda abengapula mu cebo cabo. Kukanda kwa musango nshi? UmuGriki wa mano ya pano nse Epictetus, uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo no wa cibili C.E., ayasuka ico cipusho pa kusoso kuti: “Nga ca kuti kwapona ifya mu kampampa kabili umushilika akupoke mpunda, leka asende. Wimulesha, nangu kung’wintako, epali akutuuta inkonya walufishamo ne mpunda iine.”

Lelo, inshita shimo, kale na muno nshiku, Abena Kristu balemone fyo te kuti kampingu wabo abasuminishe ukunakila ubuteko muli uyo musango. Inshita shimo ifya kufumamo filaba ifyabipisha. Abena Kristu bamo balipaiwa. Bambi balikakwa imyaka iingi pa kukanabomba imilimo iyo bamwene ukuti te kuti baipoosemo. (Esaya 2:4; Yohane 17:16; 18:36) Pa nshita shimbi, Abena Kristu baliyumfwa ifyo kuti bakonka ifyo babeba ukucita. Ku ca kumwenako, Abena Kristu bamo kampingu wabo kuti abasuminisha ukubomba imilimo iletungululwa na bashili bashilika lelo iilewamina aba mu bwikashi. Ici kuti capilibula ukusakamana abakoloci nelyo abalemana, ukubomba incito ya kushimya umulilo, ukuwamya ululamba lwa bemba, ukubombela mu maparka, ukuwamya impanga nelyo ukubombela mu malaibrare ukubikapo fye ne milimo imbi.

Lelo imibele ilapusana ukulingana ne calo. Kanshi, Umwina Kristu umo umo afwile ukubomfya kampingu wakwe uwasambilishiwa na Baibolo pa kuti engapingulapo nga kuti acita ifyo balefwaya nelyo iyo.

Ukushindika Imilundu Ibili

Icishinte Yesu asambilishe, ica kuitemenwa ukubomba ifyo batweba ukucita nga fili ifyalinga, tacifwaikwa fye ku buteko lelo cilafwaikwa na mu mikalile fye ya cila bushiku. Ku ca kumwenako nalimo kuti umuntu uumucilile amaka afwaya ukuti mucite icintu cimo ico limbi te kuti mutemwe ukucita lelo tacilepusana ne funde lya kwa Lesa. Bushe kuti mwacita shani? Limbi kuti mwayumfwe fyo balemonawila fye inshita na maka, kabili kuti pambi mwa-ankulako bukali bukali. Ici kuti caleta ubulwani. Lelo, nga mwasumina ukucita ifyo mu bukali, te kuti mukwate umutende wa lwa nkati. Kuti mwacita shani kanshi? Citeni ifyo Yesu akoseleshe, e kutila ukucishanapo pa fyo bamweba ukucita. Mwicite fyo mu kupatikishiwa. Nga mwabomba mu kukanapatikishiwa, tamwakayumfwe fyo balemucusha, lelo mukayumfwa abashingamwa ne fyo mulecita.

Kalemba umo atile: “Abantu abengi bacita fye ifintu ifyo bapatikishiwa ukucita ubumi bwabo bonse. Ubumi bwalibakosela, kabili ilingi line baba abafunshika. Bambi balaipeelesha ukwafwa bambi, ukubomba imilimo ukucila na pa fyo balekabila ukubomba.” Ilingi line umuntu nga apatikishiwa kuti asalapo ukushindika umulundu umo nelyo imilundu ibili. Ukushindika umulundu umo kuti kwalenga umuntu nalimo ukufwaisha insambu shakwe ukuti shifishiwepo. Ukushindika imilundu ibili, kuti kwalenga umuntu ukwikushiwa na cintu acitile. Bushe muli bantu abengashindika umulundu umo fye, nelyo bushe kuti mwaitemenwa ukulundako umulundu na umbi? Kuti limbi mwacilapo ukuba aba nsansa kabili ne milimo kuti yasanduluka nga mwalaimona nge fintu ifyo mulefwaya ukucita, ukucila ukuimona nge milimo iyo mufwile fye ukucita.

Nga ca kuti ni mwe muletungulula, bushe kuti mwacita shani? Caliba fye icamonekesha ukuti, mu kupatikisha bambi ukucita ifyo mulefwaya tamwaba ukutemwa kabili te ca Bwina Kristu. Yesu atile: “Bakateeka ba bena fyalo balabatitikisha na bakalamba bomyo lupaka pali bene.” Lelo ifyo te fyo Abena Kristu bacita. (Mateo 20:25, 26) Nangu cingatila ukupatikisha abantu ukubomba nalimo kuti kwalenga ifintu ukupwishishiwa, lelo kulaba ukumfwana bwino pa kati ka balebomba na baleangalila nga ca kuti ukwafwa ukwalombwa mu cikuuku kabili mu kulinga kwapokelelwa mu mucinshi na mu nsansa! Ca cine kuti mwanonshiwa nga nshi nga ca kuti mwaitemenwa ukushindika imilundu ibili ukucila umulundu umo fye.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 25]

IFYO BABOMFESHE BUBI BUBI UMULIMO WA KUPATIKISHA KALE

Icishinka ca kuti umulimo wa kupatikisha ilingi line walebomfiwa nga kabepekesho ka kubomfya amaka bubi bubi cimonekela ku mafunde ayaishilepangwa ku kucefyako uko kubomfya amaka bubi bubi. Mu 118 B.C.E., Ptolemy Euergetes uwalenga bubili uwa ku Egupti abilishe ukuti abalashi bakwe “tabakapatikishe umwikashi wa mu calo uli onse umulimo ushali uwa buteko, nelyo abashilika ukupoka ing’ombe shabo no kushibomfya ku mulimo wa pa lwabo.” Na kabili: “Takuli uufwile ukupokolola . . . amato mu kabepekesho pa kuti wene ayabomfye.” Mu fyalembelwe mu 49 C.E., mwi tempele lya kwa lesa waleitwa Great Oasis, uwa ku Egupti, cilolo umwina Roma Vergilius Capito alisumine ukuti abashilika balipokele amato ukwabula ukukonka amafunde, kabili akoseshe ifunde lya kuti “takuli uufwile ukusenda . . . icili conse ukwabula icalembwa ica kumusuminisha ukufuma kuli ine.”

[Icikope pe bula 24]

Simone uwa ku Kurene apatakishiwe ukubomba uyu mulimo

[Icikope pe bula 26]

BaNte abengi balipooswa mu cifungo pa mulandu wa BuKristu bwabo