Ubumi Bwabo

Ukuipakisha nga Nshi ‘Ubumi Pali Nomba’!

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA TED BUCKINGHAM

Nali umutumikishi wa nshita yonse pa myaka 6 kabili papitile fye imyeshi 6 ukutula apo naupile, naishilelwala mu kupumikisha ubulwele bwa polio. Mwali ni mu 1950, ninshi ndi fye ne myaka 24. Imyeshi 9 naikele mu cipatala yanengele ukutontonkanya sana pa mikalile yandi. Apo nomba nalilemene, bushe cali no kuba shani kuli ine na ku mwina mwandi, Joyce?

MU 1938, batata, abashatemenwe ifya mapepo, bapokele icitabo caleti Government.a Icimfulumfulu ca mitekele e lyo ne nkondo yali mupepi no kutendeka fifwile e fyalengele ukuti bapoke ici citabo. Ico naishibe ca kuti, tabatalile ababelenga ici citabo, lelo bamayo bena, abatemenwe sana ifya mapepo balicibelengele. Ilyo line fye batendeke ukucita ifyo balebelenga. Balekele ukuya ku kupepa ku Church of England, kabili nangu ca kuti batata balebakaanya, bamayo babele Inte ya cishinka iya kwa Yehova kabili batwalilile fye aba cishinka mpaka fye lintu bafwile mu 1990.

Bamayo bansendele ku kulongana kwa Bena Kristu ku Ng’anda ya Bufumu ku Epsom, ku kapinda ka ku kulyo aka London. E wali umuku wa kubalilapo ukusangwa ku kulongana kwa Bena Kristu. Balelonganina mu cikuulwa icali kale ishitolo, kabili twakutike ku lyashi bakopele ilyo munyina J. F. Rutherford alandile. Munyina Rutherford e waleangalila umulimo wa Nte sha kwa Yehova pali ilya nshita. Ili lyashi lyalimfikile sana pa mutima.

Ukupuusha amabomba ukwalecitika mu musumba wa London ilyo wasanshilwe kwaletiinya sana. E co mu 1940 batata bapingwilepo ukutukuushisha ku cifulo icaliko eyefilya ku Maidenhead, itauni ilinono ilyaba amakilomita 45 ku masamba ya London. Ici caliweme, pantu bamunyina bonse 30 abali muli cilya cilonganino balenkoselesha nga nshi. Munyina Fred Smith, Umwina Kristu uwakosa uwabatishiwe mu 1917, alintemenwe sana kabili alinsambilishe ukuba kashimikila wafikapo. Ncili ndatasha pa ca kumwenako cakwe icisuma ne fyo angafwile mu kubamo ukutemwa.

Ukutendeka Umulimo wa Nshita Yonse

Nabatishiwe mu March 1941, ninshi ndi ne myaka 15. Nabatishiwe mu mumana wa Thames, ninshi nakutalala. Iyo nshita, ninshi abakalamba bandi baJim, ni bakabilisha ba nshita yonse aba mbila nsuma. Pali ino nshita, bekala ku Birmingham pamo na bena mwabo baMadge. Babombele imyaka iingi mu mulimo wa kwa Yehova, muli bukangalila bwa muputule ne citungu mu Britain yonse. Nkashi yandi, Robina pamo na bena mwakwe baFrank, na bo bacili babomfi ba cishinka aba kwa Yehova.

Nalebomba incito ya buakauntanti ku kampani balepanga ifya kufwala. Bushiku bumo, umukalamba wa kampani alinjitile ku ofesi ku mwakwe no kunjeba ukuti alefwaya ndebomba incito ya kushita ifipe fya kampani, incito iisuma sana. Lelo, apo ni kale natendeke ukutontonkanya pa kubombako umulimo wa nshita yonse uo na bakalamba bandi balebombako, nalikeene iyi ncito mu mucinshi kabili nalondolwele no mulandu nakaanine. Nalipapile ukuti umukalamba wa ncito alintashishe pa kuti nalefwaisha ukubomba umulimo uwacindama uwa Bwina Kristu. E co, pa numa ya kulongana kwa citungu ku Northampton mu 1944, nalitendeke umulimo wa kulashimikila inshita yonse.

Nabalile ukubombela mu musumba wa Exeter, mu citungu ca Devon. Uyu musumba e lintu fye walebukuluka ku fyo waonawilwe ilyo kwali ukupuusha kwa mabomba mu nshita ya nkondo. Naleikala na bapainiya babili, baFrank na baRuth Middleton, abali ne cikuuku sana kuli ine. Nali fye ne myaka 18 kabili nshaishibe ukucapa no kwipika, lelo ifintu fyalitendeke ukuwama ilyo natendeke ukwishiba ukubomba bwino iyi milimo.

BaVictor Gurd, abena Ireland e bo nalebomba na bo bupainiya. Baali ne myaka 50 kabili batendeke ukushimikila muli ba 1920. Balinsambilishe ukutantika bwino inshita, ifya kusanga insansa mu kubelenga Baibolo no kwishiba ifyo cacindama ukukwata amaBaibolo na yambi. Ica kumwenako ca baVictor ica kuba uwashangila, e co nalekabila sana pali ilya nshita nali umwaice.

Ubwafya bwa Kukanaitumpa mu Fikansa fya Calo

Inkondo yaleya ilepwa, lelo aba buteko bena ninshi bacili balefwaya abalumendo aba kwingisha ubushilika. Mu 1943, naile ku cilye ku Maidenhead, uko nailelondolola bwino ukuti bamfumyepo pa kwingila ubushilika pantu nali kashimikila we Landwe. Nangu ca kuti balikeene ukulomba kwandi, naliile ku Exeter no kutendeka ukushimikila. Ku Exeter eko banjebele ukuya ku cilye ca muli ulya wine musumba. Ilyo kapingula ampingwile ukwikala imyeshi 6 mu cifungo no kubomba umulimo wa cibe, anjebele ukuti calimukalipe ukuti tasuminishiwe ukunkaka imyeshi iingi ukucila pali 6. Pa numa ya kubomba imyeshi 6 iyo bampingwile, balinkakile na kabili pa myeshi ine.

Apo mu cifungo nalimo fye neka Nte, abalinshi ba cifungo balenjita ati Yehova. Caleyafya ukwasuka nga baletwita amashina, lelo cali bwino ukumfwa uko ishina lya kwa Lesa lilebilwa cila bushiku! Calengele abafungwa bambi ukwishiba ukuti ni pa mulandu wa kuba Inte ya kwa Yehova e calengele ukuti mbe na bo mu cifungo. Lyene, munyina Norman Castro balimuletele mu cifungo, kabili balilekele ukunjita ati Yehova no kutupeela amashina ya kuti Mose na Aarone.

Balimfumishe mu cifungo ca ku Exeter no kuntwala ku Bristol, pa numa bantwele ku cifungo ca ku Winchester. Te lyonse imikalile yaleba bwino, lelo ukukanabipilwa kwalingafwile. Ine na munyina Norman twalitemenwe ukusefesha pamo Icibukisho ilyo twali mu cifungo ku Winchester. Ba Francis Cooke, abaishiletutandalila e balandile ilyashi lya Cibukisho ilisuma nga nshi.

Ukwaluka Ukwacitike Ilyo Inkondo Yapwile

Pa kulongana kukalamba ukwabelele mu Bristol mu 1946, apafumine ne citabo ca kwafwa ukusambilila Baibolo icitila, “Lekeni Lesa Abe Uwa Cine” nakumene no mukashana uwayemba, Joyce Moore, na o wine aalebomba bupainiya mu Devon. Bucibusa bwalikosele kabili pa numa ya myaka ine twalyupene mwi tauni lya Tiverton, uko naleikala ukufuma mu 1947. Twaleikala mu ng’anda ya kusonkela, twalesonkela 15 shillings (K6,000) cila mulungu. Ala mwandini twaleipakisha!

Umwaka wine twaupene, twakukiile kwi tauni lyabela ku kapinda ka ku kulyo ilya Brixham, itauni ilisuma sana, ukwatendekeele umusango wa kwipaya isabi mu masumbu yapala imyono. Lelo, tatwakokweleko, nalilwele ubulwele bwa polio ninshi tuleya ku London ku kulongana kukalamba. Nalifwile icipupu. Naishilefuma mu cipatala pa numa ya myeshi 9, nga fintu nacilanda pa kubala. Nalilemene ukuboko kwa ku kulyo na molu yonse yabili, kabili natendeke ukwendela ku nkonto. Umwina mwandi uwatemwikwa e walensansamusha lyonse no kunkoselesha, maka maka ilyo atwalilile mu mulimo wa lyonse. Nomba bushe finshi twali no kucita? Tapakokwele, naishileishiba ukuti ukuboko kwa kwa Yehova takwaipipa.

Umwaka wakonkelepo, twasangilwe ku kulongana ku Wimbledon, mu London. Iyi nshita, naleenda ukwabula inkonto. E ko twakumene na munyina Pryce Hughes, uwaleangalila umulimo mu Britain. Ilyo amwene fye, atile: “Iwe! Tulefwaya ukabe kangalila wa muputule!” Ici cintu e cankoseleshe sana pali fyonse! Bushe nalipolele fye bwino ica kutila kuti nakumanisha ukubomba? Ici e co ine na Joyce twaletwishika, lelo pa numa ya mulungu umo uwa kusambilila no kucetekela Yehova umupwilapo, twatendeke ulwendo lwa kubwelela ku citungu cabela pa kati ka kapinda ka ku kulyo na masamba aka England, uko natuminwe ukubomba bukangalila bwa muputule. Nali fye ne myaka 25, lelo ncili ndebukisha no kutasha pa cikuuku e lyo no kutekanya kwa balya baNte abangafwile icine cine.

Pa milimo yonse iya ku mupashi twabombele, ine na Joyce twasangile ukuti umulimo wa kutandalila ifilonganino walengele twapalama sana kuli bamunyinefwe ne nkashi aba Bwina Kristu. Tatwakwete motoka, kanshi twalebomfya ishitima nelyo basi. Nangu ca kuti naali ncili ndeesha ukubelesha ukwikala ukulingana no kupelebela uko ubulwele bwandetele, twaliipakishe ukubomba imilimo yaibela ukufika mu 1957. Imikalile yali iya nsansa, lelo ulya wine mwaka kwaishile umulimo na umbi.

Mu Mulimo wa Bumishonari

Twalitemenwe sana ilyo twapokelele kalata wa kutwita ukuya kwi sukulu lya Gileadi mwi kalasi lyalenga 30. Naishileishiba ifya kuisunga bwino no kulemana kwandi, e co ine na Joyce twalisumine ukuya ku sukulu. Ku fyo twapitilemo, twalishibe ukuti Yehova lyonse alapeela ubukose nga tulefwaya ukucita ukufwaya kwakwe. Imyeshi isano iya kukanshiwa pe Sukulu lya Baibolo Ilya Gileadi Ilya Watchtower, ilyabelele ku South Lansing, New York, U.S.A., yapwile fye mu kwangufyanya. Abasambi abengi abali mwi kalasi bali bantu baupana abalebomba umulimo wa kwenda. Ilyo batwipwishe fwe bali mwi kalasi nga pali abalefwaya ukuyabomba bumishonari ku fyalo fimbi, twaliitemenwe ukuyabomba. Bushe ni kwi twali no kuya mu kubombela? Ku Uganda, icalo cabela ku Kabanga ka Afrika!

Apo umulimo wa Nte sha kwa Yehova walibindilwe mu Uganda pali ilya nshita, banjebele ukwikala muli cilya calo no kufwaya incito. Pa numa ya kwenda ulwendo ulwalepa mwi shitima na pa numa ukunina ubwato, twalifikile ku Kampala, mu Uganda. Ababomfi bamona pa bantu abaleingila mu calo tabatemenwe ukutumona kabili batusuminishe fye ukwikala imyeshi iinono. Lyene batwebele ukufuma mu calo. Aba ku maofesi yakalamba batwebele ukukuukila ku Northern Rhodesia (iitwa nomba Zambia). Caliweme nga nshi ukuyamonana na bamunyinefwe bane abo twali na bo mu kalasi ku Gileadi, baFrank Lewis na bena mwabo baCarrie e lyo na baHayes Hoskins na bena mwabo baHarriet. Tatwakokwele mu Zambia, batutumine ku Southern Rhodesia (iitwa nomba Zimbabwe).

Twaninine ishitima, kabili ilyo tushilafika mu musumba wa Bulawayo, wali e muku wa kubalilapo twamweneko icipooma ca lulumbi ica Victoria Falls. Twaikele inshita inono no lupwa lwa kwa munyina McLuckie, abali pali baNte ba kubalilapo ukwikala mu Zimbabwe. Lyali lishuko lyaibela ukubeshiba bwino pa myaka 16.

Ukuiteulula

Ilyo papitile imilungu ibili iya kusambilila ifyo ibala lya mu Afrika lyaba, nalisontelwe ukuba kangalila wa citungu. Pa kushimikila mu mpaanga ya mu Afrika, twalesenda amenshi, ifya kulya, ifya kufimbana, ifya kufwala, mashini wa kutambisha filimu ne ca kutambilapo, mashini wa malaiti, e lyo na fimbi ifyalekabilwa. Ifi fyonse twalefilonga pa cimbayambaya icakosa icali no kutusenda ukupita mu misebo iyabipa.

Nalebomba pamo na bakangalila ba miputule abena Afrika ilintu Joyce aleafwa abakashi babo na bana abo baleba na bo. Ukwenda mu mpaanga ya mu Afrika kulanasha, maka maka nga nakukaba, lelo naishilesanga ukuti iyi miceele, yalengele cileyanguka ukwikala no bulema bwandi, kabili nalitemenwe pali ici.

Abantu abengi bali bapiina. Abengi baliitumpile sana mu ntambi no kupupe mipashi pamo no kuupe mpali; lelo kwena balicindike sana Baibolo. Mu ncende shimo, twalelonganina mu cintelelwe ca fimuti ifikalamba, kabili ubushiku, twalesanika amalampi no kuyakobeka. Lyonse twalepeshiwa amano nga tulesambilila Icebo ca kwa Lesa mwi samba lya muulu uwaisulamo intanda, ukulangisha ububumbo ubushaiwamina ubwa kwa Lesa.

Icintu na cimbi ico tushakalabe, kutambisha amafilimu ya Watch Tower Society mu ncende sha mu mishi isha mu Afrika. Mu cilonganino kuti mwaba fye baNte nalimo 30, lelo ilyo kwaba ukutamba filimu, ilingi twaleenekela abantu abali 1,000 nelyo ukucilapo ukusangwako!

Mu fyalo ifyakabisha, kulaba ukulwala libili libili, lelo calicindama lyonse ukukanafuupulwa. Joyce na ine twalisambilile ifya kubomba no bu bwafya. Ilingi nalelwala malelya, e lyo Joyce na o alelwala ubulwele ubuletwa no tushishi utwitwa amoeba.

Pa numa, twaile mu kubombela pe ofesi lya musambo ilya ku Salisbury (iitwa nomba Harare), uko twaipakishe ukubomba pamo na babomfi ba busumino aba kwa Yehova, pamo nga baLester Davey, baGeorge na baRuby Bradley. Ubuteko bwalinsontele ukubomba umulimo wa kulembesha ifyupo, icalengele ukuti ndetungulula amenga ya bamunyinane abena Afrika, ne ci calekosha ifyupo fya Bena Kristu aba mu filonganino. Pa numa ya myaka iinono, nalipeelwe umulimo na umbi uwaibela. Banjebele ukulatandalila ifilonganino umo balelanda indimi shishili sha mu Afrika. Ukucila pa myaka 10, ine na Joyce twaliipakishe ukwishiba bamunyinefwe ku mulandu wa kubomba umulimo wa kwenda, kabili twalitemwa pa kulunduluka kwabo ukwa ku mupashi. Twaletandalila na bamunyinefwe aba ku Botswana na ku Mozambique.

Ukukuuka na Kabili

Pa numa ya kubomba imyaka iingi mu nsansa ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika, mu 1975, batutumine ukuyabombela ku Sierra Leone, ku Masamba ya Afrika. Twasukile twabelesha ukwikala pe ofesi lya musambo no kubomba umulimo upya, lelo twaikelepo fye inshita iinono. Nalilwele sana malelya, kabili nasukile naya ku London ku kundapwa. Kabili, ku London kwine bailenjeba ukuti nshifwile kubwelela ku Afrika na kabili. Ici calituletele ubulanda, lelo ulupwa lwa Bethel ulwa ku London lwalitupokelele bwino sana. Bamunyinefwe abengi abena Afrika abaali mu filonganino fya ku London na bo batulengele ukuyumfwa bwino sana. Lintu natendeke ukumfwako bwino, twatendeke ukubomba imilimo imbi, kabili banjebele ukulabombela ku Dipatimenti ya Kushita ifintu. Uyu mulimo walindetela insansa sana maka maka nga namona ukulunduluka ukwacitika muli iyi myaka.

Ku kutendeka kwa ba 1990, umwina mwandi uwatemwikwa Joyce alilwele ubulwele bwa motor neuron, (ubulwele ubonaula imicincili ya mubili) kabili afwile mu 1994. Ali mwanakashi wa citemwishi, uwa cishinka kabili aali mukashi wa citetekelo, uwali uwaitemenwa lyonse ukuiteulula ukulingana ne fyo twalepitamo. Pa kushipikisha ica musango yo, nalisanga ukuti calicindama ukutwalilila uwa bumupashi no kutwalilila ukuba ne subilo. Ukupepa kuli Yehova ukuti angafwe ukukakatila kuli programu wa kushimikila no kulongana, na ko kwalingafwa ukukanaba uwakungumana.—Amapinda 3:5, 6.

Ukubomba pa Bethel lishuko kabili mikalile iisuma. Paba abacaice abengi aba kubomba na bo kabili kwaba ifingi ifya kuipakisha. Ipaalo limo, lyaba bantu abengi abesa kuno ku London ku kutandala. Limo ndamonana ne fibusa fyatemwikwa ifingi abafuma ku Afrika uko nalebombela, kabili ici cilenga nalaibukisha ifintu ifisuma nga nshi. Fyonse ifi filangafwa ukutwalilila ukuipakisha nga nshi ‘ubumi pali nomba’ kabili no kutontonkanya mu kuba ne citetekelo ne subilo pa bumi ‘ubukesa.’—1 Timote 4:8.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 25]

Na bamayo mu 1946

[Icikope pe bula 26]

Ndi na Joyce pa bushiku bwesu ubwa bwinga, mu 1950

[Icikope pe bula 26]

Pa kulongana kukalamba mu Bristol mu 1953

[Ifikope pe bula 27]

Ukubomba ne bumba lyaba lyeka (pa muulu) e lyo (ku kuso) ukubomba ne cilonganino ku Southern Rhodesia, nomba Zimbabwe