Ifyo Abena Kristu Baikele Mu Calo Balelanda Icigriki

ABANTU abengi abo Abena Kristu ba kubalilapo baleshimikila balelanda iciGriki. Amalembo ayo Abena Kristu balebomfya pa kweba abantu pali Yesu yali mu ciGriki. Ilyo bakalemba ba-afwiwe kuli Lesa ukulemba Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu, abengi balembele mu ciGriki, ukubomfya amashiwi e lyo ne filangililo ifyo abantu abalelanda iciGriki baleumfwa ukwabula ubwafya. Lelo, Yesu, na batumwa bakwe, e lyo na balembele Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu tabali baGriki iyo. Bonse bali baYuda.—Abena Roma 3:1, 2.

Cinshi balebomfesha sana iciGriki pa kusalanganya amasambililo ya Bena Kristu? Bushe Abena Kristu ba kubalilapo abalelemba Amalembo e lyo na bamishonari balecita shani pa kuti ifyebo balelanda fileumfwika bwino ku bantu abalelanda iciGriki? Kabili mulandu nshi tulingile ukufwaisha ukwishiba ifyalecitika pali iyi nshita?

Ifyo Intambi sha BaGriki Shasalangene

Mu ma 300 B.C.E., Alekisanda Mukalamba alicimfishe Ubuteko bwa Persia no kutampa ukulacimfya ifyalo fimbi. Pa kuti ekatanye ifyalo ifyo acimfishe, uyu muntu ne mfumu ishamukonkelepo balekoselesha abantu mu fyalo balecimfya ukutendeka ukulanda iciGriki no kulakonka intambi sha baGriki.

Nangu fye ni lintu abena Roma baishilecimfya abaGriki no kutampa ukuteka, abantu ba mu fyalo fyali mupepi balitwalilile ukulakonka intambi sha baGriki. Mu ma 100 B.C.E. na mu nshita ya Bena Kristu ba kubalilapo, bakateka abena Roma balitemenwe nga nshi ifintu fyonse ifya baGriki, ifintu pamo nga ifyo balelenga, ifikuulwa fyabo, impapulo shabo, e lyo na mano yabo, ica kuti ici calengele kalemba umo, Horace, ukusosa ati: “Nangu ca kuti abaGriki balicimfiwe, na bo balicimfishe ababacimfishe pantu babalengele ukutemwa fyonse ifya baGriki.”

Ilyo abena Roma baleteka, abantu ba mu misumba yacindama iya mu Asia Minor, mu Siria, na mu Egupti balekonka sana intambi sha baGriki. Pa mulandu wa kuti abaGriki balefwaya abantu ukulakonka intambi shabo, kanshi ifyo balecita fyalekuma fye bonse, fyalekuma ubuteko na mafunde, amakwebo, ifya kupangapanga, e lyo fye ne mifwalile. Mu misumba ya baGriki iingi, mwali ukwa kutukushisha umubili, uko abalumendo baleya mu kutukushisha umubili, e lyo mwali ne fikuulwa, umo baletambila ifisela.

Kalemba wa lyashi lya kale, Emil Schürer atile: “AbaYuda na bo panono panono balisendelwe ne ntambi sha baGriki ishali fye mpanga yonse.” Pa kubala, ukutemwa uko abaYuda batemenwe imipepele yabo kwabalengele ukukaana ukutontokanya kwa busenshi ukwa ntambi sha baGriki, lelo umuya inshiku abaYuda abengi na bo balisendelwe. Schürer atila na kuba, “icalo cinono ica baYuda cashingulwikwe na balelanda iciGriki kabili apo balecita na bo amakwebo lyonse, balemonana na ba bantu lyonse.”

Ifyo Septuagint Ya-afwile

Ilyo abaYuda abengi bafumine mu calo cabo no kuyaikala mu fyalo fyali mu citungu ca Mediterranean, batendeke ukwikala mu ncende umwali intambi sha baGriki, umo balelanda iciGriki. Aba baYuda balitwalilile ne mipepele yabo kabili baleya ku Yerusalemu mu kusefya ukusefya ukwalekanalekana ukwa baYuda ukwa pa mwaka. Lelo, mu kupita kwa nshita, abengi balitendeke ukulaba iciHebere.a Kanshi Amalembo ya ciHebere yalingile ukupilibulwa mu ciGriki ico abantu abengi balelanda ilya nshita. AbaYuda abasambilila, nalimo abali mu Alekisandria, ku Egupti, umwali sana intambi sha baGriki, batendeke uyu mulimo wa kupilibula mu 280 B.C.E. E fyo bapilibwile Baibolo iyo baleita ati Septuagint.

Batila Septuagint yalicindama sana. E yalengele ukuti aba ku fyalo ifikankaala basambilile ifyacindama ifya mu Malembo ya ciHebere. Nga tayaliko, abengi nga tabaishibe ifyo Lesa asungile abena Israele, pantu nga fyali mu lulimi ulo abengi bashaleumfwa kabili nga takwali ukushimikila isonde lyonse ifyabamo. Kanshi Septuagint yalyafwile ukusambilisha abantu aba ndimi shalekanalekana ukwishiba Yehova Lesa. Kanshi apo iciGriki calishibikwe mpanga yonse ukucila indimi shimbi, e calingile sana pali ilya nshita ukubomfya pa kushimikila no kusalanganya icine pali Lesa.

Insangu na Baletiina Lesa

Mu ma 100 B.C.E., abaYuda ninshi balipilibula impapulo shabo ishingi mu ciGriki kabili balelemba shimbi mu ciGriki. Ici calyafwile sana abena fyalo ukwishiba ilyashi lya bena Israele e lyo ne mipepele yabo. Abalemba ilyashi lya kale batila pali iyi nshita, abena fyalo abengi “baleumfwana na baYuda, baleya mu kupepa na baYuda no kulakonka amafunde ya baYuda. Limo balecita ifi lyonse e lyo limo balecita ifi limo limo fye.”—The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ.

Abena fyalo bamo basukile batendeka ukupepa na baYuda, balisumine ukusembululwa, no kuba insangu. Bamo balekonka fimo ifyo abaYuda balecita lelo tabalefwaya ukwalula imipepele yabo. Aba bena mu ciGriki balebeta ati “abatiina Lesa.” Korneli bamwita ati “aali ni kapepa, umuntu uwali na katiina kuli Lesa.” Umutumwa Paulo asangile abantu abengi abaletiina Lesa abalepepela pamo na baYuda mu Asia Minor na mu Grisi. Ku ca kumwenako, mu musumba wa Antioke uwali mu Pisidia, aitile abalongene mwi sunagoge ati “mwe baume, abena Israele na bambi abatiina Lesa.”—Imilimo 10:2; 13:16, 26; 17:4; 18:4.

Kanshi ilyo abasambi ba kwa Yesu batendeke ukushimikila imbila nsuma mu ncende mwali abaYuda ishishali mu calo ca Yuda, abengi abaumfwile iyi mbila balelanda iciGriki. Abengi abaleikala muli ishi ncende balesumina no kuba Abena Kristu. Ilyo caishibikwe bwino ukuti Lesa alefwaya abena fyalo ukupusuka, abasambi bailwike ukuti kuli Lesa takwaba ati “uyu muYuda nangu ati uyu muGriki.”—Abena Galatia 3:28.

Ukushimikila ku BaGriki

Apo abaYuda Abena Kristu balishibe imipepele ne misango ya bena fyalo, pa kubala tabalefwaya abena fyalo ukuba Abena Kristu. E ico, ilyo caishibikwe ukutila Lesa alepokelela abena fyalo, abatumwa na bakalamba mu Yerusalemu balilondolwele bwino ukutila aba bantu abasangwike Abena Kristu balingile ukutaluka ku mulopa, ku bulalelale, na ku kupepa utulubi. (Imilimo 15:29) Ici calicindeme sana kuli bonse abalekonka intambi sha baGriki kale pantu mu calo caletungululwa na bena Roma umo balelanda iciGriki mwaiswile “insuuna ishili ya cifyalilwa” e lyo kabili abanakashi baleupa abanakashi banabo na baume baleupa abaume banabo. Lelo pa Bena Kristu tapalingile ukuba umuntu uwalecita ifya musango yu.—Abena Roma 1:26, 27; 1 Abena Korinti 6:9, 10.

Umutumwa Paulo e waishibikwe sana pali bamishonari Abena Kristu abaleshimikila ku bantu balelanda iciGriki. Ukufika fye na lelo, abantu abaya mu kutandala ku Athens, ku Grisi, balamona pa ntanshi ya cuulu ca Areopagi icipampa ca mukuba apo balemba amashiwi yalumbuka Paulo alandile muli uyu musumba. Ili lyashi lyaba mwi buuku lya mu Baibolo ilya Imilimo, mu cipandwa 17. Amashiwi yakwe aya kubalilapo aya kuti, “Mwe bena Atena,” e mashiwi abaGriki abalelanda ku cintubwingi balelanda pa kutendeka ukulanda kabili yafwile yalengele abantu ukufwaya ukukutika kabili pali aba bantu pali na basambilile amano ya bantunse, abena Epikuri na bena Stoiki. Paulo tabakalipile nangu ukubapeela imilandu pa fyo basumine. Lelo alibatashishe no kubeba ukuti balemoneka ukuti balitemenwe sana ifya mapepo. Alandile pa ciipailo cabo ico bakuuliile “Lesa Uushaishibikwa” no kubalenga ukufwaya ukumfwa pa kubeba ukuti uyu wine e Lesa ali no kulandapo.—Imilimo 17:16-23.

Paulo alengele abalemukutika ukumfwa pa kulanda pa fintu ifyo bengasumina. Abena Stoiki balisumine ukuti Lesa e wapangile abantunse, ukuti abantu bonse bafuma kumo kwine, ukuti Lesa taba ukutali kuli ifwe, no kuti abantunse bashintilila pali Lesa pa kuti bakwate ubumi. Paulo alangile ukuti ici icishinka ca kulekelesha ca cine pa kulanda pa fyo bakalemba abena Stoiki, Aratus (uwalembele icitabo caleti Phaemonena) na Cleanthes (uwalembele icitabo caleti Hymn to Zeus) balembele. Abena Epikuri na bo basangile ukuti baleumfwana na Paulo mu fintu ifingi, pantu balisumine ukuti Lesa wa mweo kabili kuti aishibikwa. Basumine ukuti Lesa alaicitila ifyo alefwaya, takabila ifili fyonse ku bantunse, kabili tekala mu matempele ayapangwa na bantu.

Abalekutika kuli Paulo balishibe amashiwi alebomfya. Icitabo cimo citila amashiwi pamo nga “icalo (kosmos),” “abana,” na “Lesa” yonse yali mashiwi ayo abaGriki ba mano ya bantunse balebomfya sana. (Imilimo 17:24-29) Te kutila Paulo alefwaya ukusuula icine no kusumina ifyo basumine pa kuti abafwe ukusumina. Lelo, amashiwi alandile pa kulekelesha pa kubuuka kwa bafwa no bupingushi yalipusene ne fyo basumine. Nomba, alyalwile ubukombe bwakwe ne fyo alelandapo, pa kuti balya bantu abatemenwe amano ya bantunse bomfwe.

Amakalata ayengi aya kwa Paulo yalembelwe ku filonganino fyali mu misumba umo balelanda iciGriki nelyo mu misumba iyaletungululwa na bena Roma umo balekonka sana intambi sha baGriki. Aya makalata, ayalembelwe mu ciGriki nkonko kabili icaumfwika, yalandile pa fintu ne fya kumwenako ifyalecitika mu baGriki. Paulo alandile pa mangalo ya kubutuka, icilambu uwacimfya alepeelwa, uwa kutwala umwana ku sukulu, e lyo ne fintu fimbi ifingi ukufuma ku baGriki. (1 Abena Korinti 9:24-27; Abena Galatia 3:24, 25) Nangu ca kuti Paulo alelanda pali fimo ifyalecita abaGriki, alikeene sana ukukonka imibele bakwete ne mipepele yabo.

Ukuba ku Bantu Bonse Nge Fyo Baba

Umutumwa Paulo alishibe ukuti pa kuti ashimikile bambi imbila nsuma, alingile ‘ukuba ku bantu bonse nge fyo bali.’ Alembele ati: “Ku baYuda naishileba ngo muYuda, ukuti nonke abaYuda,” kabili na ku baGriki nako aishileba ngo muGriki, pa kuti abafwe ukwishiba ukufwaya kwa kwa Lesa. Paulo alifikilepo sana ukucita ifi pantu ali muYuda uwaleikala mu musumba umo balekonka intambi sha baGriki. Ifi fine e fyo Abena Kristu bonse muno nshiku bafwile ukucita.—1 Abena Korinti 9:20-23.

Muno nshiku abantu abengi balakuuka ukufuma ku calo cimo ukuya kumbi, nangu ukufuma ku mwabo no kuya ukwaba intambi shimbi. Ici cilalenga cafye ku Bena Kristu, ababombesha ukushimikila imbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa no kukonka ifunde lya kwa Yesu ilya ‘kulenga ba nko shonse ukuba abasambi.’ (Mateo 24:14; 28:19) Ilingi line basanga ukuti ilyo abantu baumfwa imbila nsuma mu lulimi lwabo, ilabafika sana pa mutima kabili balasumina ifyo bomfwa.

E calenga ukuti ino magazini iya Ulupungu lwa kwa Kalinda Ulusabankanya Bufumu bwa kwa Yehova, ilefuma cila mweshi mu ndimi 169, e lyo na magazini imbi iya Loleni! mu ndimi 81. Na kabili, pa kuti Inte sha kwa Yehova bashimikile imbila nsuma ku bantu abakuukila mupepi no ko bekala, balabombesha ukusambilila indimi shimbi, ukubikako fye na shilya isha-afya pamo nga iciArabic, iciChinese, ne ciRussian. Umulandu bacitila ifi ni ulya wine uwalengele Abena Kristu ba kubalilapo ukucita cimo cine. Umutumwa Paulo alilondolwele bwino ilyo atile: “Ku bantu bonse mba fye nge fyo bali, pa kuti mu nshila iili yonse mpususheko bamo.”—1 Abena Korinti 9:22.

[Futunoti]

[Mapu pe bula 18]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Roma

GRISI

Atena

ASIA

Antioke (iya mu Pisidia)

KILIKIA

SIRIA

YUDEA

Yerusalemu

EGUPTI

Alekisandria

Kurene

BEMBA WA MEDITERRANEAN

[Icikope pe bula 19]

“Septuagint” yalyafwile ukusambilisha abantu pali Yehova mu mwaka wa 100 C.E.

[Abatusuminishe]

Israel Antiquities Authority

[Icikope pe bula 20]

Icipampa cali pa Areopagi apo balemba amashiwi ya kwa Paulo