Umulandu Mulingile Ukucetekela Amabuuku ya Mbila Nsuma

“Yalilumbuka nga nshi. Yalilenga abantu bapangamo amafilimu ayaleta ulupiya ulwingi . . . na mabuuku ayo abantu bashita sana . . . Amacalici yamo aya Bena Kristu yalisuminamo. Yalilenga amacalici ayengi ukupangwa kabili yalilenga icine ukukanaishibikwa.”—E FYALANDILE MAGAZINI YA SUPER INTERESSANTE, IYA MU BRAZIL.

FINSHI ifi fine balelandapo? Iyi magazini yalelanda pa fyalembwa ifyo batila na fyo fyaba mabuuku ya Mbila Nsuma, amakalata, na mabuuku ya kusokolola ayo abantu abengi balekonka sana pali ino nshita. Ifi fyalembwa bafisangile muli ba 1900 mu Nag Hammadi e lyo na mu ncende shimbi isha mu Egypt. Ifi fyalembwa ne fyalembwa fimbi ifya musango uyu bafita ukuti Gnostic nelyo Apocryphal.a

Bushe Balyalwilemo Ifyebo Fimo?

Pali ino nshita ilyo abantu abengi balekele ukusumina muli Baibolo na mu mipepele ya orthodox, abengi balekonka sana ifyalembwa mu mabuuku ya Gnostic nelyo Apocryphal. Ifi fyalembwa nafilenga abantu abengi ukulatwishika amasambililo ya kwa Yesu Kristu e lyo no buKristu bwine. Magazini imo yatile: “Abantu abatemwa Imbila Nsuma ya kwa Toma ne fyalembwa fya Apocryphal, ni balya abatemwa ifya kwa Lesa nomba abasuula imipepele, kabili abantu ba musango yu balefulilako fye.” Casangwa ukuti mu calo ca Brazil mweka, “mwaba amacalici nalimo 30 ayasumina mu fyalembwa fya Apocryphal.”

Ukusanga ifi fyalembwa kwalenga abengi ukusumina muli filya bamo basosa ukuti mu myaka ya ba 300 C.E., aba mu Calici lya Katolika balefishilisha icine pali Yesu, tabalefwaya abantu ukwishiba amalyashi yamo ayalanda pali Yesu ayalembwa mu fyalembwa fya Apocryphal, no kuti balyalwile ifyebo ifyaba mu mabuuku ya Mbila Nsuma yane ayaba mu Baibolo. Uwasambilila sana ifya mipepele, profesa Elaine Pagels, ena alandile ukuti: “Nomba e lyo twishibe ukuti ubuKristu, ne fyo tumona ukuti e fyo Abena Kristu bafwile ukulakonka, fyafuma mu mabuuku fye ayanono ayo basala pa mabuuku ayengi.”

Abasoma bamo pamo nga Pagels, batila Abena Kristu tabalingile ukusumina fye muli Baibolo yeka; kwaliba ifyalembwa na fimbi ifyo balingile ukusuminamo pamo nga ifyalembwa fya Apocryphal. Ku ca kumwenako, pali programu yali pa mulabasa wa BBC iyo baleita ati Bible Mysteries, “The Real Mary Magdalene” yatile ifyalembwa fya Apocryphal filanga ukuti Maria Magadala e “walesambilisha no kutungulula abasambi mu fya kwa Lesa. Tali fye musambi wa kwa Yesu, lelo e wali umukalamba pa batumwa.” Juan Arias alembele pali Maria umwina Magadala mu nyunshipepala ya mu Brazil iya O Estado de S. Paulo ukuti: “Ifyalembwa ifyo basanga muno nshiku filanga ukuti ilyo Yesu atendeke ubuKristu, mwafulile sana ‘abanakashi’ pantu amayanda ya banakashi e yali amacalici, kabili umu mwine e mo balesubila na bashimapepo na bashikofu.”

Abantu abengi balicindika sana ifyalembwa fya Apocryphal ukucila Baibolo. Nomba ici, kuti calenga twaipusha amepusho yacindama pamo nga: Bushe ifi fine fyalembwa fya Apocryphal fya cine cine, kabili bushe e fyo Abena Kristu bafwile ukusuminamo? Nga ca kutila ifyalembwa fya musango yu filapilika amasambilisho ya mu Baibolo, bushe e fyo twingacetekela nangu kuti twacetekela Baibolo? Bushe cine cine mu ma 300 C.E., balifishilishe ifi fyalembwa no kwalula amabuuku ya Mbila Nsuma yane, no kufumyamo ifyebo ifyacindama ifilanda pali Yesu, Maria umwina Magadala na bantu bambi? Pa kuti twasuke aya mepusho, natulande pa fyebo fyaba mwi buuku limo ilya Mbila Nsuma ilya kwa Yohane.

Ifishinka Fyaba mwi Buuku lya Mbila Nsuma Ilya kwa Yohane

Ilyo calefika muli ba 1900, balisangile iciputusha ce buuku lya Mbila Nsuma ya kwa Yohane ico beta ati Papyrus Rylands 457 (P⁵²), bacisangile mu calo ca Egypt. Muli ici ciputusha mwaba Yohane 18:31–33, 37, 38 kabili ifyabamo ni filya fine fyalembwa na mu ma Baibolo twakwata kabili bacisungila mu cikuulwa basungilamo amabuuku, ico beta ati John Rylands Library, ku Manchester, mu calo ca England. Ici ciputusha, e ca kale sana pa fyalembwa fyonse ifyabapo lelo ifya Malembo ya mu Baibolo aya Bena Kristu ayalembelwe mu ciGriki. Abasoma abengi batila ici ciputusha calembelwe mu ma 125 C.E., kabili papitile fye imyaka 25 nelyo ukucilapo fye panono ukutula apo Yohane afwilile. Ica kupapusha ca kuti, ifyalembwamo tafyapusana sana ne fyalembwa mu fimfungwa fimbi ifyalembelwe pa numa. Pa kuti icimfungwa ca kale sana ice buuku lya kwa Yohane cifike na ku Egypt, uko casangilwe, bushininkisho bwa kuti ili ibuuku lyalembelwe mu nshita ya batumwa, kabili Yohane wine e walilembele nge fyo na Baibolo ilanda. Kanshi uwalembele ibuuku lya kwa Yohane alemonako na menso uko ifintu alembele fyalecitika.

Nomba ifyalembwa fya Apocryphal fyalembelwe ninshi palipita ne myaka 100 nelyo ukucilapo ukutula apo ifyalembwamo fyacitikile. Abasoma bamo batila pa kulemba ifyalembwa fya Apocryphal abalembele babomfeshe ifyalembwa fya kale sana, nomba takwaba ubushininkisho ubulanga ukuti ifyo balanda fya cine. Kanshi nacilinga ukwipusha ukuti, Bushe fyalembwa nshi mwingacetekela, fya bantu abaliko ilyo ifintu balembele fyalecitika nelyo fya bantu ba kuti apo ifyo balembele fyacitikile palipita ne myaka 100? Ne casuko twacisanga, bushe te ifyo?b

Inga filya balanda ukuti ifyaba mu mabuuku ya Mbila Nsuma balifyalula pa kuti ilyashi lya kwa Yesu limo liishibikwa? Bushe kwaliba ifishinka ifilanga ukutila, mu ma 300 C.E., mwi buuku lya kwa Yohane balyalwilemo fimo pa kuti bafishilishe ifishinka? Pa kwasuka ici cipusho, tufwile ukwishiba ukuti pa kulemba Baibolo twakwata, babomfeshe sana icimfungwa ca Vatican 1209 ica mu ma 300 C.E. Nga ca kutila muli Baibolo balyalwilemo fimo muli ba 300 C.E., ninshi ifyo ba-alulamo nga fyalimoneka na muli ici cine cimfungwa ca Vatican. Icawama cimbi ca kutila kwaliba icimfungwa na cimbi umwaba ifingi ifyo Luka na Yohane balembele, ici cimfungwa bacita ati Bodmer 14, 15 (P⁷⁵), calembelwe ukufuma mu 175 C.E. ukufika mu 225 C.E. Abasoma sana pa fimfungwa batila ifyalembwa muli Bodmer 14, 15 na Vatican 1209 fyalipalana sana. Ne ci cilanga ukutila, mu mabuuku ya Mbila Nsuma tabayalulamo ifintu pantu ifyalembwamo e fyaba na mu cimfungwa ca Vatican 1209.

Takwaba ubushininkisho nelyo ifyalembwa ifili fyonse ifilanga ukuti mwi buuku lya kwa Yohane, na mu mabuuku yambi aya Mbila Nsuma balyalwilemo ifyebo fimo mu ma 300 C.E. Pa numa ya kuceceeta ifimfungwa fyonse ifya Gnostic ifyo basangile pa Oxyrhynchus, mu Egypt, Dr. Peter M. Head, uwa pa Cambridge University, alembele ukuti: “Ifi fimfungwa fyonse filanga ukuti ifyebo fyaba mu fimfungwa balembele ukutula muli ba 300 C.E. ifyo abalengulula batila balifyalula, fyaba fye nga filya fine fye fyali na mu fimfungwa fya kale sana. Ifi fimfungwa tafilanga ukuti ifyalembwa mu mabuuku ya Mbila Nsuma na mabuuku yambi ayaba mu Cipangano Cipya balifyalula.”

Cinshi Twingasondwelela?

Ukufika fye na mu ma 150 C.E., Abena Kristu bonse balisumine mu mabuuku ya Mbila Nsuma yane, e kutila ibuuku lya kwa Mateo, ilya kwa Marko, ilya kwa Luka, ne lya kwa Yohane. Ifyebo Tatian alembele mu calembwa ico beta ukuti Diatessaron (ishiwi lya ciGriki ilipilibula ukuti “mu mabuuku yane bapangamo limo”), ico alembele pa kati ka 160 na 175 C.E., afifumishe fye mu mabuuku ya Mbila Nsuma yane, tabomfeshepo ifyalembwa fya Gnostic.” (Belengeni mu kabokoshi akaleti “Ifyalembwa fya Kale Sana Filanga Ukuti Amabuuku ya Mbila Nsuma ya Cine.”) Umuntu umo uwe shina lya Irenaeus, uwaliko ku kupwa kwa myaka ya mu ma 100 C.E., na o alilandilepo pa mabuuku ya Mbila Nsuma. Atile kufwile kwaba fye amabuuku yane aya Mbila Nsuma nga filya fine kwaba utupinda tune utwe sonde ne myela iyacindama ine. Nangu ca kuti bamo kuti batwishika icilangililo abomfeshe, icikalamba alelandapo ca kutila, kwali fye amabuuku ya Mbila Nsuma ayacetekelwa yane.

Bushe ifi fishinka fyonse filanga cinshi? Filanga ukuti mu Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu, ukusanshako na mabuuku yane aya Mbila Nsuma, tamwaba ifyo ba-alwilemo mu myaka ya ba 100 C.E. ukuya na ku ntanshi. Takwaba ubushininkisho ubulanga ukuti mu Malembo ayafuma kuli Lesa balyalwilemo nelyo ukufumyamo ifyebo fimo mu ma 300 C.E. Bruce Metzger uwasambilila sana ifyalembwa mu Baibolo alembele ukuti: “Ilyo calefika ku mpela ya myaka ya mu ma 100 C.E., . . . abasumina abengi abasalanganine mu filonganino fyalekanalekana ifyali mu ncende yaba mupepi na bemba ya Mediterranean, no kufuma fye mu Britain ukufika na ku Mesopotamia, balisumine ifintu ifingi ifyalembwa mu Cipangano Cipya.”

Umutumwa Paulo na Petro baletungilila sana ifyebo fya cine ifyaba mu Cebo ca kwa Lesa. Bonse babili balesoka Abena Kristu banabo ukuti tabalingile ukusumina mu fyebo fimbi ifyo bashabasambilishe. Ku ca kumwenako, Paulo alembeele Timote ukuti: “We Timote, ulesunga bwino ico baseekesha kuli iwe, taluka ku milandile ya fye iikowesha ica mushilo na ku fya kupilika ifya cintu ca bufi iciitwa ‘ukwishiba.’ Pantu pa kufwaya ukulangisha ukwishiba kwa musango yo bamo balilufya icitetekelo.” Petro na o atile: “Awe, ilyo twamushimikile pa maka ya kwa Shikulwifwe Yesu Kristu na pa kubapo kwakwe, tatwabomfeshe imilumbe ya bufi iyo abantu bomina mu bucenjeshi, lelo twamushimikile ubukata bwakwe ubo twaimwenene na menso yesu.”—1 Timote 6:20, 21; 2 Petro 1:16.

Imyaka ya ku numa sana, kasesema Esaya alandile amashiwi Lesa amwebele aya kuti: “Icani iciteku cauma, iluba lyabonsa; lelo icebo ca kwa Lesa wesu cena, cikabako umuyayaya.” (Esaya 40:8) Ifi fine e fyo na ifwe tulingile ukucetekela ukuti Lesa umwine uwapeele umupashi ku balembele Amalembo ya Mushilo, aliyacingilile mu nkulo shonse pa kutila “abantu balekanalekana bakapusuke no kwishiba bwino bwino icine.”—1 Timote 2:4.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 9]

Icimfungwa ca Papyrus Rylands 457 (P⁵²), iciputusha ce buuku lya Mbila Nsuma ilya kwa Yohane ica mu ma 100 C.E., ico bakopolwele ilyo papitile fye imyaka iinono ukutula apo Yohane alembele ibuuku lyakwe

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 11]

Ifyalembwa fya Kale Sana Filanga Ukuti Amabuuku ya Mbila Nsuma ya Cine

Ilyo UbuKristu bwatendeke, abasuusha ifya mu Baibolo baletila amabuuku ya Mbila Nsuma yalapilikana, e co te kuti tuyacetekele. Kalemba umwina Siria, Tatian (uwaliko mu ma 110 C.E. ukufika 180 C.E.), alilandile ifisuma pa mabuuku ya Mbila Nsuma. Atile nga ca kutila aya mabuuku yonse yane baliyalembulwile bwino bwino no kupanga ibuuku limo fye, ne fimoneka kwati filapilikana kuti fyaumfwika.

Tatian alitendeke ukulembulula aya mabuuku. Tacaishibikwa bwino nampo nga ibuuku apangile lyali mu ciGriki nelyo iciSyriac. Lelo te mulandu no lulimi abomfeshe, mu ma 170 C.E., alipwishishe umulimo atendeke, kabili ibuuku alembele balelita mu ciGriki ati Diatessaron, e kutila “mu mabuuku yane bapangamo limo.” Mulandu nshi cicindamine ukulanda pali ili buuku ilishafuma kuli Lesa?

Mu myaka ya muli ba 1800, abasuusha batendeke ukulalanda ukuti te kuti tucetekele amabuuku ya Mbila Nsuma pantu yalembelwe pa numa ya mwaka wa 150 C.E. Lelo ifimfungwa fya Diatessaron ifya kale sana ifyo basanga ukutula mu ma 1800 filanga ukuti amabuuku ya Mbila Nsuma yane, e mabuuku fye aya mbila nsuma ayo abantu baishibe mu ma 150 C.E. kabili basumine ukuti yafumine kuli Lesa.

Ifimfungwa fya Diatessaron ne fyalembwa fimbi ifilanda pali ici cimfungwa balifisanga mu ciArabic, iciArmenia, iciGriki, na mu ciLatini. Ifi basangile fyalengele uwasoma Sir Frederic Kenyon ukulemba ukuti: “Ifi fimfungwa fyalenga twaleka ukutwishika icalembwa ca Diatessaron, kabili filanga ukuti ilyo umwaka wa 170 A.D. walefika, ninshi amabuuku ya Mbila Nsuma yane ayafuma kuli Lesa yalishibikwa sana ukucila ifyalembwa fimbi ifilanda pa Mupusushi wesu.”

[Ifikope]

Tatian

Icimfungwa ca Diatessaron ica mu ciArabic

[Charti pe bula 8, 9]

(Nga mulefwaya bwino ukumona chariti, moneni muli magazini)

Icilembo, ca “c.” cipilibula ukuti ico balelandapo cacitike mupepi no mwaka balembele.

33 C.E.

Yesu afwa

c. 41

Ibuuku lya kwa Mateo lyalembwa

c. 58

Ibuuku lya kwa Luka lyalembwa

c. 65

Ibuuku lya kwa Marko lyalembwa

c. 98

Ibuuku lya kwa Yohane lyalembwa

c. 140

Batampa ukulemba ifyalembwa fya Apocryphal

c. 175

Icimfungwa ca Bodmer 14, 15 (P75)

300 C.E.

Icimfungwa ca Vatican 1209 ica mu ma

[Icikope pe bula 10]

Vatican 1209

Icimfungwa cili pa muulu ica Vatican 1209 ica mu ma 300 C.E., cilanga ukuti mu mabuuku ya Mbila Nsuma tamwaba ifyo bayalulamo, milembele fye ya mashiwi yamo e yapusana mumo mumo

[Abatusuminishe]

From the book Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 9]

© The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin