UBUMI BWABO
Ifyo Ulupwa Lwesu Lwabombela Yehova pa Myaka Iingi
Abantu abengi balanda ati nalipala sana batata. Batila nalibapala ukwenda, amenso, e lyo ndasekesha na bantu kwati fye ni filya batata baba. Apo batata balisambilila icine, calilenga na ine nasambilila icine nga filya cali ku nkulo 7 isha mu lupwa lwesu. Lekeni imushimikileko ifyo batusambilishe icine.
Batata balenanga ifikope fya ba mu lupwa lwesu abalebombela Lesa.
Icikolwe candi ba Thomas1a Williams, bafyelwe pa 20 January mu 1815, mwi tauni lya Horncastle ku England. Banyina baba Thomas Williams bafwile mu 1817, kanshi ba Thomas Williams na bakalamba babo batatu babakushishe kuli bawishi, ba John Williams. Ba John balisambilishe ba Thomas umulimo wa bukabasa, lelo ba Thomas balisambilile umulimo umbi.
Abantu abengi mu England balitendeke ukutemwa sana ifya mapepo. John Wesley, shimapepo wa mu Church of England, alifumine muli ici icalici no kupanga akabungwe ka Society of Methodist, akalelanda sana pa kusambilila Baibolo e lyo no kushimikila. Ifyo ba John Wesley balesambilisha fyalishibikwe sana, kabili aba mu lupwa lwa ba Williams balifitemenwe. Ba Thomas baishileba bashimapepo ba ba John Wesley, kabili tapakokwele balitampile no mulimo wa bumishonari ku South Pacific. Mu July mu 1840, ba Thomas Williams na bena mwabo ba Mary,2 baile ku Lakeba Island,b ku Fiji, icishi icaishilebako ilyo impili shapuulike, umwaleikala abantu abalelya abantu banabo.
BATENDEKE UKWIKALA NA BANTU ABALELYA ABANTU BANABO
Imyaka ya kubalilapo iyo ba Thomas na ba Mary baikele mu Fiji, balikwete amafya ayengi. Balebomba amaawala ayengi kuli ilya ncende ukwali ukwakaba sana. Mu ncende baleikala mwalecitika ifintu ifingi ifyabipa pamo nga inkondo sha mitundu, ukwipaya ba mukamfwilwa na bana abanono, e lyo na bantu abalelya abantu banabo, kabili abekala mushi nabo balekaana ukubashimikila. Ba Mary no mwana wabo ibeli John, balilwele sana ica kuti baali mupepi no kufwa. Mu 1843, ba Thomas balembele ukuti: “Naleumfwa ububi sana pa fyo ifintu fyabipile. . . . Nalefwaya ukucitapo cimo.” Na lyo line, ba Thomas na ba Mary balishipikishe, pantu balicetekele sana Yehova Lesa.
Ba Thomas batendeke ukubomba umulimo wa bukabasa uo babasambilishe kuli bawishi, kabili bakuulile ing’anda iisuma ku Fiji, iyalemoneka kwati mayanda ayo bakuula ku Bulaya. Ing’anda baliisanswile pa kukuula, yalepisha umwela kabili baliikuulile bwino ica kuti abena Fiji baleikumbwa. Ilyo bashilapwisha no kukuula ing’anda, ba Mary balikwete umwana umwaume na umbi, Thomas Whitton3 Williams, icikolwe umo natuntwike.
Mu 1843, ba Thomas Williams balipilibwileko ibuuku lya mu Baibolo ilya kwa Yohane mu ciFiji, kabili uyu umulimo tawayangwike.c Ba Thomas balibikile sana amano ku bantu, ne ci calengele baleishiba sana ifyo abantu baba ne fyo baleikala. Balilembele ifyo basambilile mwi buuku ilyo baleita ukuti, Fiji and the Fijians (1858), ilyashi ilyalelanda pa fyalecitika mu Fiji mu myaka ya ba 1800.
Pa myaka 13 iyo ba Thomas baikele mu Fiji, balibombele sana imilimo iyakosa, ne ci calengele balwala e lyo bakuukila na ku Australia no lupwa lwabo. Ilyo babombele umulimo wa bushimapepo pa myaka iingi, ba Thomas balifwile mu Ballarat, ku Victoria, mu 1891.
BATENDEKE UKUBOMBA KU KAMPANI KEMBA “GOLDE”
Mu 1883, ba Thomas Whitton Williams na bena mwabo ba Phoebe,4 pamo no lupwa lwabo bakukiile ku Perth, ku Australia. Ilyo bakuukile, abana babo aba bubili, ba Arthur Bakewell 5 Williams, icikolwe candi cimbi, baali ne myaka 9.
Ilyo ba Arthur Bakewell Williams baali ne myaka 22, batendeke ukubomba ku kampani kemba golde ku Kalgoorlie, akabelele ku kabanga ka Perth, apaali amakilomita 600. Batendeke ukubelengako amabuuku ya Abasambi ba Baibolo, abo nomba beta ati, Inte sha kwa Yehova. Balilembeshe no kuti balebatuminako Zion’s Watch Tower (Ulupungu lwa kwa Kalinda). Apo balitemenwe ifyo balebelenga, ba Arthur, batampile ukushimikilako bambi kabili balelongana capamo pa kusambilila Baibolo. Apa pene epo ba Nte batendekeele umulimo wabo ku Western Australia.
Ba Arthur balesambilishako na balupwa wabo ifyo balesambilila mu Baibolo. Ba Thomas Whitton, balekoselesha abana babo ba Arthur ukulalongana na Basambi ba Baibolo, lelo tapakokwele ba Thomas Whitton balifwile. Banyina ba ba Arthur, ba Phoebe, na baice ba ba Arthur, ba Violet na ba Mary, nabo baishileba Abasambi ba Baibolo. Ba Violet batendeke bupaniya, umulimo uo ba Nte babomba amaawala ayengi mu kushimikila. Ba Arthur batile, “ba Violet baali ni bapainiya abasuma kabili balebombesha sana ku Western Australia.” Ba Arthur balikukwimye ilyo balandile pali ba Violet, na lyo line, filya ba Violet balebombesha fyalilengele inkulo na imbi iya ba Williams ukulabapashanya.
Mu kuya kwa nshita, ba Arthur balyupile, bakuukila na ku Donnybrook, itauni lyaba ku Western Australia umo balima sana ifisabo. Ilyo bali ku Donnybrook, ba Arthur babenike ati ba “Old Mad 1914!” pantu balelanda sana pa mwaka wa 1914 nga baleshimikila pa masesemo ya mu Baibolo.d Abantu balekele ukubaseka ilyo Inkondo ya Calo iya Kubalilapo yatendeke. Ba Arthur balitemenwe sana ukushimikila abaleisa mu kushita mwi tuuka lyabo, umo balebika amabuuku yalanda pali Baibolo pa windo. Pe windo lye tuuka pali na mashiwi ayalelanda ukuti baali no kupeela umuntu amapaundi 100 (K1,000) nga ca kuti abomfya Baibolo pa kubalanga ukuti muli Lesa umo mwaba abene batatu. Ba Arthur tabasumiine muli ici icisambilisho pantu te fyo Baibolo isambilisha. Kanshi tapaali nangu umo uwapokele indalama.
Pa ng’anda ya ba Williams mu Donnybrook, epo balekwatila isambililo lya Baibolo no kulongana kwa cilonganino. Mu kuya kwa nshita, ba Arthur balikuulile Ing’anda ya Bufumu, mu tauni, kabili e yali iya kubalilapo ku Western Australia. Ilyo bacilile fye imyaka 70, balitemenwe ukufwala suti na tai, e lyo banina na pali kabalwe no kuya mu kushimikila ku ncende isha kutali ishaba mu citungu ca Donnybrook.
Abana ba ba Arthur, tabalelanda sana, baali aba mucinshi kabili balebombesha, kwati fye ni bawishi. Abana ba ba Arthur, ba Florence6 bali ni bamishonari ku India. Abana babo abaume ba Arthur Lindsay7 na ba Thomas bali ni baeluda mu cilonganino pa myaka iingi nga filya fine bawishi baali.
AMA-APELE AYASUMA AYO BALEITA ATI LADY WILLIAMS
Ba Arthur Lindsay Williams, abafyele bashikulu, balishibikwe sana kabili abantu balibatemenwe pantu baali aba cikuuku. Balitemenwe ukuba pamo na bantu kabili bali aba mucinshi. Balishibe sana ukuputula ifimuti ica kuti balicimfishe imiku 18 pa myaka 12, mu kucimfyanya kwalebako ukwa kuputula ifimuti.
Ba Arthur balikalipe ilyo ba Ronald8 (bashikulu) abaali ne myaka ibili, batemene akamuti ka ma apele akali mupepi ne ng’anda baleikalamo. Banyina ba ba Ronald, balikakile aka akamuti kabili ilyo kakulile kaletwala ama apele ayalowa icine cine. Bainike ama apele yaletwala kuli aka akamuti ati Lady Williams, kabili kuli aya ama apele, e kwafuma ama apele ayaseeka sana ayo beta pali ino nshita ati Cripps Pink apple.
Ba Ronald, balibombeleko imilimo na imbi. Bena na bamama balibombeleko umulimo wa kukuula uo ba Nte balebomba, ku Australia na ku Solomon Islands. Ba Ronald, abali mupepi no kufisha imyaka 80, ni baeluda mu cilonganino kabili balakuulako no kuwamyako Amayanda ya Bufumu ku Western Australia.
NALITEMWA IFI ULUPWA LWESU LWABOMBELA LESA PA MYAKA IINGI
Abafyashi bandi ba Geoffrey 9 na ba Janice10 Williams, balibombeshe ukusambilisha nkashi yandi, Katharine, na ine ukutemwa Yehova nga filya fine ifikolwe fyesu fyalecita. Ilyo nali ne myaka 13, nalitemenwe sana Yehova. Ilyo twali ku kulongana kukalamba, ba John E. Barr, abaali mwi Bumba Litungulula ilya Nte sha kwa Yehova, bakoseleshe fwe bacaice ati: “Mufwile ukutwalilila ukwishiba e lyo no kutemwa Yehova.” Bulya bwine ubushiku naliipeele kuli Yehova kabili ilyo papitile imyaka ibili, nalitendeke bupainiya.
Pali ino inshita,12 nalitemwa ukushimikila pa maawala ayengi no mwina mwandi, Chloe,11 mu Tom Price, itauni lya mikoti ilya ku Western Australia. Tulabombako inshiku shimo shimo pa kusanga umwa kulila. Abafyashi bandi na nkashi yandi Katharine, na bena mwakwe ba Andrew, ni bapainiya ku Port Hedland. Ukufuma uko twikala ukufika ku Port Hedland paba amakilomita 420. Ine na batata ni fwe baeluda mu cilonganino.
Icikolwe candi ba Thomas Williams, balibombeele sana Yehova Lesa pa myaka iingi. Abafyashi bandi balingafwa ukusambilila icine nga filya cali ku fikolwe fyandi. Nalitemwa sana ukuti ifikolwe fyandi ifingi fyalisambilile icine.
a Amanambala yali muli cino cipande e yalelangilila abantu bali pa fikope ifili pe bula 12 na 13.
b Ici icishi kale balecita ukuti Lakemba Island, cabela ku kabanga mu Fiji ku ncende ukwikala abantu abo beta ukuti aba Lau.
c Ba John Hunt, bamishonari, balipilibwileko amabuuku ayengi aya mu Cipingo Cipya aya mu ciFiji, ayo bafumishe mu 1847. Amabuuku bapilibwile yali ayasuma sana pantu balibomfeshe ishina lya kwa Lesa, “Jiova,” pali Marko 12:36, Luka 20:42, ne Imilimo 2:34.
d Belengeni ifyebo na fimbi ifileti“1914—Umwaka Wacindama mu Kusesema Kwalembwa mu Baibolo” mu citabo icitila Bushe Cinshi Baibolo Isambilisha? icalembwa ne Nte sha kwa Yehova kabili kuti mwacisanga na pa www.jw.org/bem.