Bushe Lesa Kuti Mwamwishiba?

Lishuko nga nshi nga ca kutila umuntu uwacindama sana amweba ukuti pa kumuposha na pa kulanda nankwe mulebomfya fye ishina lyakwe. Ilingi line bashimucindikwa babetila ku malumbo, pamo nga “Mwe Mfumu,” “Kanabesa,” nelyo “Mulopwe.” Kanshi umuntu uwakwata icifulo icikalamba sana nga amweba ukuti, “Mulenjita fye mwi shina,” ninshi alimucindika sana.

LESA wa cine atweba mu Cebo cakwe, Baibolo, ukuti: “Nine Yehova. Ilyo e shina lyandi.” (Esaya 42:8) Nangu ca kutila alikwata amalumbo ayengi pamo nga “Kabumba,” “Uwa Maka Yonse,” na “Shikulu Mulopwe,” alicindika ababomfi bakwe aba cishinka lintu abeba ukuti balebomfya ishina lyakwe pa kulanda nankwe.

Ku ca kumwenako, inshita imo ilyo kasesema Mose alepapaata Lesa, abalilepo ukusosa amashiwi ya kuti: “Iye mwe Yehova.” (Ukufuma 4:10) Na lintu Imfumu Solomone yalepepa ipepo lya kupeela itempele lya mu Yerusalemu kuli Lesa, yabalilepo ukusosa amashiwi ya kuti: “Mwe Yehova.” (1 Ishamfumu 8:22, 23) Ilyo kasesema Esaya alelandilako abena Israele kuli Lesa, na o atile: “Mwe Yehova, ni mwe Shifwe.” (Esaya 63:16) Ifi fyonse filelanga fye apabuuta ukuti Shifwe wa mu muulu afwaya tulebomfya ishina lyakwe.

Nangu ca kutila ukubomfya ishina lya kuti Yehova kwalicindama, ukwishiba ishina lyakwe kusanshamo ifingi. Yehova alaya umuntu onse uwamwishiba no kumutetekela ukuti: “Nkamucingilila pantu alishiba ishina lyandi.” (Amalumbo 91:14) Apo ukwishiba ishina lyakwe kuti kwalenga acingilila umuntu, ukwabula no kutwishika ukwishiba ishina lya kwa Lesa kufwile ukusanshamo ifingi. Ninshi finshi fikabilwa pa kuti mwishibe bwino Yehova?

Ifyo Ukwishiba Ishina lya kwa Lesa Kusanshamo

BUSHE ishina lyenu lyaliba no mo lyalola? Mu fyalo fimo, abantu balitemwa ukwinika abana amashina ayapilibula fimo. Nalimo abafyashi kuti bainika umwana ishina ililanda pa fyo basuminamo nelyo ifyo balesubila ukuti e fyo umwana wabo akaba ku ntanshi.

Ukwinika abana amashina ayapilibula fimo kwatendeke kale sana. Abantu abo Baibolo yalandapo ilingi line balebenika amashina ayalepilibula fimo. Amashina yamo yalelanga ifyo umuntu ali no kucita mu bumi bwakwe. Ku ca kumwenako, ilyo Yehova aebele Davidi umulimo umwana wakwe Solomone ali no kubomba ku ntanshi, atile: “Ishina lyakwe akenikwa Solomone [ilyafuma kwi shiwi lipilibula ukuti umutende], kabili nkabika pali Israele umutende no mutelelwe mu nshiku shakwe.”—1 Imilandu 22:9.

Limo limo abantu abali no kubomba umulimo uwaibela, Yehova alebenika amashina yambi. Umukashi wa kwa Abrahamu uwali ing’umba, bamwinike ishina limbi ilya kuti Sara, ilipilibula ukuti “umwana wa mfumu.” Mulandu nshi? Yehova alondolwele ukuti: “Nkamupaala kabili nkalenga no kuti akakufyalile umwana mwaume; kabili nkapaala Sara na o akaba inko; ne shamfumu sha bantu na bantu shikafuma muli ena.” (Ukutendeka 17:16) Kanshi ukwishiba umulandu Sara bamupeelele ishina limbi kusanshamo ukwishiba umulimo uwaibela uo ali no kubomba.

Inga ishina lya kuti Yehova, ilyacindamisha pa mashina yonse, bushe lyena lyalola mwi? Ilyo Mose aipwishe Lesa ishina lyakwe, Yehova ayaswike ukuti: “Nkaba uo nkaba.” (Ukufuma 3:14) Baibolo ya Rotherham yena yatila: “Nkaba uo nkatemwa ukuba.” Ishina lya kwa Yehova lilanga ukuti ni Lesa uubomba imilimo iingi. Lekeni tulangilile: Nacifyashi kuti abomba imilimo iingi mu bushiku fye bumo ilyo alesakamana abana, kuti abasakamana ilyo balwele, ukubepikila, ukubasambilisha, kuti abomba icili conse ukulingana ne milimo iilekabilwa ukubombwa. E fyo na Yehova acita nangu ca kuti ena alicilapo. Pa kufikilisha ukufwaya kwakwe ku bantunse, kuti aba uo engatemwa ukuba, e kutila kuti abomba umulimo onse uwingakabilwa. Kanshi ukwishiba Yehova mwi shina kusanshamo ukwishiba imilimo yakwe, ukumucindika, no kulatasha pa milimo yakwe iingi nga nshi.

Ku ca bulanda, abantu abashaishiba Lesa mwi shina, tabaishiba no kuti ni Lesa umusuma nga nshi. Lelo nga mulesambilila Baibolo mukamona ukuti Yehova ni Mpanda mano iisuma, ni Kalubula uwa maka nga nshi, alapeela abantu ifyo bakabila, e lyo alabomba ne milimo imbi iingi sana. Cine cine, ifyo ishina lya kwa Yehova lipilibula fya kutiinya icine cine.

Na lyo line, ukwishiba Lesa mwi shina takwayanguka. Icipande cikonkelepo calalondolola umulandu kusha-angukila.

Umulandu Ukwishiba Lesa mwi Shina Kusha-angukila

KWALIBA uushifwaya ukuti mwishibe ishina lya kwa Yehova no kuba ifibusa fyakwe. Bushe uyu wine mulwani nani? Baibolo ilondolola ukuti, ‘lesa wa bwikashi buno alipofwisha amatontonkanyo ya bashatetekela.’ Satana Kaseebanya e lesa wa cino calo cabamo abantu abashaishiba Lesa. Afwaya mube mu mfifi pa kuti umutima wenu wi-ishiba Lesa bwino. Satana tafwaya mwaishiba Yehova mwi shina. Nomba bushe Satana apofwisha shani amatontonkanyo ya bantu?—2 Abena Korinti 4:4-6.

Satana abomfya imipepele ya bufi pa kulesha abantu ukwishiba Lesa mwi shina. Ku ca kumwenako, kale sana abaYuda bamo balisuulile Amalembo no kutendeka ukukonka ulutambi lwa kukanabomfya ishina lya kwa Lesa. Ilyo calefika mu nshita ya batumwa, abaYuda abalebelenga Amalembo pa cintubwingi balibaleseshe ukushimbula ishina lya kwa Lesa ilyali mu Malembo ya Mushilo, lelo babebele ukuti balepyanikapo ne shiwi lya kuti ʼAdho·naiʹ, ilipilibula ukuti “Shikulu.” Ukwabula no kutwishika, ulu lutambi lwalengele abantu ukutaluka kuli Lesa. Ici calengele ukuti abengi beba ifibusa fya kwa Lesa. Inga Yesu ena, bushe alemona shani ishina lya kwa Yehova?

Yesu na Basambi Bakwe Balilengele Ishina lya kwa Lesa Ukwishibikwa

Yesu alandile mwi pepo apepele kuli Wishi ukuti: “Nalenga beshibe ishina lyenu kabili nkalenga likeshibikwe.” (Yohane 17:26) Yesu afwile aleshimbula ishina lya kwa Lesa lyonse ilyo alebelenga, ilyo aleambula amalembo, na lintu alelondolola Amalembo ya ciHebere umwali ili shina lyacindama. Afwile alebomfya ishina lya kwa Lesa kwati fye ni filya fine na bakasesema bonse abaliko ilyo ashilaisa pe sonde balelibomfya. Nga kwaliko abaYuda abashalefwaya ukubomfya ishina lya kwa Lesa ilyo Yesu ali pe sonde, Yesu ena talekonka ulutambi lwabo. Alyebawile bashimapepo lintu atile: “Namulenga icebo ca kwa Lesa ukuba ica fye pa mulandu wa ntambi shenu.”—Mateo 15:6.

Abasambi ba kwa Yesu aba cishinka balitwalilile ukulenga ishina lya kwa Lesa ukwishibikwa na lintu Yesu afwile no kubuushiwa. (Moneni akabokoshi kaleti “Bushe Abena Kristu ba Kubalilapo Balebomfya Ishina lya kwa Lesa?”) Pa Pentekoste mu 33 C.E., pa bushiku bwine icilonganino ca Bena Kristu capangilwe, umutumwa Petro ayambwile amashiwi ya kwa kasesema Yoele ilyo aebele abaYuda abengi na basangwike abaYuda ukuti: “Onse uwalilila kwi shina lya kwa Yehova akapusuka.” (Imilimo 2:21; Yoele 2:32) Abena Kristu ba kubalilapo balyafwile abantu aba mu fyalo ifingi ukwishiba Yehova mwi shina. E mulandu wine ilyo abatumwa na bakalamba bakumene mu Yerusalemu, umusambi Yakobo asosele ukuti: “Lesa . . . apilibukile ku bena fyalo ku kubuulamo abantu abe shina lyakwe.”—Imilimo 15:14.

Na lyo line, umulwani wa kwa Lesa talekele ukulwisha ukuti ishina lya kwa Lesa li-ishibikwa. Ilyo fye abatumwa bafwile, Satana bwangu bwangu alengele kube ubusangu. (Mateo 13:38, 39; 2 Petro 2:1) Ku ca kumwenako, umuntu uwaletila ni kalemba Umwina Kristu Justin Martyr afyelwe muli ilya nshita umutumwa Yohane afwile, e lyo Yohane e walekeleshe ukufwa pa batumwa bonse. Na lyo line, Justin libili libili mu fyo alelemba alelanda ukuti Uupeela ifintu fyonse ni “Lesa uushaishibikwa mwi shina.”

Ilyo Abena Kristu abasangu bakopolwele Amalembo ya Bena Kristu aya ciGriki, bafwile balifumishemo ishina lya kwa Yehova no kupyanikishamo ishiwi lya ciGriki ilya kuti Kyʹri·os, ilipilibula ukuti “Shikulu.” Ifi fine e fyo bacitile na ku Malembo ya ciHebere. Apo tabalefwaya ukushimbula ishina lya kwa Lesa, bakalemba abaYuda abasangu bafumishe ishina lya kwa Lesa mu Malembo yabo no kupyanikishamo ishiwi lya kuti ʼAdho·naiʹ imiku ukucila pali 130. Nangu fye ni muli Baibolo yalumbuka iyo Jerome apilibwilile mu ciLatini mu 405 C.E., iyo batendeke ukwita ukuti Vulgate, na mo balifumishemo ishina lya kwa Lesa.

Ifyo Aba Muno Nshiku Besha Ukulofya Ishina lya kwa Lesa

Muno nshiku, abasoma balishiba ukuti ishina lya kuti Yehova lisangwa muli Baibolo imiku 7,000. E mulandu wine mu maBaibolo yamo ayo abantu abengi babomfya sana mwaliba ishina lya kwa Lesa, amaBaibolo pamo nga iya baKatolika iya Jerusalem Bible, iya La Biblia Latinoamérica iya mu ciSpanish, e lyo na Baibolo ya Reina-Valera na yo iya mu ciSpanish. Mu maBaibolo yamo ishina lya kwa Lesa lyalembwa ukuti “Yahweh.”

Icabipa ca kutila, amacalici ayengi ayafwilisha ukuti balepilibula amaBaibolo yalapatikisha bakapilibula ukukanalabikamo ishina lya kwa Lesa. Ku ca kumwenako, muli kalata iyo balembele pa 29 June, 2008, aba ku Vatican baebele abakalamba ba baShikofu ba mu Katolika ukuti: “Mu myaka ya nomba line, naciseeka sana ukushimbula ishina lya cine cine ilya kwa Lesa wa Bena Israele.” Lyena muli kalata mwalembelwe icipoope ca kuti: “Ishina lya kwa Lesa . . . talifwile ukubomfiwa nangu fye ukushimbulwa.” Yakonkenyepo ukuti, “pa kupilibula amaBaibolo mu ndimi sha muno nshiku, . . . apali ishina lya kwa Lesa mu filembo fya ciHebere, pafwile ukulembwa ishiwi lya kuti Adonai nelyo Kyrios: e kutila ‘Shikulu.’” Cailanga fye apabuuta ukuti umulandu aba ku Vatican bapangila ici cipoope wa kuti bafwaya ukulofya ishina lya kwa Lesa.

Na ba mu macalici ya baProtestanti nabo bene tabacindika ishina lya kwa Lesa ilya kuti Yehova. Uulandilako akabungwe ka baProtestanti akayafwilishe mu kupilibula Baibolo ya New International Version iyafumine mu 1978, alembele ukuti: “Ishina lya kwa Lesa ilya kuti Yehova, lyali-ibela kabili nga caliweme ukulibikamo. Lelo twaonawile fye indalama amadola 2,250,000 ilyo twapilibwile iyi Baibolo. Twali no kubomfya bwino ishi ndalama atubikamo ishina lya kwa Lesa, ku ca kumwenako, pa Amalumbo 23 nga twalembele ukuti, ‘Yahweh e mucemi wandi.’”

Na cimbi ca kuti, amacalici yalilenga ukuti abena Latin America beishiba ishina lya kwa Lesa. Steven Voth, mpanda mano ya kabungwe kapilibula amaBaibolo aka United Bible Societies alembele ukuti: “Pa malyashi ayakalamba ayo ba Protestanti ba mu Latin America bakansaninapo, paba ne lyashi lya kubomfya ishina lya kuti Jehová . . . Lelo ica kupapusha ca kuti abantu abengi aba mu macalici ya pentekoste . . . batile balefwaya ukulabomfya Baibolo iyapilibulwa nga Baibolo ya Reina-Valera iya mu 1960, lelo ukufumyamo ishina lya kuti Jehová. Balefwaya babikemo ishiwi lya kuti Señor [Shikulu].” Voth alandile ukuti pa kubala, akabungwe ka United Bible Societies kalikeene ifyo balefwaya, lelo pa numa kasukile kasumina no kubapilibwila Baibolo ya Reina-Valera “umushali ishina lya kuti Jehová.”

Ukufumya ishina lya kwa Lesa mu Cebo cakwe no kulipyanikapo ne shiwi lya kuti “Shikulu,” kulenga ababelenga Baibolo ukukanaishiba bwino Lesa. Ukucita ifi kwalileta icimfulunganya. Ku ca kumwenako, uulebelenga te kuti eluke nampo “Shikulu” balelandapo ni Yehova nelyo Mwana wakwe Yesu. Mwi lembo umo umutumwa Petro ayambwile amashiwi Davidi alandile aya kutila: “Yehova aebele Shikulu, [Yesu uwabuushiwe] ati: ‘Ikala ku kwa kulyo kwandi,’” mu maBaibolo ayengi balemba ukuti: “Shikulu aebele Shikulu wandi ati.” (Imilimo 2:34, The Bible in Bemba, iya mu 1956) Na kabili, ilyo David Clines, alembele pa lyashi lya kuti “Yahweh na Lesa wa Bena Kristu,” alandile ukuti: “Cimo icafuma muli ifi Abena Kristu basuula ishina lya kuti Yahweh ca kutila, nomba babika sana amano kuli Kristu.” Kanshi abengi abaya ku macalici tabaishiba ukuti Lesa wa cine uo Yesu alepepako, Muntu wa cine cine uwakwata ishina lya kuti Yehova.

Satana alipofwisha amatontonkanyo ya bantu pa kuti beishiba ishina lya kwa Lesa. Nangu caba ifi, Yehova kuti mwamwishiba.

Kuti Mwaishiba Yehova mwi Shina

Ukwabula no kutwishika, Satana aiminina apasweka mu kulofya ishina lya kwa Lesa, kabili mu bucenjeshi abomfya imipepele ya bufi pa kuti atunguluke. Nomba icishinka ca kuti, takwaba uwa maka uuli onse, mu muulu nangu pano isonde, uwingalesha Shikulu Mulopwe Yehova ukulenga ishina lyakwe ukwishibikwa ku bantu abafwaya ukwishiba icine pali ena ne fyo afwaya ukucitila abantu aba cumfwila.

Inte sha kwa Yehova bakatemwa nga nshi ukumwafwa ukupalamina kuli Lesa ukupitila mu kusambilila Baibolo. Bapashanya Yesu, uwaebele Lesa ukuti: “Nalenga beshibe ishina lyenu.” (Yohane 17:26) Nga mwatontonkanya sana pa malembo ayalanga ifintu fyalekanalekana ifyo Yehova acita pa kupaala abantunse, mukeshiba imibele iingi iisuma nga nshi iyo akwata.

Umuntu wali ne cishinka Yobo ali ni cibusa musuma uwa kwa Lesa, na imwe bene kuti mwaba cibusa wa kwa Lesa. (Yobo 29:4) Nga mwaishiba ifyo Icebo ca kwa Lesa cilanda, kuti mwaishiba Yehova mwi shina. Ukwishiba kwa musango uyu, kukalenga mukacetekele ukuti Yehova akacita icili conse ukulingana ne fyo alandile ukuti e fyo ishina lyakwe lipilibula ukutila ‘Nkaba uo nkatemwa ukuba.’ (Ukufuma 3:14) Kanshi ukwabula no kutwishika, akafikilisha fyonse ifisuma ifyo alaya abantunse.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 6]

Bushe Abena Kristu ba Kubalilapo Balebomfya Ishina lya kwa Lesa?

Mu nshita ya batumwa ba kwa Yesu, ifilonganino fya Bena Kristu fyalipangilwe mu fyalo ifingi. Abali muli ifi filonganino balekumana pamo lyonse ku kusambilila Amalembo. Bushe ishina lya kwa Yehova e mo lyali mu Malembo yalebomfya aba Bena Kristu ba kubalilapo?

Apo pali ilya nshita abantu mu calo balebomfya sana iciGriki, Abena Kristu abengi balebomfya Septuagint iya mu ciGriki, iyo bapilibwile ukufumya mu ciHebere mu 100 B.C.E. Abasoma bamo balanda ukuti ilyo balepilibula Septuagint umuku wa kubalilapo, e lyo bafumishemo ishina lya kwa Lesa no kubikamo ilumbo lya ciGriki ilya kuti Kyʹri·os, ilipilibula ukuti “Shikulu.” Lelo, kwaliba ubushininkisho ubulanga ukuti ifi te fyo cali.

Ifi fiputusha fili pali lino ibula fya Septuagint ya mu ciGriki ifyo balembele pa numa ya 100 B.C.E. Pali ifi fiputusha, paliba ishina lya kwa Yehova ilyalembwa mu filembo fine ifya mu ciHebere יהוה (YHWH), nelyo Tetragrammaton. Profesa George Howard alembele ukuti: “Twalikwata amakope yatatu aya Septuagint ya mu ciGriki ayapusanapusana ayo balembele ilyo icilonganino ca Bena Kristu tacilapangwa kabili tamwaba apo bapilibwile Tetragrammaton ukuti kyrios lelo balelemba fye ifilembo fya ciHebere fine. Kanshi kuti twashininkisha ukuti abaYuda abaliko ilyo Icipingo Cipya tacilalembwa, abaliko pa nshita calelembwa, na baliko pa numa, bonse balelemba ishina lya kwa Lesa . . . mu Malembo ya mu ciGriki mwine.”—Biblical Archaeology Review.

Bushe abatumwa na basambi ba kwa Yesu balebomfya ishina lya kwa Lesa mu Malembo ya mushilo ayo balembele? Profesa Howard alembele ukuti: “Apo abali mwi calici Icipingo Cipya calandapo balebomfya no kwambula Septuagint umwali ishina lya kwa Lesa ilyalembelwe mu filembo fya mu ciHebere, ukwabula no kutwishika abalelemba Icipingo Cipya balelembamo Tetragrammaton mu Malembo baleambula.”

E ico, kanshi kuti twatila Abena Kristu ba kubalilapo balebelenga ishina lya kwa Lesa mu Malembo ya ciHebere ayo bapilibwile e lyo na mu Malembo ya Bena Kristu aya ciGriki.

[Abatusuminishe]

All photos: Société Royale de Papyrologie du Caire

[Icikope pe bula 4, 5]

Iciputusha ca cimfungwa ca kwa Esaya icasangilwe muli Bemba Wafwa, apalembwa ishina lya kwa lesa

[Abatusuminishe]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem

[Icikope pe bula 7]

Amacalici yalifumya ishina lya kwa Lesa mu Baibolo pa mulandu ne ntambi sha baYuda nelyo pa mulandu fye wa kufwaya ukupanga indalama

[Icikope pe bula 8]

Yesu alelenga abantu ukwishiba ishina lya kwa Lesa, kanshi tufwile ukumupashanya