Ubulwele Baletiina Sana mu ma 1800

Mu 1854 kwaponene ubulwele bwa kolera mu London. Ubu, bulwele bwa mu mala ubwa kupolomya sana no kucepelwa amenshi mu mubili. Ubu bulwele bwaleambukila bwangu sana. Kuti umuntu abukile fye bwino ulucelo, lelo na kasuba takalawa afwa. Takwali no waishibe umuti wa kundapa ubu bulwele.

UBU e bulwele baletiina sana muli ilya myaka ya mu ma 1800 kabili tabaishibe ne calelenga abantu ukulwala ubu bulwele. Bamo baletontonkanya ukuti icalelenga abantu ukulwala ubu bulwele ni co balepeema umwela uwalefuma ku fintu ifyabola. Ukutunganya kwabo pali ilya nshita kwalemoneka ukuti kwa cine. Pantu Umumana wa Thames, uwapita mu London, waleleta icena icabipisha. Bushe ca cine uyu mwela wanunka e waleleta ubu bulwele?

Imyaka isano ilyo 1854 ishilafika, Dokota John Snow ena atile icalelenga kolera te mwela wakowela iyo, lelo menshi yakowela e yalelenga. Dokota umbi, William Budd, ena atile icintu cimo icapala ubowa e caleleta ubu bulwele.

Ilyo ubu bulwele bwaponene mu 1854, Snow atendeke ukupima abalwele ubulwele bwa kolera mu citungu ca Soho icaba mu London pa kuti ashininkishe nga ca kuti ifyo alelanda fyali fya cine. Aletontonkanya ukuti, ‘Bushe finshi aba bantu bonse bacitile ifyapalene sana ifyalengele ukuti balwale?’ Ifyo Snow asangile pa numa ya kufwailisha fyalimupapwishe nga nshi. Asangile ukuti bonse abalwele kolera muli cilya citungu, balinwene amenshi ayakowela ayalefuma ku mupompi umo wine, kabili yalya menshi yalisankene no busali ubwalefuma mu fimbusu umwali no tushishi twa kolera!a

Muli ulya wine mwaka, kwali ukulunduluka ilyo sayantisti umwina Italy Filippo Pacini asabankenye ifyebo ifyalelondolola utushishi utwalelenga ubulwele bwa kolera. Nomba ica kupapa ca kuti ifyo alembele pali kolera balifisuulile, pamo pene ne fyo Snow na Budd basangile. Ici cikuko ca kolera calitwalilile ukufikila mu 1858.

“Icena Cabipisha”

Bacilolo ba mu ng’anda ya mafunde balewayawaya ukupanga imifolo imbi umwa kupita ubusali pa kuti umumana wa Thames usanguluke, lelo basukile bapanga pa mulandu wa kuti mu 1858 kwalikabile icipesha amano mu nshita ya lusuba. Icena icalefuma mu mumana wapitile pa ng’anda ya mafunde calibipile nga nshi ica kuti bapolitishani bayabikiile amakatani mu menshi umwali umuti pa kuti nga bakobeka pa mawindo yalelesha icena cabipisha ukwingila. Ico abantu bainike ati “Icena Cabipisha” e calengele bacilolo ba mu ng’anda ya mafunde ukucitapo cimo. Ilyo papitile inshiku 18, batile bafwile ukupanga umwa kupita ubusali mumbi.

Balimbile ifilindi ifikalamba umwalefikila ubusali ilyo bushilaya mu mumana. E lyo ukufuma apo, ubusali bwaleya ku kabanga ka musumba wa London mpaka bwayaponena muli bemba. Icaishilecitika calipapwishe. Ilyo bonse aba mu London batendeke ukubomfya iyi mipaipi ipya, ubulwele bwa kolera bwalipwile.

Pali iyi nshita abantu balishibe ukuti kanshi icalelenga kolera te mwela walenunka iyo lelo menshi nelyo ifya kulya ifyakowela. E lyo baishileishiba no kuti pa kucilikila ubu bulwele kano baleba no busaka.