Ukufwaya Ukutemwikwa

Kale sana mu musumba wali mu calo citwa Turkey, mwali umukashana we shina lya Lea. Ali fye uwalinga mu kumoneka, lelo umwaice wakwe, Rakele, ali uwayemba.

RAKELE asangile umwaume uwamutemenwe sana ica kuti uyu mwaume alisumine ukubombela wishi pa myaka 7 pa kuti amuupe. Nomba pa bushiku bwa kuufya Rakele, wishi wa bakashana abulile Lea no ku muufya mu cifulo ca mwaice. Tatwaishiba ifyo Lea ayumfwile pa fyo wishi acitile, lelo afwile alishibe ukuti tayali ni nshila isuma iya ku muufishamo.

Lintu umulumendo aishibe ifyacitike, alikalipe nga nshi. Wishi wa bakashana alondolwele ukuti ukulingana no lutambi, cali bwino ukubalilapo ukuufya umukalamba. Icafuminemo ca kuti Lea aupilwe ku mwaume uushamutemenwe nga fintu atemenwe umwaice wakwe uo aishileupa pa kulekelesha. Lea afwile alifulilwe ukumona umwaice wakwe atemwikwa nga nshi kuli ulya mwaume waboopile! Lea kanshi taumfwile ne fyo cumfwika ukukobekelwa ku mwaume. Kabili katwishi nga alikwetepo ne fisuma ifyo aleibukisha ifyacitike pa bushiku bwa bwinga bwakwe. Afwile alefwaisha sana ukutemwikwa nge fyo Rakele bamutemenwe! Apo Lea tali na kulenga umulume wakwe ukumutemwa sana nga fintu atemenwe umwaice wakwe, nalimo ilingi line aleyumfwa kwati umulume wakwe tamutemenwe kabili talemufwaya.a

Pali lelo abengi limbi kuti baumfwilako Lea ubulanda. Ifwe bonse tulafwaya ukulanga ukutemwa kuli bambi kabili na ifwe bene tulafwaya bambi ukututemwa. Bonse tulafwaisha ukuupa nelyo ukuupwa ku muntu uukatutemwa. Kabili tulafwaya ukutemwikwa ku bafyashi besu, abana besu, abaice besu, na ku fibusa fyesu. Ukupaala Lea, limbi kuti twamona bambi babatemwa ilyo ifwe tapali abatutemenwe.

Ukutula fye ku bwaice tulakutika ku malyashi ayalanda pa bantu abayemba abatemwana kabili abekala bwino. Abemba inyimbo na balembe nshintu balakukumya sana pa citemwishi. Nangu cibe fyo, umwaume uwasambilila sana pa kutemwa alembele ukuti: “Takwaba icintu icili conse umo abantu benekela ifingi nga mu kutemwa. Lelo ifingi pa fyo benekela taficitika.” Ca cine, ilingi line abo twatemwa sana e batukalifya mu nshita ya kuti baletusansamusha. Mu fyalo ifingi abantu abengi balalekana, e lyo na bambi abacili balyupana tababa ne nsansa.

Mu fyalo ifingi impendwa ya bafyashi ababa beka ne ya baupana abashumfwana ilekulilako. Muli ishi ndupwa abana balacula. Na lyo line, abana bakabila ukucingililwa ne citemwishi ukufuma ku lupwa ulwaikatana. Cinshi, kanshi kushabela ukutemwa? Ni kwi twingasambilila iyi mibele isuma? Ifipande fikonkelepo fyalayasuka aya mepusho.

[Futunoti]

Umulandu Cayafisha Ukusanga Ukutemwa kwa Cine Cine

Kwaliba ukupanda amano ukwingi pa fyo mwaume no mwanakashi bengatemwana. Abapanda amano baleba abantu ifya kucita pa kuti batemwane. Amalyashi ya pa TV ilingi line yalanda pa kutemwa.

PA INTANETI paliba amalyashi abantu bamona kwati kuti ya bafwa ukusanga abengabatemwa. Yatila mukasanga ifyebo fya “kumukubula umutima ne nkama ishikamupapusha” kabili mukasambilila kuli “bakalapaashi abaishiba ifyo ukutemwana kwaba” ukulunda pa mano mwingasambilila ukufuma ku basambilila ifyo umuntu atontonkanya no mulandu acitila ifyo acita na kubapendula intanda.

Ilyashi lilanda pa kutemwa lilenga abantu abengi ukulashita sana amabuuku na bamagazini. Yamo pali aya mabuuku mulaba amalayo ya kukukumya fye. Ku ca kumwenako, icitabo cimo cakwete umutwe waleti “ifya kulenga umuntu uuli onse ukukutemwa.” Icitabo cimbi calandile pa fyo umuntu engasanga “icibusa icisuma mu mweshi fye umo.” E lyo ku bengatontonkanya ukuti umweshi umo walepa, kwaliba icitabo icingamulanga ifyo mwingasanga icibusa mu “maminiti 90 nelyo ukucepako.” Muli aya yene mamineti kuti mwalenga umo akumutemwa ku ciyayaya.

Ilingi line abantu balalipila pa kupandwa amano. Kabili kuti twatila balipila mu nshila shibili. Balalipila indalama pa kuti babapande amano. Lyena, nga ca kuti ifyo babeba fyakaana ukubomba, nga fintu ciba ilingi line, balacula mu nkuntu.

Nangu cibe fyo, kwalibako icitabo icipanda amano ayasuma ayengamwafwa. Na kabili, ici citabo cilanda icishinka pa kutemwa kwa cine ne fyo kwaba. Tacilanda pa fintu ifya kwelenganya fye nelyo amalayo ya bufi. Nangu ca kuti ici citabo calembelwe kale sana, ifyo cisambilisha fyalicindama na muno nshiku mwine. Kalemba wa ici citabo wa mano aya shingapenengwamo kabili ukutemwa kwakwe te kuti kulingane no kutemwa ukuli konse. Limbi, kale kale, mwalikwata ici ca bupe cacindama, Baibolo wa Mushilo. Te mulandu ne mibele mu bwikashi nelyo ifyo twakushiwa, Baibolo ilatusambilisha ukwishiba ifyo ukutemwa kwaba. Kabili itusambilisha fye apa fye.

Bushe Baibolo ikatulenga ukutemwikwa kuli bonse? Iyo. Abantu bamo tabakatutemwe, nangu fye tukeshe na maka yonse. Kabili ukutemwa kwa cine takupatikishiwa. (Ulwimbo lwa Nyimbo 8:4) Na lyo line, nga twakonka ukufunda kwa mu Baibolo, tukakwata inshila ishingi isha kupangilamo icibusa na bambi, nangu ca kuti limbi ici kuti casendako inshita kabili kuti cakabila ukubombesha. Ukutemwa kwa musango yu kukalandwapo mu cipande cikonkelepo, lelo intanshi, natulande pa calenga ukuti cafye ukusanga ukutemwa kwa cine cine.

Ukutemwa “Kukafuubalila”

Mu kusesema kwakwe ukukalamba ukulanda pa “mpela ya bwikashi,” Yesu mu kulungatika alandile pa fyo ifintu fikaba muno nshiku. Alandile ukuti icalo cikeshibikilwa kuli bumpulamafunde ne nkondo, umushaba kutemwa nangu panono! Na kabili alandile ukuti “abengi . . . bakafutukana no kupatana no kutemwa kwa bengi kukafuubalila.” (Mateo 24:3-12) Bushe tamulesumina ukuti mu calo tamwaba ukutemwa kwa cine, nangu fye ni mu kati ka ndupwa mwine?

Ukulunda pa mashiwi ya kwa Yesu, umutumwa Paulo alandile ifintu ifikalacitika mu “nshiku sha kulekelesha.” Alembele ukuti abantu “bakaba abaitemwa, abatemwe ndalama, aba mataki, aba matutumuko, aba miponto, abashumfwila abafyashi babo, abashitasha, abashaba na bucishinka, abashaba na citemwishi, abashifwaya fipangano, aba lwambo, abashailama, abakali, abashatemwa busuma, bashikamfutu, bamunshebwa, abatuumikwa ku cilumba, abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa.” (2 Timote 3:1-4) Mu fyalo ifingi imibele ya musango yo yaliseeka nga nshi.

Tontonkanyeni pa mepusho yakonkapo: Bushe mwangala na bantu aba cilumba, abashitasha, abashaba na bucishinka, abakulamwamba no kumufutuka? Bushe mufwaya ukupanga icibusa na bantu abaitemwa abene, abatemwa indalama, nelyo abatemwa ukwangala? Abantu abaisekesha balaleka ubufunushi ne fyo bafwaisha ukukuma bucibusa bwabo ica kuti mu kutemwa bengalanga kuli bambi ilingi line mulaba akaso. E mulandu wine Baibolo ifundila ukuti: “Kuli aba talukako.”—2 Timote 3:5.

Tontonkanyeni na pali aya mashiwi ya kuti abantu ba muli shino nshiku sha kulekelesha bakaba “abashaba na citemwishi” nelyo nga fintu ubupilibulo bwa Baibolo bumbi bwatila, “tabakakwate icitemwishi indupwa shabo shikabila.” Ku ca bulanda, abana abengi bakulila mu ndupwa isha musango yo. Ilingi line, abana abakulila mu ndupwa sha musango yu basambilila ukutemwa ukufuma ku fyo bamona pa TV ne fyo bomfwa pa cilimba. Nomba bushe pa TV na pa cilimba balasambilishapo ukutemwa kwa cine ukwingaafwa abantu ukukwata ifibusa fya cine?

Bushe Kutemwa kwa Kwelenganya fye Nelyo kwa Cine?

Fwe bengi fyo tutamba pa TV no kumfwa pa cilimba filatukuma. Umwanakashi umo alembele ukuti: “Ukutula ku bwaice, tulakutika ku malyashi ayalanda pa fintu fya kwelenganya pamo ngo kwampana kwa mu cupo, icitemwiko, ayaba mu mafilimu, mu fitabo, muli bamagazini, mu nyimbo, na pa malyashi ya pa cilimba.” Na kabili uyu mwanakashi atile: “Amafilimu balangishamo ukwampana kwa mu cupo, ne citemwiko yalalenga tuleenekela ifingi ifishingacitika kabili ifyo fwe bengi tufilwa ukulabililako. Yalalenga tuleyumfwa ukuti abena mwesu tabaletwikusha nangu fye ni fwe bene tatwikushiwa.”

Ca cine, mu fitabo, mu mafilimu, na mu nyimbo te lingi musangwa ukutemwa kwa cine. Pantu ico abemba inyimbo na balemba ifitabo bafwaisha te kusambilisha, lelo kusekesha fye abantu. E mulandu wine bakemba na bakalemba batwalilila ukufumya ifitabo ne nyimbo ifilanda pa fintu ifya kwelenganya fye ne fya cintemwa pa kuti basangemo indalama. Ku ca bulanda, tacayanguka ukwishiba ifintu ifya kwelenganya fye nelyo ifya cine. Kanshi abantu ilingi line balakalifiwa nga bamona ukuti tabakwete ukutemwa nga kulya uko batamba pa TV. Nomba kuti twapusanya shani ukutemwa kwa cine no kushili kwa cine? Moneni ukupalanya kwakonkapo.

Ukulekanya Ukutemwa Kusangwa mu Fitabo no Kutemwa kwa Cine

Amalyashi yalanda pa citemwiko mu fitabo, mu mafilimu, nelyo mu fyangalo yaba ayapusanapusana, lelo ifyo bayalemba fipusanako fye panono. Magazini wa Writer atila: “Amalyashi ayengi ayalanda pa citemwiko bayalemba fye nge fyo baleyalemba kale. Kwaliba umulandu bayalembela muli uyu musango wa kuti umulumendo afwaya umukashana, batemwana, icibusa catalacapwa, e lyo pa numa baisabweshanya. Ifitabo fyonse filembwa fye mu nshila imo ine te mulandu ne nshita nelyo ififulo filelandapo kabili abantu babelenga fye fimo fine libili libili.” Natumone nomba ifyo bakalemba ba fitabo batemwa ukulemba.

Umulumendo afwaya umukashana: Cilolo uwayemba afwaya umukashana umusuma, kabili batemwana. Kalemba waishibisha sana ukulemba amalyashi atila, “lilya line fye umulumendo no mukashana bakumana pa muku wa kubalilapo fye, uulebelenga alingile ukwiluka ukuti aba babili nabatemwana.”

Ukutontonkanya ukuti abantu babili kuti batemwana ilyo bamonanapo fye umuku wa kubalilapo cimo no kutila pa kutemwa umuntu kuba fye ukubimbulwa, e kuti nga wa kumanya fye umuntu uukulingile, icitemwiko ciitendekelako fye icine ica kuti tacikabila ukubombesha nelyo ukwishiba uyo muntu. Ukwabula no kutwishika, kulaba ukumfwa bwino, lelo ukutemwa kwa cine kulekatanya sana abantu, kusanshamo ifipope kabili kulatwalilila ukulakoselako nga ca kuti fye balekutentemba.—Abena Kolose 3:14.

Na kabili, cilasendako inshita pa kwishiba umuntu umbi. Nga ca kuti mwatemwa umuntu pa muku fye wa kubalilapo ico kuti caba kwati kwelenganya fye kabili ilingi line mulafuma amafya. Mu kulundapo, nga mwayangufyanya ukusondwelela ukuti umuntu na mumutemwa icine cine, ico kuti calenga mwafilwa ukulamona ifilubo ifingamulanga ukuti uku te kutemwa kwa cine. Pa kusala umuntu mulingile ukuupa nelyo ukuupwako cikabila ukukanayangufyanya ukutemwisha uyo muntu. Kanshi tekeni fye umutima. Ukufwailisha ukwacitwa kulangilila ukuti nga twasala bubi bubi umunensu wa mu cupo kuti kwakuma imibombele yesu, amatontonkanyo no bumi bwesu, kabili kuti twafwa na bwangu.

Umulumendo apanya umukashana: Ifipondo fyafyusha umukashana wayemba kwi sano. Cilolo atendeka ubulendo ubwa kuyapusha umukashana. Umwanakashi uulandilako akabungwe ka Romance Writers of America atila: “Mu fitabo filanda pa citemwiko ilyashi libamo lya bantu babili abatemwanene, e lyo balecite cili conse pa kuti fye boopane.” Mu fitabo ifingi ifilanda pa citemwiko, ukutemwana lyonse kulabako, na ba fibelenga balishiba ico. Ilingi line amafya ayafuma kumbi, ayashili pa kati ka batemwanene, balayacimfya.

Mu mikalile mulaba amafya ayafuma fye kumbi e lyo na ya mu cupo. Limbi kuti yaba ya kukanakwata indalama, aya pa ncito, ayafuma ku lupwa, na ku fibusa. Amafya limo yalabako nga ca kuti umo pa baba mu cupo alefilwa ukucita ifyo umunankwe alefwaya. Mu fyupo batambisha pa TV, te lingi muba amafya ayakalamba, lelo mu fyupo fine fine mwena mulaba amafya ayakalamba nga nshi. Mu kulundapo, nga takuli ukubombesha, ukutemwa kwa cine fye kweka te kuti kucimfye amesho nelyo ukupwisha ukupusana abantu bamo bakwata pa fyo bamona ifintu, ifyo tufwaya, mu fikulilo fyabo, na mu buntu fye. Lelo, ukutemwa kukabila ukubombela capamo, ukuicefya, ukufuuka, ukutekanya, no kushipikisha. Iyi mibele tatufyalwa nayo kabili tacayanguka ukuikwata.—1 Abena Korinti 13:4-7.

Umulumendo asanga umukashana: Cilolo apususha umukashana wayemba kabili apwisha umulandu. Baupana no kuba aba nsansa lyonse. Ilyo umwaume ulemba ifitabo filanda pa citemwiko ale-eba abalesambilila ukulemba ifi fitabo atile: “Mulekabila ukulasondwelela bwino amalyashi. . . . Uulebelenga afwile ukumfwa bwino ukuti abantu alebelengapo nomba balyupana kabili ba nsansa.” Ifitabo filanda pa citemwiko te lingi filanda pa bantu abaupana pa myaka iingi. Pantu iyo nshita ninshi kale kale umulume no mukashi balipusanapo kabili ninshi balipita mu mafya ayengi mu cupo. Nga fintu ifipendo fya balekana filangilila, abaupana abengi balafilwa ukushipikisha amafya.

Ca cine, ukutemwa uko ifitabo filandapo kwalyanguka, lelo ukutemwa kwa cine kukabila ukubombesha. Ukumfwikisha ubupusano bwaba pa kutemwa kwa cine no kulandwa mu fitabo fya citemwiko kukatwafwa ukusengauka ukwenekela ifishicitika. Kuti na kabili kwamwafwa ukukanayangufyanya ukupanga ifipangano ifyo mukafilwa ukufikilisha. Icipande cikonkelepo cikalanda ifyo mwingalundulula ukutemwa ukwabula akaso kabili ne fyo bambi bengamutemwa sana.

[Amashiwi pe bula 21]

Abantu abatemwa abanabo panono tabatemwikwa sana

[Amashiwi pe bula 23]

Ukutemwa uko ifitabo filandapo kwalyanguka; ukutemwa kwa cine kukabila ukubombesha

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 22]

Abaume na Banakashi aba mu Malyashi ya Citemwiko

Mu United States, ifitabo ifilanda pa malyashi ya citemwiko balafishitisha pa ndalama ishingi cila mwaka. Mupepi na hafu wa fitabo ifyo bashitisha cila mwaka muli cilya calo filanda pa citemwiko. Ukulingana na lipoti yacitilwe na kabungwe ka Romance Writers of America, ifintu fitatu ifyo ababelenga ifi fitabo batemwako ku mwaume maka, ukuyemba, no kucenjela. Ku mwanakashi batemwako ukucenjela, ukushipa, no kuyemba. Abengi ababelenga ifi fitabo ni banamayo.

[Ifikope pe bula 22, 23]

Ukutemwa uko balanda pa cilimba no ko batambisha pa TV te kwa cine

Ifyo Mwingacita pa Kuti Bambi Bamutemwe

Bushe kuti mwacita shani pa kuti bambi bamutemwe icine cine? Bushe mulingile ukukwata icuma? Bushe mulingile ukuba abayemba?

BONSE abaume na banakashi ababelelekwa ku kusabankanya kwa pa cilimba nelyo pa TV bamona kwati icuma no kuyemba e fingalenga ukuti babatemwe. Kwena, caliba fye bwino kabili ca cifyalilwa ukusakamana ifyo tumoneka, lelo ukuyemba lintu imikalile ili bwino fye kwacimpelesha, takulenga abantu ukutwalilila abatemwana. Nangu fye cuma cine tacilenga abantu ukutwalilila abatemwana. Icingalenga fye abantu ukutwalilila abatemwana kulanga ukutemwa, kwabula akaso kuli bambi. Yesu asambilishe ukuti: “Mulepeela, na bantu bakulamupeela.” (Luka 6:38) Mu kwipifya natulande fye ukuti, nga mulefwaya abantu ukumutemwa, balangeni ukutemwa.

Kuti twalanga shani ukutemwa kuli bambi? Lintu aletungululwa no mupashi wa mushilo, umutumwa Paulo ayaswike ici cipusho. Asokolwele ukuti ukutemwa kwaliba na maka, e kutila ayamonekela te mu kubimbulwa iyo, lelo mu fyo tucitila bambi kabili na ku fyo tusengauka ukucita. Paulo alembele ukuti: “Ukutemwa kulashishimisha kabili kwa cikuuku. Ukutemwa takwikatwa kalumwa, takuitakisha, takutuumikwa, takucita icishiyene, takuifwaila ifya kuko, takukalifiwa. Takusunga filubo. Takusekelela pa cishilungeme, lelo kusekelela pamo ne cine. Kukumamo fyonse, kusumina fyonse, kusuubila fyonse, kushipikisha fyonse.”—1 Abena Korinti 13:4-7.

Muyumfwa shani ilyo umuntu acita icisuma kuli imwe nelyo asuminisha ukuti icibusa citwalilile te mulandu ne fintu ifyabipa ifyo limbi mulandile nelyo mucitile? Bushe te kuti mutemwe umuntu uumusakamana icine cine, uushifulwa bwangu, uwelela kabili uwa cishinka na lintu fye cili icakosa ukwelela no kuba uwa cishinka?

Kanshi, e fyo mulingile ukuba na kuli bambi. Yesu atile: “Fyonse ifyo mufwaya abantu bacite kuli imwe, e fyo na imwe mucite kuli bene.” (Mateo 7:12) Te lyonse cayanguka ukulanga ukutemwa kuli bambi, lelo mwaliba icilambu mu kubombesha kwenu ukwa kulanga ukutemwa. Icilambu cili ca kuti, ulupwa lwenu, ifibusa, abena mwenu, nangu abo mulefwaya ukuupana nabo bakamutemwa nga nshi. Na kabili, mukakwata insansa ilyo mulecita icisuma, ukuipeelesha mu kucitila bambi icisuma. Cine cine, ‘mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.’—Imilimo 20:35.

Sambilileni Ukutemwa ku Wapulamo

Yehova ni Lesa wa kutemwa, e wingatusambilisha ifya kutemwa. (1 Yohane 4:8) Ukutemwa kwakwe kumulenga ukusambilisha imibele ya kutemwa ku balefwaya ukusambilila yene. Moneni ifipope fya mu Baibolo fimo fimo ifitwafwa ukulanga ukutemwa kuli bambi ifilenga na kabili ukuti bambi batutemwe.

‘Beni abayanguka ukuumfwa, abakokola ukulanda.’ (Yakobo 1:19) Mu kufwailikisha kumo ukwaliko umo baipwishe abaupana ukucila pali 20,000 casangilwe ukuti abali aba nsansa nga nshi pali aba bonse ni abo abakwete abena mwabo ababikako amano ilyo balelanda. Ukulanshanya kusuma kwalicindama sana mu cupo. Profesa uwasambilila pa mikalile ya bantu alembele ukuti: “Nga ulefwaya ukuba uwatalalilwa mu cupo, upwa ku muntu uushakalesamana ukwishiba amafya ukalakwata. E lyo nga ulefwaya cikacilepo no kubipa, ukopwe ku muntu uwa kuti naishiba ubwafya ukwete lelo talefwaya ukwishiba ifyo cilekukalipa.” Kabili atile nangu ca kuti abantu babili balapusana mu fintu fimo fimo pamo nga mu nkulilo na muli fimbi, “umwina mobe nga alebika amano ku fyo ulecula, uku kupusana takuba bwafya sana.”

“Mwafenenkeshiwa mu nkumbu shenu shine . . . Kusheni imitima.” (2 Abena Korinti 6:12, 13) Tulamwenamo nga twakushe mitima mu kutemwa bambi. Icitabo ca ba Harvard Medical School catila: “Casangwa ukuti abantu abakwata ababasakamana, e mu kutila, abomfwana bwino no lupwa, ifibusa, nabo bekala na bo, balaba aba nsansa, tabalwala ilingi line, kabili tabafwa bwangu.”

“Tutontonkanye ifya kucincishanya ku kutemwa kabili ku kubombe milimo isuma.” (AbaHebere 10:24, 25) Ifwe bonse tulakonkelela ifibusa. Kanshi nga muleba pamo na bakwata ukutemwa kwa cine ukwa Bwina Kristu, mukamwenamo muli iyi mibele kabili mukasambilila ifya kulanga ukutemwa. Inte sha kwa Yehova baleesha ukulanga ukutemwa pa kati kabo, pantu balishiba ukuti iyi mibele ilabeshibisha ukuti basambi ba cine aba kwa Yesu. (Yohane 13:35) Bakamupokelela nga ca kuti mwayasangwa ku kulongana kwabo ukwa Bwina Kristu.

Nga ca kuti mulayumfwa abapatwa, mwifuupulwa nelyo ukuimona ababi. Muleibukisha ukuti Yehova alishiba ifyo muyumfwa. Bushe muleibukisha Lea, uwacilandwapo mu cipande cibalilepo muli ili lyashi? Yehova alishibe ubwafya Lea akwete, kabili amulengele ukuti afyale abana baume 6 no mwanakashi umo. Ici cali cilambu icikalamba pa nshita intu ukufyala abana kwalemonwa nge paalo! Ukulunda pali ici ca bupe, bonse abana baume ba kwa Lea baishileba ifikolwe fya mikowa ya mu Israele. (Ukutendeka 29:30-35; 30:16-21) Ukutemwa kwa kwa Yehova no kusakamana kwakwe kufwile kwalisansamwishe Lea!

Mwi sonde lipya ilyo Lesa alaya, tamwakabe umuntu uukapatwa kuli bambi. Pantu ukutemwa kwa cine e kukesula mwi sonde lyonse. (Esaya 11:9; 1 Yohane 4:7-12) Kanshi lekeni nomba tulange ukuti tulafwaisha ukuba muli lilya isonde ukupitila mu kulundulula ukutemwa uko Baibolo isambilisha kabili uko na Kalemba wa iko Yehova alanga. Ca cine, kuti twakwata insansa sha cine cine te mu kuti fye pantu bambi na batutemwa lelo mu kulangisha ukutemwa kwabula akaso kuli bambi.—Mateo 5:46-48; 1 Petro 1:22.

[Amashiwi pe bula 24]

“Mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.” —Imilimo 20:35.

[Icikope pe bula 24]

Nga mulefwaya abantu ukumutemwa, balangeni ukutemwa