Ukuisanga mu Cupo Icabulamo Kutemwa

“Mu bwikashi umwaba ukulekana sana, te fyupo fye fyeka ifyabulamo insansa umo ukulekana kwacila, lelo, ifyupo ifingi tafyakabe ne nsansa.”—e fyalandile AKABUNGWE KAFWAILISHA PA NDUPWA AKA MU AMERIKA.

CASOSWA ukuti ukuba ne nsansa nelyo ukucula mu mikalile fifuma kumo kwine e kuti ku cupo. Cine cine, icupo e cimo icikalamba mu mikalile icingaleta insansa—nangu ukucula kukalamba. Nga fintu umukululo uuli muli cino cipande ulelangilila, abengi abaupana balecula apakalamba.

Nangu cibe fyo ifipendo pa lwa kulekana filanga fye ulubali lumo ulwa bwafya. Pa cupo cimo icipwa, kwaliba imintapendwa iya fyupo na fimbi ifishipwa lelo ifitwalilila na mafya. Umwanakashi umo uwaupwa ukucila pa myaka 30 alandile ku mwanakashi umbi pa mbali ukuti: “Kale twali ulupwa lwa nsansa, lelo imyaka 12 iyapita ifintu fyalitubipila. Umulume wandi tangwa ku fyo ng’umfwa. E unshupa mu matontonkanyo.” E cimo cine no mulume uwaupa pa myaka mupepi na 25 alilishike ukuti: “Umukashi wandi alinjeba ukuti tantemwa nomba. Alando kuti nga ca kuti tuleikalila fye mu muputule kabili umo, umo alefwaila mu nshita sha kukokoloka, limbi kuti kwaba kushipikisha.”

Kwena, bamo mu mafya ya musango yu balapwishe fyupo fyabo. Lelo, abengi tabafwaya ukulekana. Mulandu nshi? Ukulingana na Dokota Karen Kayser kwaliba fimo ifilenga abaupana ukukanalekana nangu ca kuti tabatemwana, ifi fyaba pamo nga abana, ukutiina ukuseebana, amafya ya ndalama, ifibusa, balupwa, pamo pene ne fisumino fya mipepele. Atile: “Apo tabafwaya kulekana kwa mwi funde, aba baupana basalapo ukwikala pamo no munabo untu balekana nankwe mu nkuntu.”

Bushe abaupana abo ukutemwa kwacepa, bafwile ukulabako fye no kulaikala ukwabula ukusekelamo? Bushe ukwikala mu cupo cabulamo kutemwa e kwawamako ukucila ukulekana? Ificitika fishinina ukuti ifyupo ifingi ifili mu mafya kuti fyapusushiwa—te kupusushiwa fye ku kulekana lelo na ku kucululuka kwisako ku mulandu wa kubulwo kutemwa.

Mulandu Nshi Ukutemwa Kucepela?

“Calibe cayanguka ukutemwana ukucila ukutwalilila nako.”—e fyalandile DOKOTA KAREN KAYSER.

NAPAMO te kuti cimupapushe ukumona ukufula kwa fyupo fyabulamo ukutemwa. Icupo caba kwampana kwa bantunse ukwapikana, kabili abengi bengilamo ukwabula no kuipekanya bwino. Dokota Dean S. Edell atile: “Pa kupoka lasenshi wa kwensha motoka cifwaya ukulamuka kumo, lelo lasenshi wa cupo apeelwa nga mwasaina fye amashina.”

E ico, nangula ifyupo ifingi filatunguluka kabili fya nsansa, kwaliba na fimbi ifili mu kukansana. Limbi umo nelyo bonse pa baupana batendeke cupo no kwenekela ifyacishamo lelo balibulisha ukukampuka ukufwaikwa pa kutwalilila mu cupo pa nshita iitali. Dokota Harry Reis alondolwele ukuti: “Nga abantu bapalamana, balatungililana.” Bayumfwa kwati “umunabo e wabako fye eka pe sonde uumone fintu mu nshila intu bafimwenamo. Ukuyumfwa kwa musango yu limo kulapwa, kabili nga kwapwa, kuti kwaleto bwafya bwine bwine mu cupo.”

Ku ca nsansa, ifyupo ifingi tafyaba ifyo. Natubebete mu kwipifya ifishinka finono ifilenga ukutemwa mu fyupo fimo ukucepa.

Ukulengwe Nsoni—“Ifi Te fyo Naleenekela”

BaRose batile: ‘Ilyo naupilwe kuli baJim naletontonkanya ukuti tukekala aba nsansa lyonse abatemwana, abanakilila kabili abangwana.’ Lelo, mu nshita fye inono, uwacebwishe baRose tamoneke ukuti aliyemba. BaRose batile: “Ukwenekela kuntu nakwete muli wene kwandetele ukubipilwa.”

Amafilimu ayengi, ifitabo, ne nyimbo shaseeka filangisha ukutemwa ukushaba kwa cine cine. Pa nshita ya kwishishanya, umwaume no mwanakashi limbi kuti bamona ukuti cintu baleenekela nacicitika; lelo pa numa fye ya myaka inono mu cupo, beluka ukuti icine cine ici cali kwelenganya fye! Nga ifyaba mu citabo ca cintemwa baleenekela taficitike, ne cupo fye icisuma kuti capwa.

Kwena, ukwenekela kumo mu cupo kwaba fye bwino. Ku ca kumwenako, caliba fye bwino ukwenekela ukutemwa, ukusakamanwa, no bwafwilisho bufuma ku mwina mwenu. Lelo, ukufwaya kwa musango yo limbi nako takucitika. Umukashana waupilwe nomba line ku India uwe shina lya Meena atile: “Ng’umfwa kwati nshaupwa. Ng’umfwa uwatalalilwa kabili uwalekeleshiwa.”

Ukukanalingana—“Tatwapalana muli Cimo”

Umwanakashi umo atile: “Umulume wandi na ine twaba abapusaninina fye muli fyonse. Cila bushiku ndalanguluka icankolele pa kuti ngupweko. Tatwapalana nangu fye panono.”

Ilingi tapapita na nshita ku baupana ukwishiba ukuti tabalingana nge fyo calemoneka pa nshita ya kwishishanya. Dokota Nina S. Fields alembele ukuti: “Icupo ilingi cisokolola imisango intu abaupana ilingi balefisa mu bushimbe.”

E mulandu wine, pa numa ya kuupana, bamo bamona ukuti tabapalana nangu fye panono. Dokota Aaron T. Beck atile: “Te mulandu no kupalana mu fyo abantu batemwa ne fyo bacita, abengi batendeka icupo no kupusana ukukalamba mu micitile ya fintu, imisango, ne mibele.” Abengi abaupana tabaishiba ifya kupwisha uko kupusana.

Ukukansana—“Lyonse Tulabikana Ifikansa”

Ilyo baCindy baletontonkanya pa nshiku shabo sha kale isha mu cupo cabo batile: “Caletupapusha ukuti imiku iingi twaleumana—twalepaatilana, ne cacililepo ukubipa twaleikala inshiku shingi ukwabulo ukusoshanya.”

Mu cupo, ukukanaumfwana te kuti kusengaukwe. Lelo kuti kwabombelwapo shani? Dokota Daniel Goleman alembele ukuti: “Mu cupo icisuma, umulume no mukashi balanda pa mafya ne fibakalifya ukwabula ukutiinana. Lelo inshita ikulu ilyo mukalipe ukuilishanya kulangwa mu nshila ya bukali, kwati kulwisha umwina mwenu.”

Ilyo ico cicitika, ukulanshanya kuba kwati cibansa ca bulwi apo cila muntu apampamina fye pa co alefwaya kabili amashiwi yaba nge fyanso tayaba nge fibombelo fya kumfwaninamo. Akalibumba kamo aka ncenshi katile: “Icintu cimo icabipisha pa lwa kukansana ukuletwalilila caba ca kuti abaupana balande fintu ifingonaule fyupo fyabo.”

Ukukanayangwako—“Twalifilwa”

Umwanakashi umo uwa myaka ukucila isano mu cupo asumine ati: “Nalifilwa ukupanga icupo cesu ukubomba.” Nalishibo kuti nangu ni pali nomba tacakatale acibomba. Ico nsakamanako fye bana besu.”

Casoswa ukuti icapusana sana no kutemwa tacaba lupato lelo caba kukanayangwako. Icine cine, ukukanasakamana kuti kwaonaule cupo nga fintu ulupato lwingonaula.

Lelo, ica bulanda ca kuti, abaupana bamo balabelesha ukwikala mu cupo umwabulo kutemwana ica kuti tabakwata ne subilo ilya kuti ifintu fikaaluka. Ku ca kumwenako, umulume umo asosele ukuti imyaka 23 iyapita apo baupanina yaba kwati “kubomba incito iyo ushilefwaya.” Alundilepo no kuti: “Kubombesha nga nshi mu mibele iyo ine ulimo.” E cimo cine no mwanakashi we shina lya Wendy uwaupwa pa myaka 7 alisuulako fye ukuti icupo cabo tacakatale aciwama. Atile: “Nalyesha imiku iingi, kabili abalume bandi balandetela insoni. Cinenga ukuba uwapopomenwa. Nshifwaya ukwisapopomenwa na kabili. Nga naba ne subilo, cinenga fye ukucushiwa. Cawama ukukanaenekela nangu cimo—nshakulaipakisha, lelo cawamako ukucila ukupopomenwa.”

Ukulengwe nsoni, ukukanalingana, ukukansana, no kukanayangwako fyaba fye ni fimo ifingalenga icupo icabulamo ukutemwa. Ukwabulo kutwishika, kuliko na fimbi—fimo fimo nafilandwapo mu mukululo pe bula 5. Te mulandu ne cilenga, bushe kwaliba isubilo ku baupana abalemoneka ukuisanga mu cupo icabulamo kutemwa?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

IFINTU FIMBI IFILENGA IFYUPO UKUBULWAMO KUTEMWA

• Indalama: Dokota Aaron T. Beck atile: “Umo kuti atontonkanyo kuti ukupenda ifyo indalama shikabomfiwa kuti kwayafwa ukwikatanya abaupana ukubombela pamo, ukubika pamo ifyuma fya kusakamana ifikabilwa mu mikalile, no kuipakisha ififuma mu mulimo wabo. Lelo muli uyu musango namo mwine, umo abaupana bafwile ukwikatana capamo ilingi line te fyo ciba.”

• Ubufyashi: Dokota John Gottman atile: “Twasango kuti amapesenti 67 ku baupana insansa shilaya shilacepa nga ibeli lyafyalwa, kabili ukukansana kulakula ukufika ku miku 8. Cimo icilenga ca kuti abafyashi balanaka kabili tabakwata inshita iikalamba iya kuba pamo.”

• Ukufutika: Dokota Nina S. Fields atile: “Ukukanaba ne cishinka kwabamo kufutika, kabili ukufutika kulenga umunobe ukuleka ukukucetekela. Apo ukucetekelana kwaba lubali lukalamba ulwa fyupo ifibelelela ne fiba bwino, bushe kuti twatwishika umulandu ukufutika konawila ukumfwana kwa mu cupo?”

• Ukukumana kwa mu Cupo: Uwasambilile fya mitontonkanishishe ya bantu Judith S. Wallerstein atile: “Pa nshita abantu balepekanya ukupwishe cupo ku cilye, caliseeka ukusango kuti baleka ukukumana kwa mu cupo pa myaka iingi. Mu milandu imo bucibusa buba pa kukumana kwa mu cupo kale kale tabubapo, no musango umbi uwa kukumana mu cupo uba wa kupatikishiwa fye, ukufwaya fye ukuisekesha.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

BUSHE ABANA BAKUMWAKO SHANI?

Bushe umusango wa cupo cenu kuti wakuma abana benu? Ukulingana na Dokota John Gottman, uwasapika pa lwa baupana pa myaka 20, icasuko ni ee. Atile: “Mu kusambilila ukwa fiputulwa fibili ifya myaka 10, twasangile ukuti abana abo abafyashi babo bashisansamuka balaba ne mitima itunta sana pa nshita ya kwangala kabili balafilwa ukutekanya. Mu kupita kwa nshita, ukukansana mu cupo kulenga abana ukukanasambilila bwino ku sukulu, nangu umwana alamuke shani.” Mu kucilanya na bana abo abafyashi babo babombela pamo, Dokota Gottman atile: “Balacita bwino ku sukulu na mu bwikashi, pantu abafyashi babo balabalanga ifya kusunga abantu bambi ne fya kubacindika kabili ne fya kucita nga bakalifiwa mu nkuntu.”

Bushe Kuti Kwabako Umulandu wa Kubela ne Subilo?

DOKOTA AARON T. BECK atile: “Umulandu umo mu fyupo fyabamo amafya waba kucetekela kwakosa ukuti ifintu tafyakawameko. Ukucetekela kwa musango yo kulacincintila ukwaluka kuntu aba mu cupo bengapanga pantu takubacincisha ukwesha ukuwamyako nangu cimo.”

TUTILE muleumfwa umubili ububi kabili mwaya kuli dokota mu kupimwa. Na cine kuti namusakamikwa. Na kuba, ubumi bwenu—nangu fye mikalile yenu ine—ili mu kayofi. Lelo tutile pa numa ya kupimwa, badokota bamweba ilyashi lisuma ukuti nangu ca kuti ubulwele mukwete te bunono, nalyo line kuti bwaundapwa. Na cine, badokota bamweba no kuti nga mwalalya ifya kulya fimo no kutukusha umubili, kuti mwaenekela ukupolelela. Ukwabulo kutwishika kuti mwayumfwa abailulukwa nga nshi kabili kuti mwakonka ukufunda kwabo!

Linganyeniko ici ku mulandu ulelandwapo. Bushe mu cupo cenu mulakwata amafya? Kwena, mu cupo conse mwaliba amafya no kupusana. E co ukukwata fye inshita shayafya ishinono mu cupo cenu tacipilibulo kuti icupo cenu tacilimo kutemwa. Lelo ni shani nga ubwafya bwatwalilila pa milungu, imyeshi, nangu fye imyaka? Nga e fintu cili, ninshi calinga ukuba abasakamikwa, pantu uyu tauli mulandu uunono. Icine cine, imibele ya cupo cenu kuti yakuma kwati fye ne mikalile yenu yonse—ukusanshako ne ya bana benu. Ku ca kumwenako, caishibikwa ukuti, ukukangana kwa mu cupo caliba cintu cikalamba icilenga amafya pamo nga ukupopomenwa, ukukanabombesha pa ncito, ukulundapo na abana ukukanacita bwino ku sukulu. Lelo te ifyo fyeka. Abena Kristu balishibo kuti ukumfwana na bena mwabo mu cupo kuti kwakuma bucibusa bwabo na Lesa.—1 Petro 3:7.

Icishinka ca kuti muli na mafya no mwina mwenu tacipilibulo kuti imibele te kuti yaluke. Ukwenekela ukuti mu cupo nangu cibe shani mulaba amafya, kuti kwayafwilisha abaupana ukumona ifyo bengabomba na mafya yabo ne fya kucita pa kuyapikulula. Umulume umo uwe shina lya Isaac atile: “Nshaishibe ukuti cilacitika ku baupana inshita shimo ukuba ne nsansa ne inshita shimbi ukuba na mafya. Naletontonkanya ukuti pali icalubene kuli ifwe!”

Nangu nge cupo cenu calibipilako ukufika ku kubulwo kutemwa, kuti mwacipususha. Ca cine, ukucula kwa muntontonkanya kucitika pa mulandu wa kukanaumfwana kuti kwalimba ne mishila, ukucilisha nga ca kuti amafya yalitwalilila pa nshita yalepa. Nalyo line, kwaliba fimo ifisuma ifya kubela ne subilo. Ukucita ico kwaba e cintu cikalamba. Nangu fye bantu babili abali na mafya yabipisha mu cupo kuti bawamyako icupo cabo nga ca kuti calicindama kuli bonse babili.a

E co ipusheni mwe bene amuti, ‘Bushe kwakula shani ukufwaya kwandi ukwa kubakilila ukwampana kwa nsansa?’ Bushe imwe no mwina mwenu muli abaiteyanya mu kubombela pa kuwamyako icupo cenu? Dokota Beck uo tulumbwile pa kutendeka fye, atile: “Cilampapusha lyonse ukumona ifyo icupo cilemoneka kwati abaupana tabaleumfwana cingawamako lintu abaupana babombela pamo no kulungike filubo fyabo no kukosha imibele yabo iisuma iya mu cupo.” Lelo ni shani nga ca kuti umwina mwenu talefwaya ukuti mubombele pamo ukuwamya icupo cenu? Nelyo ni shani nga talemona ukuti ubwafya epo buli? Bushe ca fye nga mwalabombelapo mweka pa kuwamye cupo? Nakalya! Dokota Beck atile: “Nga mwayaluka, ici ceka napamo kuti cacincisha umwina mwenu na o ukwaluka—kabili ilingi line cilabomba.”

Mwikwankwanya ukusosa ukuti kuli imwe ici teti cibombe. Ukutwishika kwa musango yo e mulwani mukalamba engonaula icupo cenu! Umo muli imwe alingile ukutendeka ukucitapo cimo. Bushe kuti caba ni mwe? Lintu fye mwatendeka ukubombelapo, umwina mwenu akatendeka ukumona ubusuma bwa kubombela pamo mu kukuulilila icupo ica nsansa.

E co, cinshi mulingile ukucita atemwa pa lwenu nelyo ukubombela pamo bonse babili—pa kupususha icupo cenu? Baibolo yaliba ca kwafwa apakalamba ukwasuka ici cipusho. Natumone ifyo ingatwaafwa.

Icupo Cenu Kuti Capusushiwa!

Baibolo yabamo ukufunda kubomba ukwingi ukwinganonsha abalume na bakashi. Ici te ceni, pantu Uwapuutilemo ukulembwa kwa Baibolo aba na kabili e Katendeka wa cupo.

BAIBOLO yalondolola ifya cine cine ifyo icupo caba. Isosa ukuti umulume no mukashi bakaba no “bwafya”—nelyo nga fintu New English Bible isosa, bakaba no “kucula no kuteta.” (1 Abena Korinti 7:28) Lelo, Baibolo itila no kuti icupo kuti calete insansa, nangu fye ukusamwa kabili cifwile ukulete fyo fintu. (Amapinda 5:18, 19) Ifi fibili tafilepilikana. Filangilila fye ukuti te mulandu na mafya yabipisha ayemako, abaupana kuti babakilila bucibusa no kutemwana.

Bushe ico e cabulila mu cupo cenu? Bushe ukucula no kuba aba nsoni filacincintila bucibusa ne nsansa mwakwete mu cupo cenu kale? Nangu fye nge icupo cenu calitwalilila pa myaka iingi ukwabula ukutemwa, kuti mwabombela pa ku ciwamya. Kwena, tamulingile ukulaikopeka. Umwaume no mwanakashi abashapwililika te kuti bakwate cupo capwililika. Nangu cibe fyo, kwaliba ifyo mwingacita pa kwalule mibele.

Ilyo mulebelenga ifyebo fyakonkapo, esheni ukumonamo ifishinka ukucilisha ifyo mwingabomfya mu cupo cenu. Ukucila ukulalolesha pa filubo fya mwina mwenu, salenimo imitubululo iinono iyo imwe mwingatendeka ukubombelapo, kabili no kubomfya ukufunda kwa mu Malembo. Kuti mwasanga ukuti kuli isubilo sana ilya kuwamya icupo cenu.

Intanshi natulanshanye pa lwa mibele ya muntu, pantu ifyo mumona icupo ne fyo muyumfwa pa mwina mwenu fyalicindama nga nshi.

Icilayo

Nga muli no kubombela pa kuwamya icupo cenu ukutontonkanya ukuti cibe icibelelela kulafwaikwa. Na kuba, icupo catendekwe na Lesa pa kubika abantu babili pamo ukwabula ukupaatukana. (Ukutendeka 2:24; Mateo 19:4, 5) E co, icupo no mwina mwenu tacaba kwati ni ncito iyo mwingaleka apo mulefwaila nangu kwati kwikala mu ng’anda ya kusonkela iyo mwingaleka ukusonkela no kukuukamo. Ukupusanako, ilyo mwaupene mwapangile icilayo icakosa ukuti mukaba pamo no mwina mwenu, te mulandu ne fikamuponena. Ico cilayo kuti caikatana ne co Yesu alandile mupepi ne myaka 2,000 iyapita ukuti: “E ico, ico Lesa alundenye, umuntu elundulula.”—Mateo 19:6.

Bambi kuti basosa ukuti, ‘Tucili twalyupana. Bushe ubo tabuli bushininkisho bwa kuti twalipangana?’ Napamo kuti bwaba. Lelo nga fintu tumwene pa kutendeka kwa fino fipande, bamo abaupana baliisanga mu fyupo ifishicita bwino, ifyupo ifyabulamo kutemwa. Ubuyo bwenu tabuli fye bwa kushipikisha mu cupo lelo bwa kucipanga ukuba ica nsansa. Icilayo cilingile ukuba ica cishinka te ku cupo fye lelo na ku muntu uo mwapangileko umulapo uwa kuti mukalamutemwa no kumuteesa.—Abena Efese 5:33.

Ifyo musosa ku mwina mwenu kuti fyalangisha ifyo ukulayana kwenu ukwa mu cupo kwashika. Ku ca kumwenako, nga kwaba ukubikana ifikansa, abalume na bakashi bamo balangufyanya ukusosa ukuti “Nkakuleka nangu nkakusha” nangu abati “Ndi no kufwayako umbi uwantemwa!” Nangu aya mashiwi yalandwa fye icilandelande, kuti yanasha ubukose bwa cupo no kumona kwati ukulekana kuti kwacitika kabili uulelanda kuti aleka nangu ukusha umwina mwakwe.

Pa kuti ukutemwa kube mu cupo cenu na kabili, mulingile ukuleka insoselo sha kutiinya. Na kuba, bushe kuti mwafwaya ukuyemfya ing’anda intu mwishibe ukuti mukafumamo ubushiku ubuli bonse? E co, mulandu nshi uwa kwenekela umwina mwenu ukubombela pa cupo icishakabelelele? Pampamineni pa kuti muli no kupwisha amafya.

Ifi e fyo umukashi umo acitile pa numa ya kushomboka no mulume wakwe. Atile: “Nangu nshamutemenwe pa nshita shimo, nshaletontonkanya ukufuma ku cupo. Twaleesha ukulungika conse icalelubana. Kabili nomba, pa numa ya myaka ibili iya kukansana nga nshi, kuti nasosa mu kufumaluka ukuti twalisanga kabili insansa.”

Icine cine, ukulayana cipilibula ukubombela pamo—tacipilibula ukwikala fye pamo lelo ukubombela pamo no buyo bumo. Lelo, kuti mwatontonkanyo kuti pali nomba mulesungilila icupo cenu ni co fye mwalyupana. Nge fyo cili, mwilufye isubilo. Napamo kuti mwabukulula ukutemwa kwenu na kabili. Kuti mwacita shani ico?

Ukucindika Umwina Mwenu

Baibolo itila: “Ukuupana kube kwa mucinshi kuli bonse.” (AbaHebere 13:4; Abena Roma 12:10) Ubupilibulo bwe shiwi lya ciGriki ilyapilibulwa ukuti “umucinshi” mu malembo yambi mu Baibolo e kuti “ukucindika,” “ukukatamika,” kabili “icaumo mutengo.” Nga twakatamika icintu cimo, tulabombesha nga nshi ukucisakamana. Napamo mwalimona ifyo ku muntu uwakwata motoka ya mutengo iipya. Alasunga bwino motoka yakwe no kuilungisha. Nangu motoka ya kubulukako fye panono ninshi bwafya icine cine. Abantu bambi ifyo fine e fyo basakamana ubutuntulu bwabo. Mulandu nshi bacitile fyo? Pantu balikatamika ubumi bwabo, e co bafwaya ukububakilila.

E fyo mufwile no kusunga icupo cenu. Baibolo itila: “Ukutemwa kushishimisha fyonse.” (1 Abena Korinti 13:7) Ukucila ukutontonkanya ukuti mwalifilwa—limbi no kwenekela ukuti icupo cenu tacakawameko no kulanda ukuti, “Tamwatemwanene,” “Twaupene tucili abaice,” nangu ukuti “Tatwaishibe ico twalecita”—mulandu nshi te kuti mukwatile subilo lya kutila kuti mwawamyako, ukupembelela no kutekanya ukumona ifikafumamo? Mpanda mano umo uwa fyupo atile: “Ndomfwa abengi abapandwa amano pa cupo uko balanda ukuti, ‘Nshakakumemo, nacicilamo!’ Ukucila kubebeta bwino icupo cabo ukumona ifingakabila ukuwamyako, balaleka ukwesha, balalaba na ku mafunde ayo bonse babili bakwata, balalabako ku fyo bacitile capamo ku numa, no kwenekela ifya ku ntanshi fyonse ifisuma ukuti kupoosa fye inshita.”

Bushe ni finshi fya mucitikilepo kale fyo mwapitamo no mwina mwenu? Te mulandu na mafya ya mu cupo cenu, icine cine kuti mwatontonkanya pa nshita shisuma, ne fyo mwabombele pamo ku kupwisha amafya mwakumanyapo ku numa. Tontonkanyeni pali isho nshita, kabili langeni ukuti mulacindike icupo cenu no mwina mwenu ukupitila mu kubombelapo no kufumaluka ukuwamya icupo cenu. Baibolo alangilila ukuti Yehova Lesa alangwa ku fyo abaupana basungana. Ku ca kumwenako, mu nshita sha kwa kasesema Malaki, Yehova aebawile abalume ba mu Israele abalefutika abakashi babo ukupitila mu kubaleka. (Malaki 2:13-16) Abena Kristu bafwaya ifyupo fyabo ukucindika Yehova Lesa.

Bushe Ukukansana Kwenu Kwabipa Shani?

Icintu cimo icilenga sana ifyupo ukubulamo kutemwa camoneka ukuba kukanaishiba ifya kupwisha ukukansana pa kati ka umulume no mukashi. Apo takwaba abantu babili abalingana, mu cupo conse mulaba ukupusana mu nshita mu nshita. Nangu cibe fyo abaupana abapusana umo shacela basango ukuti mu kupita kwa myaka ukutemwa kwabo kwalishibantukila. Limbi kuti basosa no kuti, ‘Tatwapalana muli fimo. Lyonse fye tulakansana!’

Lelo, ukukansana ukwine kwine takupwishe icupo. Icipusho cili ca kuti, Ni shani mubomba no ko kukansana? Mu cupo icili bwino, umulume no mukashi balisambilila ukulanda pa mafya yabo lelo tababa cintu dokota umo aitile “abalwani bapalamisha.”

“Amaka ya Lulimi”

Bushe imwe na bena mwenu mwalishiba ifya kulanda pa mafya yenu? Bonse bafwile mu kuitemenwa ukulanda pa mafya. Cine cine, ukucite co icifwaikwa kukampuka kwafikapo pa kusambilila. Mulandu nshi? Pa nshita shimo bonse ‘tulaipununa mu kusosa pa mulandu wa kukanapwililika.’ (Yakobo 3:2) Kabili, bamo bakushiwe mu mayanda umo abafyashi balekalipa libili libili pa kulanda. Ukutendeka ku bwaice, basambilishiwe ukutontonkanya ukuti ukukalipa ne nsoselo shabipa kwaba fye bwino. Kalume uwakulila mu cifulo ca musango yo kuti aba muntu “wa bukali,” kabili “cibinda wa cipyu.” (Amapinda 29:22) Mu kupalako, umukashana uwakushiwe mu musango yo kuti aba “umwanakashi wakamuka kabili umukali.” (Amapinda 21:19, The Bible in Basic English) Kuti caba icakosa ukufumyapo imibele yashikama ne ncitilo.a

E ico ukulama ukukansana kusanshamo ukusambilila inshila ishipya isha kulandilamo ifyo umo aletontonkanya. Uyu tauli umulandu unono, pantu ipinda lya mu Baibolo litila: “Imfwa no mweo fili ku maka ya lulimi; na balutemwa bali no kulye fisabo fya luko.” (Amapinda 18:21) Ca cine, kuti caumfwike cayanguka pa kulanda, lelo imilandile mulandilamo no mwina mwenu yabamo amaka ya konaula ukumfwana kwenu nangu fye kukupuupuutula. Ipinda lya mu Baibolo limbi litila: “Kuli akapuuka ka kusosa ngo kulasaula kwa lupanga; lelo ululimi lwa ba mano lulaposha.”—Amapinda 12:18.

Nangu nga mwina mwenu e ulemoneka ukuti e wamulufyenye, mulingile ukutontonkanya pa fyo imwe muli no kulanda ilyo mulelanshanya. Bushe amashiwi yenu yalakalifya, nangu yalaposha? Bushe yalemya icipyu nangu yalanashako? Baibolo itila: “Icebo ca kulungulusha ciimyo bukali.” Ukupusanako, “ukwasuka ukwafuuka kubweshe cipyu.” (Amapinda 15:1) Amashiwi ayalengo kukalifya—nangu fye yalandwa mu kutekanya—yalemya ubukali.

Kwena, nga ca kuti cimo camukalifya, namukwate nsambu sha kulanda. (Ukutendeka 21:9-12) Lelo kuti mwalanda ukwabulo kubomfya umusaalula, pamo na mashiwi ya museebanya. Kwateni umwa kupelela pa kulanda—ifyo mukapingulapo ukuti nangu cibe shani tamwakafisose ku mwina mwenu, pamo nga “Tapali ifyo uli” nelyo ati “Ninshi wangupiile” atemwa “Ninshi nakupiile iwe wine.” Kabili nangu ca kuti umutumwa wa Bwina Kristu Paulo talelanda pa cupo mu kulungatika, cilimo amano ukukanaingila mu co alumbwile ukuti “lubuli lwa fyebo” ne “fikansa pe pe.”b (1 Timote 6:4, 5) Ngo mwina mwenu alabomfya ishi nshila, tamulingile ukwankulako cimo cine. Nga cingacitwa mube abakonkelela umutende.—Abena Roma 12:17, 18; Abena Filipi 2:14.

Ca cine, nga umo apuuka mu bukali, cilakosa ukusala ifya kusosa. Kalemba wa Baibolo Yakobo atile: “Ululimi mulilo, . . . takuli muntu uwingalubelesha; lubi talwingalamwa, lwaisulamo ubusungu bwa kulete mfwa.” (Yakobo 3:6, 8) Cinshi mwingacita nga ca kuti ubukali bwatendeka ukwima? Ni shani mwingalanda no mwina mwenu mu nshila iingatontololako ukukansana ukucila ukulundako ubukali?

Ifya Kufumuna Akapuuka ka Bukali

Bamo basanga ukuti calyanguka ukulanda bukali bukali pa milandu ine ine nga ca kuti balanda sana pa fyo baleyumfwa ukucila ukulatontonkanya pa cilubo mwina mwabo abacitile. Ku ca kumwenako ukulanda ukuti, “Ndeumfwa ububi pa co mwacisosa” kulabomba bwino ukucila ukulanda ukutila “Mwankalifya” nangu ukutila “Nga cinshi mwacisosela filya.” Kwena, lintu mulelanda pa fyo muleumfwa, ishiwi lyenu talifwile ukulundamo icipyu no kusuusha. Ubuyo bwenu kulanga icili ubwafya ukucila ukufulwisha umo.—Ukutendeka 27:46–28:1.

Kabili, lyonse muleibukisha ukuti kwaliba “inshita ya kutalala, ne nshita ya kusosa.” (Lukala Milandu 3:7) Nga bantu babili balelanda pa nshita imo ine, tapaba uukutika, kabili tapaba ukumfwana. E co nga ni nshita yenu iya kukutika, beni ‘abayanguka ku kuumfwa, abakokola ku kulanda.’ Calicindama na kabili ukuba ‘abakokola ku kukalipa.’ (Yakobo 1:19) Amashiwi yonse yantu umwina mwenu engasosa mu bukali tayalingile ukumukalifya; kabili ‘mwifiitwa bwangu mu mutima.’ (Lukala Milandu 7:9) Lelo, esheni ukwiluka umulandu umwina mwenu aleumfwila ifyo pa kusosa. Baibolo itila: “Ukushilimuka kwa muntu kumukokosho kukalipa; kabili ukuleka fye ku bupulumushi e kutakisha kwakwe.” (Amapinda 19:11) Ukushilimuka kuti kwayafwa umulume atemwa umukashi ukwishiba umulandu wine wine uo balepusaninapo.

Ku ca kumwenako, umukashi nga aleilishanya ukuti umulume wakwe tasange inshita ya kuba pamo nankwe napamo umulandu wine wine te kuti ube fye uwa kupaatulako inshita. Limbi kuti waba mulandu wa kuti umukashi wakwe alomfwa ukulekeleshiwa nangu tatashiwa. Nga filya fine, ukuilishanya uko umulume engailishanya pa mukashi wakwe nga ashita ifintu ifyabulo ukumona nampo nga filekabilwa nelyo iyo na ko kwine te kuti kube fye ni pa mulandu wa kupoose ndalama. Ukucilisha kuti caba kukanamusanshamo mu kupingulapo pa kushite fintu. Umulume no mukashi ababa no kushilimuka bakafwaya ukwishiba icilelenga ne caba ubwafya bwine bwine.—Amapinda 16:23.

Bushe ici calyanguka ukusosa ukucila ukubombelapo? Ukwabulo kutwishika! Inshita shimo, nangu mwabombesha, mukalande fyebo ifyabulamo icikuuku kabili mukapuuka mu bukali. Nga camucitikila, kuti mwakonka ukufunda kwa pa Amapinda 17:14 ukutila: “Leka ilyo ukuumana takulaima.” Takwaba calubana mu kulindika ukulanshanya mpaka ubukali bwenu bwatontoloka. Nga mwamona ukuti mu kulanshanya mwafilwo kuilama, kuti cabe cisuma ukukwata icibusa uwakosoka ukulanshanya pamo na imwe bonse babili no kumwafwilisha ukukalulula ukupusana kwenu.c

Ukumona Ifintu mu Nshila Fyabelamo Icine Cine

Mwifuupulwa nga icupo cenu tacili nga fintu mwacenekele ilyo mwaleishishanya. Ibumba lya ncenshi sha fyupo lyatile: “Insansa ishabulo kubelelela tashibamo mu fyupo fya bantu abengi. Icupo cilawama inshita imo kabili inshita imbi cabamo amafya.”

Ca cine, icupo te kuti cibe ica nsansa sheka sheka nga filya tubelenga mu fitabo fimo, lelo kabili tacifwile ukuba kayofi. Kukabe inshita ilyo imwe na bena mwenu mukakabila ukushipikisha, lelo kabili kukabako ne nshita lintu mukasuula ku kupusana kwenu no kuipakisha ukuba fye pamo, ukusamwa pamo, no kulanshanya pamo nge fibusa. (Abena Efese 4:2; Abena Kolose 3:13) Iyi e nshita mulingile ukubukulula ukutemwa ukwacepelako.

Ibukisheni, abantu babili abashapwililika te kuti babe mu cupo icapwililika. Lelo limo limo kuti mwasansamuka eyefilya. Cine cine, nangu fye muli na mafya, ukumfwana no mwina mwenu kuti kwamuletela insansa shabula ukupwa. Icishinka ni ci: Nga bonse imwe no mwina mwenu mwabombesha nga nshi kabili mwaiteyanya ukuteuluka no kufwaya cilewamina umunenu, kuti mwasumina ukuti icupo cenu kuti capusuka.—1 Abena Korinti 10:24.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 12]

Bushe amashiwi yenu yalakalifya, nangu yalaposha?

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 10]

POOSENI UMUPILA MU KUNAKILILA

Baibolo itila: “Ilyashi lyenu libe pe ilya kusenamina, ilyalungwamo umucele, ukuti mwishibe ifyo mufwile ukwasuko muntu no muntu.” (Abena Kolose. 4:6) Aya mashiwi yaba aya cine mu cupo! Natulangilile: Mu cangalo ca kwankishanya umupila, mupoosa umupila mu kunakilila pa kuti canguke ukwanka. Tamusukusa na maka pa kuti taucenene umunenu. E fyo mulepashanya na mu kulanshanya no munenu wa mu cupo. Ukulanda amashiwi aya kukalifya kulenga fye ubukali. Lelo, landeni mu kunakilila—no kusenamina—pa kuti umwina mwenu akamone ico mulepilibula.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 11]

IBUKISHENI IFYA KALE!

Belengeni amakalata na makardi aya kale. Moneni pa fikope. Ipusheni amuti, ‘Bushe cinshi cancebwishe ku munandi? Bushe misango nshi nalekumbwa sana mu munandi? Fintu nshi ifyo twalecitila pamo? Ni finshi ifyaletusekesha?’ Lyena landeni no mwina mwenu pali ifyo fine ifya kale. Ukulanshanya ukutendeka na mashiwi aya kuti “Muleibukisha ilya nshita . . . ?” kuti kwayafwilisha imwe pamo no mwina mwenu ukubukulula ukuumfwa mwakwete kale.

[Akabokoshi pe bula 12]

UKUUPANA NA UMBI, AMAFYA YABA FYE YAMO YENE

Bamo abaupana abaisanga mu cupo cabulamo insansa balafwaya ukutendeka cipya cipya no munabo umbi uwa mu cupo. Lelo Baibolo yalilesha ubucende, yalondolola ukuti umuntu uucita ulu lubembu ‘alibula amano’ [“cipumbu cabula amano,” New English Bible] kabili “aleonaulo mweo wakwe ku co acita.” (Amapinda 6:32) Icicitika, umucende uwabulo kulapila alalufya ukusenaminwa na Lesa—ubu bwaba bonaushi bwabipisha.—AbaHebere 13:4.

Na kabili ukubulwa amano kwaba mu kucito bucende kwalilangililwa mu nshila na shimbi. Icintu cimo cili ca kuti, umucende uupa nelyo ukupwa ku muntu umbi, alaba na mafya yamo yene ayo ali nayo mu cupo ca ntanshi. Dokota Diane Medved alanda pali cimbi ica kutontonkanyapo. Atila: “Ica ntanshi ico umwina mobe umupya asambililako pali iwe ca kuti waliitemenwe ukukanaba na bucishinka. Aleshiba ukuti uo walaile ukuba nankwe pamo kuti wamufutuka. Kabili ati walicenjela mu kuilungamika. Na kabili ati kuti wafuma ku cilayo cobe. Na mu kulundapo umusamwe no kuisekesha ni fimo fingakusenda . . . E co ni shani fintu umunobe uyu mwaupana nankwe engashininkisha ukuti tawakapumbulwe ukufuma kuli wena kabili?”

[Akabokoshi pe bula 14]

AMANO AYAFUMA MU MAPINDA YA MU BAIBOLO

• Amapinda 10:19: “Mu bwingi bwa fyebo tamubula bupulumushi, uulame milomo yakwe alishilimuka.”

Lintu mwakalifiwa, napamo kuti mwasosa ifyo tamufwile ukulanda—kabili pa numa ukumfwa ububi.

• Amapinda 15:18: “Umuntu wa cipyu emyo lubuli, lelo uwakokolo kukalipa atalalike mpokota.”

Nga mulepeela umwina mwenu imilandu, kuti kwalenga umwina mwenu ukuicingilila, lelo ukukutika no bufuuke kuti kwayafwa bonse babili ukuwikishanya.

• Amapinda 17:27: “Uukaanye fyebo fyakwe, ukwishiba aliishiba; kabili uwatekanyo mutima muntu wa mucetekanya.”

Nga mwaumfwa ukuti mwaya mulefulwa, cisuma ukwikala tondolo pa kutaluka ku kukansana.

• Amapinda 29:11: “Umuwelewele afumye cipyu conse ca mu mutima; lelo uwa mano atontolole cifukushi cakwe.”

Ukuteka umutima kwalicindama. Ukububuka na mashiwi ya bukali kukalifya fye umwina mwenu.