Icikuko ca mwi Sonde Lyonse ica Lupato

KULI shimweshimwe ukakwilwe—shimweshimwe uwitwa ulupato. Kabili ulupato lulefulilako fye mwi sonde lyonse.

Mu fyalo fya Balkans kuli umusumba uli no bwafya pa mulandu wa lukakala lwacitilwe nomba line ilyo balefwaya ukukufyo mukowa. Ubulwani bwabako pa myaka iingi bwalenga kube ukwipayaula bantu icipayeipaye, ukupatikisha abanakashi ukulala na bo, ukutamfya abantu mu mishi, ukoca no kusampe fipe mu mayanda na mu mishi, ukonaula ifimenwa no kwipaya ifitekwa, e lyo ne fipowe. Kabili kucili utupata utwingi.

Mu East Timor, icalo cabela pa kati ka Kapinda ka ku kulyo na Kabanga ka Asia, abantu 700,000 bafulumwike pa mulandu wa kutiina ukwipaiwa, ukupumwa, ukupikwa imfuti ukwabula ukusala, no kupatikishiwa ukufuma mu mishi yabo. Icifulo bafumineko cashele amapopa pa mulandu wa konaulwa ku mabumba ya bashilika. Umo pa bafulumwike atile: “Ndeumfwa kwati ni nama balelunga.”

Ku Moscow, icikuulwa cakwata amayanda ayengi calyonawilwe kwi bomba likalamba ilyo ifipondo fyateyele. Ili bomba lyasalangenye mpanga yonse ifitumbi fya bantu bakaele 94—apali na bana. Ukucila pa bantu 150 balicenenwe. Ilyo icintu ca kutiinya ica musango yu cacitika, abantu balepusha abati, ‘Bushe ni bani balakonkapo ukucula nge fi?’

Mu Los Angeles, ku California, umuntu umo uwaba na kapaatulula ka mushobo apikile utwana twe sukulu utuYuda kabili pa numa aipeye umwina Philippine ubomba incito ya kutwala bakalata.

Kuti twalanda ukuti ulupato lwaba cikuko ca mwi sonde lyonse. Nalimo cila bushiku, ilyashi lilanga ificitika ilyo ubulwani pa kati ka mishobo, inko, ne mipepele bwasanshamo bumpulamafunde. Tulamona ifyalo, abantu ne ndupwa ifyapaatulwa. Tulamona ifyalo fyaisulamo fye ukwipayaula abantu. Tulamona uko ifintu fyabipa ficitwa pantu fye abantu bamo “balipusanako umushobo.”

Nga tulefwaya ukufumyapo ulu lupato lwapala cishimweshimwe, tufwile ukwishiba ukwatuntuka ici cintu cabipa. Bushe abantu bafyalwa fye no lupato? Bushe lwa kusambilila fye? Bushe kuti twapwisha ulupato?

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

Kemal Jufri/Sipa Press

Ukwafuma Ulupato

ULUPATO lwatendeke kale sana. Pa Ukutendeka 4:8, Baibolo itila: “Bene pa kuba mu mpanga, Kaini aimina Abele munyina, no kumwipaya.” Yohane uwalembeleko Baibolo aipwishe ati: “Nga kanshi cinshi ico amwipaile? Ico imilimo yakwe yali ya bubifi ne ya kwa munyina iyalungama.” (1 Yohane 3:12) Abele aipailwe pa mulandu wa cintu cimo icilenga sana ulupato: e kuti akalumwa. Amapinda 6:34 yatila: “Ubufuba bwimye cipyu ca mulume.” Pali lelo, ukukwatila bamo akalumwa pa mulandu wa cifulo bakwata, ifyuma bakwata, ifikwatwa fyabo, ne fintu fimbi kulenga abantu ukupatana.

Ubumbuulu no Mwenso

Lelo, kwaba ifingi ifilenga ulupato, te kalumwa fye keka. Ilingi line, fimbi ifilenga ulupato bumbuulu no mwenso. Umulumendo uwali mwi bumba lya lukakala kabili ilya kapaatulula atile: “Ilyo nshilasambilila ukuba no lupato, nasambilile ukuba no mwenso.” Icilenga umwenso wa musango yo ilingi line bumbuulu. Icitabo ca The World Book Encyclopedia citila abantu ba lupato basumina ifintu “ukwabula ukutontonkanya pa bushininkisho bwabako. . . . Abantu ba lupato ilingi balalosha mumbi, ukukanaumfwikisha, nelyo fye ukusuula ifishinka ifipilika ifyo baishiba kale.”

Cinshi cilenga abantu ukutontonkanya ifyo? Programu ipeele fyebo iya pa Intaneti itila: “Ifyacitike kale e filenga intambi ukuba ifyo shaba, lelo icikulilo cesu e cilenga ukuti tube ne mpatila.”

Ku ca kumwenako, mu United States, ubukwebo bwa kushitisha abasha bwalenga ulupato ukubako ukufika na lelo pa bantu babuuta na bafiita. Ilingi line, abafyashi e basambilisha abana ukupata abantu ba mushobo umbi. Umuntu wabuuta umo uwatile aba na kapaatulula ka mushobo asumine ukuti alipata abafiita “nangu ca kuti taikalapo na bantu bafiita.”

Lyene kwaba abantu abasumina fye ukuti abantu bapusana na bo tabacindama. Kuti batontonkanye fi pantu nalimo balipusene umuku umo no muntu wa mushobo umbi. Pa mulandu wa ici, kuti basuswa ukusondwelela ukuti bonse muli uyo mushobo nelyo uluko baba ne misango yabipa.

Nangu ca kuti bumano kuikwatila bwalibipa, bulabipisha nga ca kuti abantu ba mu calo conse nelyo umushobo baba ne yo mibele. Ukusumina ukuti icalo, inkanda, intambi, nelyo ululimi filenga abantu bamo ukuba abacindama ukucila bambi kuti fyalenga bumano kuikwatila no kusuula abantu nelyo ifintu fya ku fyalo fimbi. Mu mwanda wa myaka walenga 20, bumano kuikwatila bwa musango yo bwalangilwe mu lukakala.

Lelo, icipapusha ca kuti ulupato na bumano kuikwatila tafibako fye pa mulandu wa nkanda nelyo icalo umo afumako. Clark McCauley, kafwailisha uwa pa University of Pennsylvania alembele ukuti “nga ca kuti abantu bapaatukana mu mabumba yabili, bamo kuti batemwisha ibumba balimo.” Kafundisha usambilisha abana ba mu grade 3 alangile ici ilyo apaatwile ikalasi lyakwe mu mabumba yabili—aba menso yafitulukila na ba menso yakashikila. Tapapitile ne nshita, ubulwani bwalitendeke pali yalya mabumba yabili. Nangu fye mabumba yapangwa pa mulandu wa kutemwa ifintu ifishacindama pamo nga ibumba lya fyangalo limo line kuti yalenga ukukansana.

Mulandu Nshi Kwabela Nga Nshi Ulukakala?

Nomba mulandu nshi abantu baba no bulwani bwa musango yo bacitila ulukakala? Abafwailisha balibebeta nga nshi imilandu ya musango yu lelo ukufika na nomba batunganya fye ifilenga. Clark McCauley alonganike ifyebo fyafwailishiwe pa lukakala ne cipyu ca bantunse. Alanda pa kufwailisha kumo ukwalangile ukuti “cimo icilenga ulukakala kufwaya ukulwa no kucimfya inkondo.” Abalefwailisha basangile ukuti “mu fyalo ifyalwileko Inkondo ya Calo iya Kubalilapo ne Nkondo ya Calo iya Cibili, maka maka ifyalo ifyalecimfya, mwali ukwipayaula abantu nga nshi ilyo inkondo yapwile.” Baibolo itila twikala mu nshita ya bulwi. (Mateo 24:6) Bushe nalimo inkondo sha musango yu shalilenga imisango imbi iya lukakala ukufula?

Abafwailisha bambi besha ukusambilila sana pa bantu pa kufwaya ukwishiba icilenga icipyu ca bantunse. Bakafwailisha bamo bafwaile ukwampanya imisango ya bunkalwe ku “kucepa kwa serotonin yaba muli bongobongo.” Ukutunga na kumbi ukwaseeka kwa kuti icipyu caba mu mfyalo shesu. Uwasambilila pa fikansa fya calo apaashishe ati: “[Ulupato] nalimo tulupyana fye mu mfyalo.”

Baibolo itila abantunse bashapwililika bafyalwa ne mibele yabipa e lyo no kupelebela. (Ukutendeka 6:5; Amalango 32:5) Kwena, aya mashiwi yakuma abantunse bonse. Lelo te bantunse bonse ababa no lupato lwabipa ku bantu bambi. Ulupato lwa musango yo balusambilila fye. E ico, Gordon W. Allport, uwalumbuka kabili uwasambilila pali bongobongo ne mibele ya bantunse, atile utunya “tatwakwata sana . . . imibele ibi. . . . Akanya takatontonkanya ifibi, kalasumina umuntu uli onse.” Ukusanga kwa musango yo kushininkisha ukuti icipyu, impatila, no lupato misango iyo tusambilila fye! Ici cishinka ca kuti abantu kuti basambilila ulupato cilebomfiwa sana bubi bubi ku basambilisha ulupato.

Ukukowesha Imintontonkanya

Bacumyalutwe batungulula amabumba yalekanalekana aya bantu ba lupato, amabumba pamo nga ba neo-Nazi, abantu ba lukakala abatemwa ukubeya amapala kabili aba kapaatulula ne bumba lya Ku Klux Klan. Aya mabumba ilingi yafwaya abaice bashayafya ukutemuna abafuma ku ndupwa sha mafya ukuti babe mu mabumba yabo. Abaice abayumfwa abashacingililwa kabili abashacindama kuti batontonkanya ukuti ababa mu mabumba yakoselesha ulupato kuti baba ifibusa fyabo ifisuma.

Intaneti maka maka e cibombelo cikalamba ico bamo babomfya ku kukoselesha ulupato. Ukulingana ne fipendo fya nomba line, pali Intaneti paba amaprogramu ukucila pali 1,000 ayakoselesha ulupato. Magazini wa The Economist yalandile pa fyo umwine wa programu ya pa Intaneti ikoselesha ulupato aitakishe ukuti: “Intaneti yalitwangushishako ukulenga abantu abengi ukwishiba ifyo tutontonkanya.” Programu yakwe yakwata ne “Cipande ca Baice.”

Ilyo abacaice balefwaya amaprogramu ya nyimbo pa Intaneti, kuti basanga amaprogramu yakwata inyimbo shikoselesha ulupato. Inyimbo sha musango yo ilingi shiba sha congo kabili shilanda pa lukakala, kabili mwaba amashiwi yabipa aya kapaatulula. Aya maprogramu nayo yatungulula ku maprogramu yambi ayakoselesha ulupato.

Amaprogramu yamo aya pa Intaneti yalikwata ifiputulwa fyaibela umwaba ifyangalo ne milimo ya baice. Programu imo iya ba neo-Nazi yesha ukubomfya Baibolo ku kulanga ukuti akapaatulula no kupata abaYuda fyaliba fye bwino. Ili bumba lyapanga na programu yakwata ama crossword puzzle umwaba amashiwi ya kapaatulula. Mulandu nshi baipangila? “Ku kwafwa abasungu bacaice ukwishiba ico tufwaisha.”

Lelo te bonse abakoselesha ulupato ababa mu tubungwe twabipa. Uwasoma pa mikalile ya bantunse uwalembele pa kukansana kwaliko nomba line ku fyalo fya Balkans, alandile pali bakalemba baishibikwa nga basuma na balanda ifyo abantu bakonka ati: “Napapile nga nshi [ukubamona] batendeka ukulemba pa fikoselesha imibele yabipa iya bana calo, ukukoselesha ulupato lwabipisha, ukubalenga ukukanapingula bwino pa kubacincisha ukukanamona imisango yabipa nge isuma . . . , no kupondamika ifya cine.”

Cimbi ico tushifwile ukulaba muli ili lyashi cintu bashimapepo bacita. James A. Hought, mu citabo cakwe icitila Holy Hatred: Religious Conflicts of the ‘90’s, alandile pa cintu ca kupapusha ilyo atile: “Icintu cacitika mu myaka ya ba 1990 icaibela ca kuti imipepele—iifwile ukuba intulo ya cikuuku no kusakamana abantunse—e ya ntanshi mu kulenga ulupato, inkondo, ne fipondo.”

Kanshi kuti twamona ukuti ifintu ifilenga ulupato fingi kabili fyalyafya. Bushe ninshi takwaba ico abantunse bengacita pa kuleka ukubwekeshapo ulupato ulwaisula fye mu lyashi lya kale? Bushe pali ico abantu bonse bengacita ku kupwisha ukukanaumfwikisha, ubumbuulu, no mwenso ifilenga ukuti kube ulupato?

[Amashiwi pe bula 6]

Impatila no lupato misango iisambililwa!

[Icikope pe bula 4, 5]

Tatwafyalwa no . . .

. . . lupato na bumano kuikwatila

[Icikope pe bula 7]

Utubungwe tukoselesha ulupato tulebomfya Intaneti ku kongola abaice

[Icikope pe bula 7]

Imipepele ilingi ilalenga ukuti kube ukukansana

[Abatusuminishe]

AP Photo