1-3. (a) Bushe umupashi wa mushilo watungulwile shani Paulo na banankwe? (b) Finshi twalalandapo?

ABANAKASHI bafuma mu musumba wa Filipi uwaba mu Makedonia. Kashita kashita bafika pa mumana unono uwitwa ati Gangites. Awe baikala mu mbali ya mumana no kutendeka ukupepa kuli Lesa wa kwa Israele nga fintu balecita lyonse. Yehova alebamona.—2 Imila. 16:9; Amalu. 65:2.

² Ilyo bali uku, abaume bamo baima ukufuma mu musumba wa Lustra uwaba ku kapinda ka ku kulyo aka Galatia. Lustra ili ku kabanga ka Filipi kabili ukufuma mu Lustra ukufika mu Filipi pali bakilomita 800. Ilyo papite nshiku, bafika mu musebo uukalamba uwaya ku Roma uwalola ku masamba ya citungu ca Asia ukwaba sana abantu. Aba baume, Paulo, Sila na Timote balefwaisha ukupita muli uyu musebo pa kuti bayefika ku Efese na mu misumba imbi uko abantu abengi balefwaya ukumfwa pali Kristu. Lelo ilyo bashilaima, umupashi wa mushilo wabalesha ukushimikila mu Asia. Baibolo tayalanda ico wabaleseshe. Yesu, ukupitila mu mupashi wa kwa Lesa, alefwaya ukutungulula Paulo na banankwe ukuti bapite mu Asia Minor, no kwabuka bemba wa Aegean Sea, mpaka no kuyafika ku mbali ya mumana wa Gangites.

³ Kuti twasambililako fimo pali lelo ku fyo Yesu atungulwile Paulo na banankwe muli lulya lwendo lwaibela ulwa kuya ku Makedonia. Kanshi natulande pali fimo ifyacitike mu lwendo lwa cibili ulwa kwa Paulo ulwa bumishonari, ulwatendeke nalimo mu 49 C.E.

“Lesa Alitwitile” (Imil. 16:6-15)

4, 5. (a) Finshi fyacitike kuli Paulo na banankwe ilyo bali mupepi na Bitunia? (b) Finshi abasambi bapingwile ukucita, kabili finshi fyafuminemo?

⁴ Ilyo Paulo na banankwe babakeenye ukushimikila mu Asia, baile ku kapinda ka ku kuso pa kuti bayeshimikila mu misumba ya ku Bitunia. Pa kuya kulya, bafwile baendele inshiku ishingi pa makasa mu tushila twa mpanga utwali mu citungu ca Frugia ne ca Galatia umushali sana abantu. Lelo, ilyo bapaleme ku Bitunia, Yesu na kabili ukupitila mu mupashi wa mushilo alibakeenye. (Imil. 16:6, 7) Pali iyi nshita, aba baume bafwile balipapile ico balebakanisha. Balishibe ifyebo ifya kushimikila abantu ne nshila ya kushimikililamo, nomba tabaishibe ukwa kuyashimikila. Cali kwati balekonkonsha pa ciibi ca kwingilila mu Asia, nomba tabapeelwe ishuko lya kwingila. Na kabili bakonkonseshe pa ciibi ca kuya ku Bitunia—lelo no yu wine muku tabapeelwe ishuko lya kwingila. Nangu cali ifi, Paulo akoselepo fye ukukonkosha mpaka asanga iciibi icali no kwisuka pa kuti engile. Paulo na banankwe lyena bapingwile ukucita ifintu fimo ifyamoneke kwati tafyali bwino. Bayalukile ku masamba no kwenda amakilomita 550. Bapitile mu misumba iingi mpaka bayafika ku cishi ca Troa, uko babomfeshe ubwato ukuya ku Makedonia. (Imil. 16:8) Kulya, pa muku walenga butatu, Paulo akonkonseshe pa ciibi, ne ciibi caliswike, akwata ne shuko ilikalamba ilya kubombesha.

⁵ Kalemba we Landwe Luka, uwaishileilunda kuli Paulo na banankwe ilyo bali mu Troa, atweba ifyacitike. Atila: “Ubushiku kwamoneke icimonwa kuli Paulo: Umwina Makedonia umo aliminine alemupapaata ati: ‘Abukileni ku Makedonia mwise mutwafwe.’ Awe ilyo fye amwene icimonwa, twafwaile ukuya ku Makedonia, ico twatile Lesa alitwitile ukuyabila kuli bena imbila nsuma.”a (Imil. 16:9, 10) Paulo asukile aishiba uko bali no kushimikila. Paulo afwile ali ne nsansa sana ukutila tabwelele pa kati ka nshila mu lwendo lwakwe! Aba baume bane tabaikete na ku cani, bayabukile ku Makedonia.

6, 7. (a) Finshi twingasambilila ku fyacitike mu lwendo lwa kwa Paulo? (b) Ifyacitikile Paulo, kuti fyatwafwa ukucetekela finshi?

⁶ Finshi twingasambililako kuli ili lyashi? Natumone: Ilyo Paulo aimine ukuti aleya ku Asia e lyo umupashi wa kwa Lesa wamucilime, ilyo Paulo apalamine ku Bitunia e lyo Yesu amukeenye ukwingila, kabili ilyo Paulo afikile ku Troa e lyo Yesu amutungulwile ku Makedonia. Apo Yesu e mutwe wa cilonganino, kuti atutungulula mu nshila imo ine na pali lelo. (Kol. 1:18) Ku ca kumwenako, kuti limbi kale twatampa ukutontonkanya pa kubombako bupainiya nangu ukukuukila uko bakasabankanya ba mbila ya Bufumu bacepa sana. Lelo, ni lintu fye twatendeka ukucita ifingalenga twafika pali ubu buyo, e lyo Yesu engatutungulula ukupitila mu mupashi wa kwa Lesa. Mulandu nshi? Tontonkanyeni pali ici cilangililo: Namutekenya kuti apindulula fye motoka ukuya ku kuso nangu ku kulyo nga ca kutila ile-enda. Na ifwe, Yesu kuti atutungulula pa kuti tulebombesha umulimo wesu, lelo pa kuti acite fyo, kano fwe bene twaitendekelako ukucita ifingalundulula umulimo wesu.

⁷ Nomba tutile, mu kubombesha kwesu tamulefuma ifyo tulefwaya. Bushe tufwile ukuleka no kutontonkanya ukuti umupashi wa kwa Lesa tauletutungulula? Awe. Ibukisheni ukutila Paulo na o kwali fimo ifyalemufupula. Lelo, alitwalilile ukufwayafwaya mpaka asanga iciibi icaiswike. Kuti twacetekela ukutila nga twakosapo ukufwayafwaya ‘ishuko ilikalamba ilya kuti tubombeshe’ na ifwe bene tukapaalwa.—1 Kor. 16:9.

8. (a) Londololeni ifyali umusumba wa Filipi. (b) Fisuma nshi ifyafuminemo ilyo Paulo ashimikile pa “cifulo ca mapepo”?

⁸ Ilyo bafikile mu citungu ca Makedonia, Paulo na banankwe baile mu musumba wa Filipi, umwali abali ne cilumba ca kuti bana calo ba mu Roma. Abena Roma abaleikala mu musumba wa Filipi balemona fye kwati baali mu Italy. Kuli bena cali kwati umusumba wa Roma bauletele mu Makedonia. Ku nse ya musumba, mu mbali ya mumana unono, aba bamishonari basangile incende uko bamwene ukuti e kwali “icifulo ca mapepo.”b Pa bushiku bwe Sabata, baile kuli ici cifulo no kusanga abanakashi abengi nabalongana balepepa Lesa. Abasambi baikele pali ici cifulo no kulanda nabo. Umwanakashi uwe shina lya kuti Lidia “alekutika, kabili Yehova aiswile nga nshi umutima wakwe.” Lidia alitemenwe nga nshi ifyo asambilile kuli bamishonari ica kuti ena na ba mu ng’anda yakwe balibatishiwe. Lyena asendele Paulo na banankwe ku ng’anda yakwe no kwikala nabo.c—Imil. 16:13-15.

9. Bushe abantu abengi pali lelo bapashanya shani Paulo, kabili mapaalo nshi bakwata?

⁹ Elenganyeni ifyo caweme ilyo Lidia abatishiwe! Paulo afwile alitemenwe sana ifi asumine ‘ukwabukila ku Makedonia’ ilyo bamwebele ukuya kulya ne fi Yehova amubomfeshe pamo na banankwe ku kwasuka amapepo ya balya banakashi abaletiina Lesa! Pali lelo, kwaliba bamunyina na bankashi abengi, abaice na bakalamba, abashimbe na baba mu fyupo, abaya uko aba kushimikila abantu pa Bufumu bacepa sana. Kwena balakwata amafya, lelo aya mafya yamoneka fye ayanono nga ca kuti bayalinganya ku nsansa bakwata ilyo basanga abantu ababa nga Lidia, abapokelela icine ca mu Baibolo. Bushe na imwe te kuti mutemwe ukwalulako imikalile pa kuti ‘mwa-abukila’ uko aba kushimikila bacepa? Mukapaalwa sana nga mwacita ifi. Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pali Aaron, munyina uuli ne myaka 23, uwakukiile ku calo cimo mu Central America. Alandile ifyo abengi bomfwa ilyo atile: “Ukubombela ku calo cimbi kwalingafwa ukukosa sana mu kupepa e lyo no kupalama sana kuli Yehova. E lyo kabili ndabomba bwino umulimo wa kushimikila. Ntungulula amasambililo ya Baibolo 8!”

‘Ibumba Lyalibemine’ (Imil. 16:16-24)

10. Bushe ifibanda fyalengele shani abantu ukukaanya Paulo na banankwe ilyo baleshimikila?

¹⁰ Satana alifulilwe sana ilyo imbila nsuma yafikile ku bantu abengi muli ilya ncende umo abantu abashaifulila balecita ifyo ena ne fibanda fyakwe balefwaya. Kanshi te kuti tutwishike ukuti ifibanda fyakwe e fyalengele abantu ukutendeka ukukaanya Paulo na banankwe ilyo baleshimikila! Ilyo batwalilile ukuya ku cifulo ca mapepo, umwanakashi uwali ne cibanda uwaleletela bashikulu wakwe indalama ishingi mu kubuka kwakwe, atwalilile ukukonka Paulo na banankwe, uku ninshi alepunda ati: “Aba e babomfi ba kwa Lesa Uwapulamo, abalesabankanya kuli imwe inshila ye pusukilo.” Icibanda cali muli uyu mukashana cifwile e calelenga alelanda aya mashiwi pa kuti camoneka kwati ifyo alesobela e lyo ne fyo Paulo alesambilisha fyalefuma kumo kwine. Ico cali no kulenga abaleumfwako ukukanabika amano ku fyalesambilisha abasambi ba cine aba kwa Kristu. Lelo Paulo afumishe icibanda muli uyu mukashana, no yu mukashana alilekele ukubuka.—Imil. 16:16-18.

11. Ilyo icibanda cafumine mu mukashana, cinshi cacitike kuli Paulo na Sila?

¹¹ Ilyo bashikulu ba uyu mukashana bamwene ukuti tabakulamwenamo indalama muli ena, balifulilwe sana. Batwele Paulo na Sila pa maliketi apo bamafumu abaleimininako umusumba wa Roma balelubulwishisha abantu. Bashikulu bakwe balandile pa fintu ifingakalifya abena Roma. Nga kukonka ico balelandapo ca kuti: ‘Aba baYuda balefulunganya abantu pantu balesambilisha intambi isho ifwe fwe bena Roma tushasuminishiwa ukupokelela.’ Ilyo basosele fye ifyo, “ibumba [lyali pa maliketi] lyabemine capamo [Paulo na Sila],” na bamafumu, basosele ukuti “babome ifikoti ku nkonto.” Pa numa ya kuboma, babatwele ku cifungo. Kalinda wa cifungo apoosele Paulo na Sila mu cifungo ca mu kati no kukakisha amakasa yabo mu makusu ninshi bali ne filonda. (Imil. 16:19-24) Ilyo kalinda aiseleko iciibi, muli cilya cifungo mwalifitile ica kuti Paulo na Sila balefilwa ukumonana. Lelo Yehova alebamona.—Amalu. 139:12.

12. (a) Bushe abasambi balipapile ilyo balebacusha, mulandu nshi mwasosele fyo? (b) Ni nshila nshi Satana na bantu bakwe bacili balebomfya pa kukaanya umulimo wesu?

¹² Ku numa sana ilyo ici cishilacitika, Yesu asokele abasambi bakwe ukuti: “Bakamucusha.” (Yoh. 15:20) Kanshi ilyo Paulo na banankwe baile ku Makedonia, balishibe ukuti kukaba abakalabakaanya. Ilyo abantu batampile ukubacusha, balishibe ukuti Satana e walebasonga pa mulandu wa kuti ali ne cipyu, te kutila, Yehova tabatemenwe. Na muno nshiku Satana alatucusha nga filya fine alecusha Abena Kristu mu Filipi. Abakaanya umulimo wesu balatubepesha ubufi pa sukulu na pa ncito, ne ci cilenga abantu balatucusha. Mu fyalo fimo, abapata ukupepa kwesu balatutwala ku filye no kutubepesha ubufi. Nga kukonka balanda ati: ‘Aba baNte balaleta icimfulunganya ku fyo basambilisha ifyo fwe “bacindika intambi” tushifwaya.’ Mu fyalo fimo, bakapepa banensu balabapuma no kubapoosa mu fifungo. Lelo Yehova alamona ifyo balebacita.—1 Pet. 3:12.

“Ilyo Line . . . Balibatishiwe” (Imil. 16:25-34)

13. Mulandu nshi kalinda wa cifungo aipushishe ukuti: “Cinshi ningacita pa kuti mpusuke?”

¹³ Paulo na Sila bafwile balekabila inshita pa kuti bapuputuke pa numa ya kupumwa. Nomba ilyo calefika pa kati ka bushiku, ninshi nabapuputuka ku mpumo ‘balelumbanya na Lesa mu nyimbo.’ Awe iyi yine nshita kwapitile icinkukuma icikalamba icatenseshe icifungo! Ilyo kalinda wa cifungo ashibwike, awe asangile ifiibi fya cifungo nafisuka, kabili alitiinine pantu amwene kwati abafungwa nababutuka. Ifi aishibe ukuti ali no kukandwa pa kuleka abafungwa babutuka, “asomwene ulupanga lwakwe ukuti aipaye.” Lelo Paulo abilikishe ati: “Wi-ipaya, pantu bonse e mo tuli!” Kalinda wa cifungo mwenso mwenso aipwishe ukuti: “Cinshi ningacita pa kuti mpusuke?” Paulo na Sila te bali no kumupususha, ni Yesu ali no kumupususha. Nabo batile: “Nga watetekela Shikulu Yesu e lyo ukapusuka.”—Imil. 16:25-31.

14. (a) Bushe Paulo na Sila bayafwile shani kalinda wa cifungo? (b) Mapaalo nshi Paulo na Sila bapokelele pa kushipikisha ilyo balebacusha?

¹⁴ Bushe kalinda wa cifungo aipwishe ici cipusho ukufuma pa nshi ya mutima? Paulo tatwishike ukuti aipwishe ukufuma pa nshi ya mutima. Uyu muntu ali Mwina fyalo, uushaishibe Amalembo. Ilyo ashilaba Umwina Kristu, alekabila ukusambilila icine ca mu Baibolo ica kutendekelapo ukwishiba. E ico Paulo na Sila balandile “icebo ca kwa Yehova kuli ena.” Ilyo balemusambilisha ifya mu Malembo, bafwile balilabileko na ku fyo impumo shakalipe. Lelo kalinda wa cifungo alimwene ifilonda bakwete mu numa, kabili alibasambile ifilonda. Awe “ilyo line . . . ena na bantu bakwe balibatishiwe.” Paulo na Sila balipaalilwe sana pa kushipikisha ilyo balebacusha!—Imil. 16:32-34.

15. (a) Bushe ba Nte abengi muno nshiku bakonka shani ifyo Paulo na Sila balecita? (b) Mulandu nshi tulingile ukutwalilila ukubwelela ku bekala mu cifulo tubombela?

¹⁵ Nga Paulo na Sila, Abena Kristu abengi muno nshiku balabila imbila nsuma ilyo babakaka pa mulandu wa citetekelo cabo, kabili mulafuma ifisuma. Ku ca kumwenako, mu calo cimo umo babindile baNte ukushimikila, pa nshita imo baNte mupepi na hafu muli cilya calo, basambilile icine pali Yehova ilyo bali mu cifungo! (Esa. 54:17) Ibukisheni no kuti ni pa numa ya cinkukuma e lyo kalinda wa cifungo alombele ukuti bamwafwe. Na muno nshiku, abantu bamo abashabikako amano ku bukombe bwa Bufumu balakutika nga kwacitika icabipa mu kupumikisha icatensha ubumi bwabo. Nga ca kutila tuli no mute wa kubwelela ku bekala mu cifulo tubombela, ninshi tulelanga ukuti tulafwaya ukubafwa.

“Bushe Nomba Baletutamfya mu Bumfisolo Mwa?” (Imil. 16:35-40)

16. Ilyo Paulo na Sila babomine, ifintu fyayalwike shani ubushiku bwakonkelepo?

¹⁶ Pa bushiku bwakonkelepo, bamafumu batile Paulo na Sila bafume mu cifungo. Lelo Paulo atile: “Batufopawilile pa bantu ukwabula ukutupingula, fwe bena Roma, no kutupoosa mu cifungo; kabili bushe nomba baletutamfya mu bumfisolo mwa? Awe iyo! Lelo abene kabese, batufumyemo.” Ilyo bamafumu baishibe ukuti Paulo na Sila baali bena Roma, “balitiinine,” pantu balishibe ukuti tabacindike insambu sha aba baume.d Ifintu fyalyalwike. Abasambi bauminwe pa cintubwingi, kanshi bamafumu balingile ukulomba ubwelelo kuli aba baume pa cintubwingi pene. Bapapeete Paulo na Sila ukuti bafume mu Filipi. Aba basambi balikonkele ifyo baebelwe, lelo ilyo bashilaya, babalile bakoselesha abasambi abapya abaleya balefulilako. Pa numa ya kubakoselesha, e lyo baile.

17. Cinshi icacindama ico abasambi bapya bafwile basambilile pa kumona ukushipikisha kwa kwa Paulo na Sila?

¹⁷ Bamafumu abacindika insambu Paulo na Sila bakwete ifi bali bena Roma, napamo nga tababomine. (Imil. 22:25, 26) Lelo ku basambi bali mu Filipi nga camoneke kwati Paulo na Sila babomfeshe insambu shabo pa kuti bena becula pa mulandu wa kwa Kristu. Acibe fi, bushe icitetekelo ca basambi abashali bena Roma nga cali shani? Pantu bena ifunde talyali na kubacingilila ku kupumwa. Kanshi filya Paulo na Sila bashipikishe ilyo babakandile, fyalengele abena Kristu abapya ukumona ukutila abasambi ba kwa Kristu balashipikisha nga balebacusha. E lyo filya Paulo na Sila baebele bamafumu ukuti bacindike insambu bakwete ifi bali bena Roma, balengele icintubwingi caishiba ukuti ico bamafumu bacitile calilubene sana. Ico cifwile calengele bamafumu ukukanacusha abasambi bambi no kulenga ifunde ukubacingilila ku bengafwaya ukubacusha ku ntanshi.

18. (a) Bushe muno nshiku baeluda bapashanya shani Paulo? (b) Bushe tucita shani pa “kucingilila no kukosha imbila nsuma” pali lelo?

¹⁸ Pali lelo baeluda mu cilonganino na bo balasambilisha bakapepa banabo ku fyo bacita. Fyonse ifyo bafwaya abena Kristu banabo ukucita, na bo bene balaitemenwa ukuficita. Nga filya fyacitile Paulo, na ifwe tulamona ifyo twingabomfya bwino insambu ifunde lyatupeela pa kuti tucingililwe kabili tuleshiba ne nshita twingashibomfya. Ilyo cakabilwa, tulatwala umulandu ku filye fya cikaya, na ku filye fikalamba mu calo cesu, e lyo na ku filye fimona pa milandu ya mu fyalo ifingi nga tulefwaya batupeele insambu shesu isha kupepa. Ico tuyila ku filye, te kufwaya ukwalula ifintu mu bwikashi, lelo, tufwaya “ukucingilila no kukosha imbila nsuma ukulingana ne funde,” nga filya Paulo alembele ku cilonganino ca mu Filipi ilyo papitile imyaka 10 ukutula apo bamukakile kulya. (Fil. 1:7) Na lyo line te mulandu ne fyatumbuka mu mulandu twatwala ku cilye, tulatwalilila, ‘ukubila imbila nsuma,’ konse uko umupashi watutungulula ukuya nga filya Paulo na banankwe balecita.—Imil. 16:10.

1, 2. Ni bani bali pa bulendo bwa kufuma ku Filipi ukuya ku Tesalonika, kabili finshi nalimo baletontonkanyapo?

UMUSEBO umwalepita sana abantu uwapitile mu mpili, wapangilwe na bakalapashi abena Roma. Muli uyu musebo mwaleba icongo icalekanalekana pantu mwalepita impunda, amaceleta na bantu abalekanalekana, nalimo mwalepita na bashilika, kabili mwalepita na bantu abalecita amakwebo e lyo na balepanga ifya kupangapanga. Paulo, Sila na Timote bali pa bulendo, balefuma ku Filipi ukuya ku Tesalonika, balaenda amakilomita ukucila pali 130, kabili balapita muli uyu wine musebo. Ubu bulendo nabwafya nga nshi kuli Paulo na Sila. No mulandu wa kuti bacili ne filonda ifyo babacenene ilyo babapumine ne nkonto mu Filipi.—Imil. 16:22, 23.

² Nomba bushe aba baume balacita shani pa kuti belatontonkanya fye pa bulendo bwabo ubutali? Ukushimike lyashi kwalabafwa nga nshi. Aba baume bacili baletontonkanya pa fyo kalinda wa cifungo no lupwa lwakwe mu Filipi basangwike Abena Kristu. Ifi ifyacitikile kalinda wa cifungo no lupwa lwakwe fyalenga ukuti nomba batwalilile fye ukubila icebo ca kwa Lesa. Lelo ilyo balepalamina ku musumba wa Tesalonika uwabela ku lulamba lwa bemba, nalimo baletontonkanya pa fyo abaYuda mu musumba balabapokelela. Bushe balabasansa, nangu fye ukubapuma nga filya babacitile mu Filipi?

3. Bushe ukupashanya ifyo Paulo ashipile mu kushimikila imbila nsuma kuti kwatwafwa shani muno nshiku?

³ Pa numa, Paulo alilandile ifyo aletontonkanya muli kalata alembele ku Bena Kristu ba mu Tesalonika atile: “(Nga filya fine mwaishiba) ilyo twabalile twacula no kusaalulwa mu Filipi, twalishipile pantu Lesa wesu alitukoseshe pa kuti tulande kuli imwe imbila nsuma ya kwa Lesa no kucula nga nshi.” (1 Tes. 2:2) Pa kulanda aya mashiwi cilemoneka kwati Paulo alelanda ukuti alyumfwile umwenso ukwingila mu musumba wa Tesalonika, sana sana pa numa ya fyacitike mu Filipi. Na imwe kuti mwasumina umulandu Paulo aumfwilile umwenso! Bushe inshita shimo cilamwafya ukushimikila imbila nsuma? Paulo ashintilile pali Yehova ukuti amukoshe no kumwafwa ukushipa. Ukusambilila pa fyo Paulo acitile kuti kwamwafwa ukucita cimo cine.—1 Kor. 4:16.

“Alelanshanya na bo Amalembo” (Imil. 17:1-3)

4. Mulandu nshi twingasosela ukuti Paulo afwile alikele mu Tesalonika ukucila pa milungu itatu?

⁴ Baibolo ishimika ukuti ilyo Paulo ali mu Tesalonika, alishimikile mwi sunagoge pa Masabata yatatu. Bushe ici cilepilibula ukuti aikele mu musumba imilungu fye itatu? Awe nakalya. Tatwaishiba nga ca kuti Paulo aliile kwi sunagoge ilyo line fye afikile mu musumba. Kabili, amakalata ayo Paulo alembele ilyo ali mu Tesalonika yatila, ena pamo na banankwe balebomba imilimo pa kuti baleisakamana mu mikalile. (1 Tes. 2:9; 2 Tes. 3:7, 8) Na kabili ilyo ali acili mu Tesalonika, imiku ibili alipokelele ifyo alekabila ukufuma ku ba bwananyina ku Filipi. (Fil. 4:16) Kanshi kuti twatila afwile alikele mu Tesalonika ukucila pa milungu itatu.

5. Bushe Paulo acitile shani pa kuti afike abantu alelandako pa mutima?

⁵ Pa mulandu wa kuti nomba Paulo alishipile, ashimikile imbila nsuma ku bantu abalongene mwi sunagoge. Ukulingana ne fyo alecita lyonse, “alelanshanya na bo Amalembo, alelondolola no kubapeela ubushininkisho bwa mu malembo ukuti Kristu ali no kucula no kwima ku bafwa, no kuti: ‘Uyu e Kristu, uyu Yesu uo ine ndesabankanya kuli imwe.’” (Imil. 17:2, 3) Moneni ifyo Paulo acitile pano, talefwaya ukulenga abo alelandako ukumfwa ububi lelo abebele ifintu ifyabafikile pa mutima. Alishibe ukuti abaleisa kwi sunagoge balishibe Amalembo kabili balisumine ifyo yalelanda. Lelo tabaishibe bwino bwino umo yalolele. E mulandu wine Paulo alelanshanishisha nabo, ukubalondolwela, e lyo no kubapeela ubushininkisho bwa mu Malembo ubwa kutila Yesu umwina Nasarete ali ni Mesia nelyo Kristu.

6. Bushe Yesu acitile shani ilyo alelanshanya Amalembo na basambi bakwe, kabili cinshi cacitike ilyo baumfwile ifyo alandile?

⁶ Paulo akonkele ifyo Yesu alecita, uwalebomfya Amalembo lyonse pa kusambilisha. Ica kumwenako fye, ilyo Yesu aleshimikila pano calo, aebele abakonshi bakwe ukuti, ukulingana ne fyo Amalembo yalanda, Umwana wa muntu aali no kucula, ukufwa e lyo no kubuushiwa. (Mat. 16:21) Ilyo Yesu abuushiwe alimoneke ku basambi bakwe. Kanshi ukubuuka kwakwe kwalangile fye ukuti ifyo asosele fyali fya cine. Lelo te ico ceka ico Yesu acitile. Baibolo ilanda pa fintu fimo ifyo Yesu alandile ku basambi bakwe bamo ukutila: ‘Alebelwila ifyalembelwe pali ena mu Malembo yonse, ukutendekela pali Mose na Bakasesema bonse.’ Nomba cinshi cacitike? Abasambi bakwe batile: “Bushe imitima yesu tayacilabilima ilyo acilalanda na ifwe mu nshila, ilyo acilatulondolwela Amalembo?”—Luka 24:13, 27, 32.

7. Mulandu nshi cacindamina ukufumya ifyo tulesambilisha mu Cebo ca kwa Lesa?

⁷ Icebo ca kwa Lesa ca maka. (Heb. 4:12) E mulandu wine fyonse ifyo Abena Kristu basambilisha fifumina mu Cebo ca kwa Lesa, nge fyo Yesu, Paulo na batumwa bambi balecita. Na ifwe bene tulalanshanya na bantu, no kubalondolwela ifyo Amalembo yapilibula e lyo no kubapeela ubushininkisho bwa fyo tulesambilisha pa kubabelengela Baibolo no kubalanga ifyo ilanda. Na kuba ubukombe tubila te bwesu. Nga tulebomfya Baibolo lyonse, kuti twaafwa abantu ukumfwikisha ukutila ifyo tubashimikila te mano yesu lelo e fyo Lesa atusambilisha. Na ifwe bene tulanonkelamo nga ca kutila tuleibukisha ukuti ubukombe tubila bufuma mu Cebo ca kwa Lesa. Kanshi tatufwile ukutwishika Icebo ca kwa Lesa. Bushe ukwishiba ukuti ifyo mushimikila fya cine takulenga mwaba abacincila ukushimikilako bambi no kuba abashipa nga fintu Paulo ali?

“Bamo . . . Balitetekele” (Imil. 17:4-9)

8-10. (a) Bushe abena Tesalonika bacitile shani ilyo baumfwile imbila nsuma? (b) Mulandu nshi abaYuda bamo bafimbile Paulo? (c) Bushe abaYuda abalelwisha Paulo bacitile shani?

⁸ Paulo alishininkishe ukutila amashiwi Yesu alandile yali ya cine. Yatila: “Umusha tacila pali shikulu wakwe. Nga bacushishe ine, na imwe bakamucusha; nga bakonkele amashiwi yandi, bakakonka na mashiwi yenu.” (Yoh. 15:20) Ilyo Paulo ali mu Tesalonika asangile abantu abapusanapusana, bamo balefwaya ukukonka ifyo abashimikile, lelo bambi tabalefwaya. Luka alandile pali balya abatemenwe ifyo baumfwile ukutila: “Bamo pali bena [abaYuda] balitetekele [basangwike Abena Kristu] no kuilunda kuli Paulo na Sila. Ibumba ilikalamba ilya baGriki abalepepa Lesa na banakashi abalumbuka abengi na bo balitetekele.” (Imil. 17:4) Ukwabula no kutwishika aba basambi abapya balitemenwe ukutila balibafwile ukumfwikisha Amalembo bwino bwino.

⁹ Nangu ca kuti bamo balitemenwe no kutasha pa fyo Paulo abashimikile, bambi balimusumanishishe ameno. AbaYuda bamo mu Tesalonika balefimbila Paulo, pantu “ibumba ilikalamba ilya baGriki” lyalipokelele ubukombe ubo aleshimikila. Aba baYuda abalefwaya kuti abantu balekonka intambi shabo, balisambilishe abaGriki abali Abena fyalo ifisambilisho ifya mu Malembo ya ciHebere kabili balebamona kwati bantu babo. Lelo mu nshita fye iinono camoneke kwati Paulo alebebila abantu, kabili alebebila palya pene fye pe sunagoge! AbaYuda pa kumone fi balikalipe nga nshi.

¹⁰ Luka atushimikila ifyakonkelepo, atila: “Lelo abaYuda, pa kwikatwa akalumwa, babuulile abantu bamo ababifi amalofwa aba pa maliketi kabili balonganike ibungwe no kucita icimfundawila mu musumba. Kabili basanshile ing’anda ya kwa Yasone no kufwaya ukufumisha [Paulo na Sila] kwi bungwe. Ilyo bafililwe ukubasanga, bakulile Yasone na ba bwananyina bamo no kubatwala ku ntungulushi sha mu musumba, balebilikisha abati: ‘Aba bantu mumfwa abasongelekanya abantu mpanga yonse e beshile na kuno, na Yasone nabapokelela. Kabili aba bonse balekaanya ifipope fya kwa Kaisare, baletila kuli imfumu imbi, Yesu.’” (Imil. 17:5-7) Bushe ifi ibumba lyaimiine Paulo na banankwe fyali no kubalenga ukuleka ukubomba umulimo?

11. Milandu nshi iyo bapeele Paulo na bakabila banankwe aba Bufumu, kabili cipope nshi abalelwisha Paulo baletontonkanyapo? (Moneni utulembo utuli pe samba.)

¹¹ Ukwiminwa ne bumba lya bantu abakalipe takwawama nangu panono pantu balacita ifili fyonse ifyabipa. Ubukali bwabo buba kwati ni filya amenshi mu mumana yapita sana na maka umumana nga wapoosa, icilepilibula ukutila aba bantu balakaluka kabili baba fye icibebebe. Iyi e nshila abaYuda babomfeshe pa kutila Paulo na Sila bafilwe umulimo balebomba. Nomba pa numa abaYuda bacitile “icimfundawila mu musumba,” baeseshe ukupatikisha bakateka ukusumina ukuti iyi milandu yalibipile nga nshi. Umulandu wa kubalilapo bapeele Paulo na bakabila banankwe aba Bufumu wa kutila ‘balisongelekenye abantu mpanga yonse,’ lelo te fyo cali, Paulo na banankwe tabapangile icimfundawila mu Tesalonika! Umulandu wakonkelepo uo bababepeshe wena walicililepo no kubipa. AbaYuda batile aba bamishonari baletila kwali Imfumu na imbi, Yesu, kanshi balepula mu cipope ca kwa kateka.a

12. Finshi filanga ukuti imilandu babepeshe Abena Kristu mu Tesalonika nga yalengele ukuti babakande icabipisha?

¹² Nga muleibukisha, intungulushi sha mapepo shapeele Yesu umulandu uwapala uyu. Baebele Pilato ukutila: “Twasangile uyu muntu aletunka aba mu luko lwesu . . . kabili aletila umwine e Kristu imfumu.” (Luka 23:2) Nalimo Pilato aletiina ukuti kateka akatila aletekelesha umulandu wa kupondokela ubuteko, e co apeele Yesu ku ba kumwipaya. E fyo cali na ku Bena Kristu mu Tesalonika, imilandu babapeele nga yalengele babakande icabipisha. Icitabo cimo citila: “Kuti cayafya no kulanda ifyo cabipile ilyo bababepeshe ubu bufi, pantu ‘umuntu nga apondokela Bakateka ilingi line balemwipaya.’” Bushe ifi balefwaya ukucita fyali no kubomba?

13, 14. (a) Mulandu nshi ibumba lya bantu abaimine abatumwa bafililwe ukulesha umulimo wa kushimikila? (b) Bushe Paulo akonkele shani ukusoka kwa kwa Kristu, kabili kuti twacita shani pa kupashanya Paulo?

¹³ Ibumba lya bantu abakalipe lyalifililwe ukulesha umulimo wa kushimikila mu Tesalonika. Mulandu nshi? Cimo ca kuti tabali na kusanga Paulo na Sila. Na kabili, bakateka ba muli ulya musumba tabashininwe ukuti imilandu bapeele abatumwa yali ya cine. Pa numa ya ‘kupoka indalama sha cikatila mulandu,’ ishalelanga ukuti tabakabutuke, balikakwile Yasone pamo na ba bwananyina bambi abo bakakile. (Imil. 17:8, 9) Paulo alikonkele ukufunda kwa kwa Yesu ukutila, mufwile ukuba “abacenjela nge nsoka lelo aba kaele nge nkunda” e co ali uwacenjela pantu aile ku ncende imbi pa kuti atwalilile ukulashimikila. (Mat. 10:16) Lelo ici tacilepilibula ukuti Paulo tali uwacenjela lilya ashipile ukubila imbila nsuma. Bushe Abena Kristu lelo kuti bacita shani pa kumupashanya?

¹⁴ Muno nshiku bashimapepo mu macalici ayaitunga ukuti Bena Kristu, ilingi line balasonga amabumba ya bantu ukwimina Inte sha kwa Yehova. Balilenga bakateka ukwimina Inte sha kwa Yehova pa mulandu wa kuti balababepesha ubufi ukutila basangu kabili balapondokela ubuteko. Nga filya cali ku balecusha abantu ba kwa Lesa mu nshita ya batumwa, na lelo line abacusha abantu ba kwa Lesa balabacusha pa mulandu wa kubafimbila. Nangu cibe fyo Abena Kristu ba cine tabafwaya ukuiletela amafya. Tatufwaya ukukansana na bantu nga twasanga ukuti nabakalipa nangu tabalefwaya ukulanshanya na ifwe, lelo pa kuti fye tutwalilile no mulimo wesu mu mutende, tulabwelelako inshita imbi ifintu nga fyaba bwino.

Bali no “Mutima wa Kusambilila” (Imil. 17:10-15)

15. Bushe abena Berea bacitile shani ilyo baumfwile imbila nsuma?

¹⁵ Pa kucingilila Paulo na Sila, aba bwananyina babatumine ku Berea, amakilomita nalimo 65 ukufuma mu Tesalonika. Ilyo bafikile, Paulo aile kwi sunagoge kabili alandile ku bantu abalongene. Afwile alyumfwile bwino sana ukusanga abantu abakwete umutima wa kumfwa! Luka alembele ukutila, abaYuda abaleikala mu Berea “bali no mutima wa kusambilila ukucila aba mu Tesalonika, pantu bena imitima yabo yafwaishe nga nshi ukupokelela amashiwi ya kwa Lesa. Balefwailisha mu Malembo cila bushiku pa kuti bashininkishe nga ca kutila ifi fintu fya cine.” (Imil. 17:10, 11) Bushe yalya mashiwi yalepilibula ukutila Paulo tatashishe abena Tesalonika abapokelele icine? Awe nakalya. Pantu pa numa Paulo abalembele ukutila: ‘Na ifwe tutasha Lesa lyonse, pantu ilyo mwatetekele icebo ca kwa Lesa, ico mwaumfwile kuli ifwe, tamwacitetekele ukuti cebo ca bantu, lelo mwatetekele ukuti cebo ca kwa Lesa, kabili ca cine cebo ca kwa Lesa, icilebombela na muli imwe mwe basumina.’ (1 Tes. 2:13) Nomba cinshi calengele ukuti abaYuda abaleikala mu Berea babe no mutima wa kusambilila?

16. Mulandu nshi Baibolo ilandila ukuti abena Berea “bali no mutima wa kusambilila”?

¹⁶ Nangu ca kutila ifyebo ifyo abena Berea baleumfwa fyali ifipya kuli bena, tabaletwishika ifyo balesambilila nelyo ukulengulula bubi bubi; na lyo line tabalesumina fye icisuminesumine. Ica kubalilapo fye icalengele ukuti bacite fi, ni co balebika amano ku fyo Paulo alebasambilisha. Lyena, baleshininkisha ifyo balesambilila ukuti fya cine, pa kumona mu Malembo ayo Paulo abalondolwelele. Na kabili, bali no mukosha wa kusambilila Icebo ca kwa Lesa, tabalesambilila fye pe Sabata iyo, lelo balesambilila cila bushiku. Kabili ‘imitima yabo yalefwaisha nga nshi ukupokelela amashiwi ya kwa Lesa,’ balepoosa inshita iikalamba ukufwaya ukwishiba ifyo Amalembo yalelanda ukulingana ne fisambilisho ifipya ifyo balesambilila. Na kabili pa kuti baluke baliicefeshe, ica kuti “abengi . . .balitetekele.” (Imil. 17:12) Kanshi e mulandu wine Luka alandile ukuti “bali no mutima wa kusambilila”!

17. Mulandu nshi ica kumwenako ca bena Berea cabela icisuma nga nshi ukupashanya, kabili kuti twatwalilila shani ukupashanya ifyo bacitile nangu ca kuti palipita inshita apo twabela Abena Kristu?

¹⁷ Abena Berea tabaishibe no kwishiba ukutila ifyo bacitile ilyo baumfwile imbila nsuma fyali no kulembwa mu Cebo ca kwa Lesa, kabili tabaishibe no kuti ukufika fye na lelo abantu bali no kulapashanya ifyo bacitile. Balicitile ifyo Paulo aleenekela ukuti e fyo bafwile ukucita kabili bacitile ifyo Yehova Lesa alefwaya ukuti bacite. Na ifwe bene tulacita cimo cine, tulakoselesha abantu ukulabebeta Baibolo pa kuti icitetekelo cabo cishimpwe pa Cebo ca kwa Lesa. Lelo nga twaba Abena Kristu, bushe ninshi ukusambilila Icebo ca kwa Lesa kwapwa? Awe nakalya, e lyo nomba cicilapo no kucindama ukufwaisha ukusambilishiwa na Yehova no kubombelapo bwangu bwangu pa fyo aletusambilisha. Nga tulecite fyo, Yehova akalatukansha no kutusambilisha ukulingana ne fyo afwaya. (Esa. 64:8) Kabili Shifwe wa ku muulu akatwalilila ukutubomfya kabili tukalamutemuna.

18, 19. (a) Mulandu nshi Paulo afumine ku Berea, lelo alangishe shani ukushipa uko na ifwe tufwile ukukwatako? (b) Ni bani nomba abo Paulo ali no kushimikilako, kabili baleikala mu musumba nshi?

¹⁸ Paulo takokwele mu Berea. Tubelenga ukuti: “Ilyo abaYuda ba ku Tesalonika baumfwile ukuti Paulo alisabankenye icebo ca kwa Lesa na mu Berea, balileko na ko ku kutunka no kufulunganya amabumba. Kabili apo pene aba bwananyina batumine Paulo ukuya kuli bemba; lelo Sila na Timote bashele kulya. Lelo, abaleshindika Paulo bamufishishe ku Atena, kabili ilyo bapokelele amashiwi ya kuti Sila na Timote bakese bwangu bwangu kuli ena, baliile no kuya.” (Imil. 17:13-15) Ala kwena balya abalwani ba mbila nsuma bali no mupimpila! Tabapelele fye pa kutamfya Paulo mu Tesalonika, lelo balile na ku Berea ku kucita icimfundawila nga filya bacitile mu Tesalonika, nomba nangu cibe fyo ifyo balepanga ukucita tafyabombele. Paulo alishibe ukuti kwali ififulo ifingi ifyo alingile ukushimikilako; e ico aile kumbi. Shi natube abashipa nga Paulo ukukanaleka abantu ukutulesha umulimo wa kushimikila!

¹⁹ Apo Paulo alishimikile ku baYuda mu Tesalonika na mu Berea, afwile alisambilile ifingi ukuti calicindeme ukulondolola bwino Amalembo e lyo no kuba uwashipa pa kushimikila. Na ifwe bene tufwile ukucita cimo cine. Nomba, Paulo aali no kushimikila ku bantu abapusana kubo ashimikileko, na ba bantu bali Bena fyalo abaleikala mu Atena. Bushe cikaba shani muli ulya musumba? Tuli no kumona mu cipandwa cikonkelepo.

1, 2. Ni bani bali pa bulendo bwa kufuma ku Filipi ukuya ku Tesalonika, kabili finshi nalimo baletontonkanyapo?

UMUSEBO umwalepita sana abantu uwapitile mu mpili, wapangilwe na bakalapashi abena Roma. Muli uyu musebo mwaleba icongo icalekanalekana pantu mwalepita impunda, amaceleta na bantu abalekanalekana, nalimo mwalepita na bashilika, kabili mwalepita na bantu abalecita amakwebo e lyo na balepanga ifya kupangapanga. Paulo, Sila na Timote bali pa bulendo, balefuma ku Filipi ukuya ku Tesalonika, balaenda amakilomita ukucila pali 130, kabili balapita muli uyu wine musebo. Ubu bulendo nabwafya nga nshi kuli Paulo na Sila. No mulandu wa kuti bacili ne filonda ifyo babacenene ilyo babapumine ne nkonto mu Filipi.—Imil. 16:22, 23.

² Nomba bushe aba baume balacita shani pa kuti belatontonkanya fye pa bulendo bwabo ubutali? Ukushimike lyashi kwalabafwa nga nshi. Aba baume bacili baletontonkanya pa fyo kalinda wa cifungo no lupwa lwakwe mu Filipi basangwike Abena Kristu. Ifi ifyacitikile kalinda wa cifungo no lupwa lwakwe fyalenga ukuti nomba batwalilile fye ukubila icebo ca kwa Lesa. Lelo ilyo balepalamina ku musumba wa Tesalonika uwabela ku lulamba lwa bemba, nalimo baletontonkanya pa fyo abaYuda mu musumba balabapokelela. Bushe balabasansa, nangu fye ukubapuma nga filya babacitile mu Filipi?

3. Bushe ukupashanya ifyo Paulo ashipile mu kushimikila imbila nsuma kuti kwatwafwa shani muno nshiku?

³ Pa numa, Paulo alilandile ifyo aletontonkanya muli kalata alembele ku Bena Kristu ba mu Tesalonika atile: “(Nga filya fine mwaishiba) ilyo twabalile twacula no kusaalulwa mu Filipi, twalishipile pantu Lesa wesu alitukoseshe pa kuti tulande kuli imwe imbila nsuma ya kwa Lesa no kucula nga nshi.” (1 Tes. 2:2) Pa kulanda aya mashiwi cilemoneka kwati Paulo alelanda ukuti alyumfwile umwenso ukwingila mu musumba wa Tesalonika, sana sana pa numa ya fyacitike mu Filipi. Na imwe kuti mwasumina umulandu Paulo aumfwilile umwenso! Bushe inshita shimo cilamwafya ukushimikila imbila nsuma? Paulo ashintilile pali Yehova ukuti amukoshe no kumwafwa ukushipa. Ukusambilila pa fyo Paulo acitile kuti kwamwafwa ukucita cimo cine.—1 Kor. 4:16.

“Alelanshanya na bo Amalembo” (Imil. 17:1-3)

4. Mulandu nshi twingasosela ukuti Paulo afwile alikele mu Tesalonika ukucila pa milungu itatu?

⁴ Baibolo ishimika ukuti ilyo Paulo ali mu Tesalonika, alishimikile mwi sunagoge pa Masabata yatatu. Bushe ici cilepilibula ukuti aikele mu musumba imilungu fye itatu? Awe nakalya. Tatwaishiba nga ca kuti Paulo aliile kwi sunagoge ilyo line fye afikile mu musumba. Kabili, amakalata ayo Paulo alembele ilyo ali mu Tesalonika yatila, ena pamo na banankwe balebomba imilimo pa kuti baleisakamana mu mikalile. (1 Tes. 2:9; 2 Tes. 3:7, 8) Na kabili ilyo ali acili mu Tesalonika, imiku ibili alipokelele ifyo alekabila ukufuma ku ba bwananyina ku Filipi. (Fil. 4:16) Kanshi kuti twatila afwile alikele mu Tesalonika ukucila pa milungu itatu.

5. Bushe Paulo acitile shani pa kuti afike abantu alelandako pa mutima?

⁵ Pa mulandu wa kuti nomba Paulo alishipile, ashimikile imbila nsuma ku bantu abalongene mwi sunagoge. Ukulingana ne fyo alecita lyonse, “alelanshanya na bo Amalembo, alelondolola no kubapeela ubushininkisho bwa mu malembo ukuti Kristu ali no kucula no kwima ku bafwa, no kuti: ‘Uyu e Kristu, uyu Yesu uo ine ndesabankanya kuli imwe.’” (Imil. 17:2, 3) Moneni ifyo Paulo acitile pano, talefwaya ukulenga abo alelandako ukumfwa ububi lelo abebele ifintu ifyabafikile pa mutima. Alishibe ukuti abaleisa kwi sunagoge balishibe Amalembo kabili balisumine ifyo yalelanda. Lelo tabaishibe bwino bwino umo yalolele. E mulandu wine Paulo alelanshanishisha nabo, ukubalondolwela, e lyo no kubapeela ubushininkisho bwa mu Malembo ubwa kutila Yesu umwina Nasarete ali ni Mesia nelyo Kristu.

6. Bushe Yesu acitile shani ilyo alelanshanya Amalembo na basambi bakwe, kabili cinshi cacitike ilyo baumfwile ifyo alandile?

⁶ Paulo akonkele ifyo Yesu alecita, uwalebomfya Amalembo lyonse pa kusambilisha. Ica kumwenako fye, ilyo Yesu aleshimikila pano calo, aebele abakonshi bakwe ukuti, ukulingana ne fyo Amalembo yalanda, Umwana wa muntu aali no kucula, ukufwa e lyo no kubuushiwa. (Mat. 16:21) Ilyo Yesu abuushiwe alimoneke ku basambi bakwe. Kanshi ukubuuka kwakwe kwalangile fye ukuti ifyo asosele fyali fya cine. Lelo te ico ceka ico Yesu acitile. Baibolo ilanda pa fintu fimo ifyo Yesu alandile ku basambi bakwe bamo ukutila: ‘Alebelwila ifyalembelwe pali ena mu Malembo yonse, ukutendekela pali Mose na Bakasesema bonse.’ Nomba cinshi cacitike? Abasambi bakwe batile: “Bushe imitima yesu tayacilabilima ilyo acilalanda na ifwe mu nshila, ilyo acilatulondolwela Amalembo?”—Luka 24:13, 27, 32.

7. Mulandu nshi cacindamina ukufumya ifyo tulesambilisha mu Cebo ca kwa Lesa?

⁷ Icebo ca kwa Lesa ca maka. (Heb. 4:12) E mulandu wine fyonse ifyo Abena Kristu basambilisha fifumina mu Cebo ca kwa Lesa, nge fyo Yesu, Paulo na batumwa bambi balecita. Na ifwe bene tulalanshanya na bantu, no kubalondolwela ifyo Amalembo yapilibula e lyo no kubapeela ubushininkisho bwa fyo tulesambilisha pa kubabelengela Baibolo no kubalanga ifyo ilanda. Na kuba ubukombe tubila te bwesu. Nga tulebomfya Baibolo lyonse, kuti twaafwa abantu ukumfwikisha ukutila ifyo tubashimikila te mano yesu lelo e fyo Lesa atusambilisha. Na ifwe bene tulanonkelamo nga ca kutila tuleibukisha ukuti ubukombe tubila bufuma mu Cebo ca kwa Lesa. Kanshi tatufwile ukutwishika Icebo ca kwa Lesa. Bushe ukwishiba ukuti ifyo mushimikila fya cine takulenga mwaba abacincila ukushimikilako bambi no kuba abashipa nga fintu Paulo ali?

“Bamo . . . Balitetekele” (Imil. 17:4-9)

8-10. (a) Bushe abena Tesalonika bacitile shani ilyo baumfwile imbila nsuma? (b) Mulandu nshi abaYuda bamo bafimbile Paulo? (c) Bushe abaYuda abalelwisha Paulo bacitile shani?

⁸ Paulo alishininkishe ukutila amashiwi Yesu alandile yali ya cine. Yatila: “Umusha tacila pali shikulu wakwe. Nga bacushishe ine, na imwe bakamucusha; nga bakonkele amashiwi yandi, bakakonka na mashiwi yenu.” (Yoh. 15:20) Ilyo Paulo ali mu Tesalonika asangile abantu abapusanapusana, bamo balefwaya ukukonka ifyo abashimikile, lelo bambi tabalefwaya. Luka alandile pali balya abatemenwe ifyo baumfwile ukutila: “Bamo pali bena [abaYuda] balitetekele [basangwike Abena Kristu] no kuilunda kuli Paulo na Sila. Ibumba ilikalamba ilya baGriki abalepepa Lesa na banakashi abalumbuka abengi na bo balitetekele.” (Imil. 17:4) Ukwabula no kutwishika aba basambi abapya balitemenwe ukutila balibafwile ukumfwikisha Amalembo bwino bwino.

⁹ Nangu ca kuti bamo balitemenwe no kutasha pa fyo Paulo abashimikile, bambi balimusumanishishe ameno. AbaYuda bamo mu Tesalonika balefimbila Paulo, pantu “ibumba ilikalamba ilya baGriki” lyalipokelele ubukombe ubo aleshimikila. Aba baYuda abalefwaya kuti abantu balekonka intambi shabo, balisambilishe abaGriki abali Abena fyalo ifisambilisho ifya mu Malembo ya ciHebere kabili balebamona kwati bantu babo. Lelo mu nshita fye iinono camoneke kwati Paulo alebebila abantu, kabili alebebila palya pene fye pe sunagoge! AbaYuda pa kumone fi balikalipe nga nshi.

¹⁰ Luka atushimikila ifyakonkelepo, atila: “Lelo abaYuda, pa kwikatwa akalumwa, babuulile abantu bamo ababifi amalofwa aba pa maliketi kabili balonganike ibungwe no kucita icimfundawila mu musumba. Kabili basanshile ing’anda ya kwa Yasone no kufwaya ukufumisha [Paulo na Sila] kwi bungwe. Ilyo bafililwe ukubasanga, bakulile Yasone na ba bwananyina bamo no kubatwala ku ntungulushi sha mu musumba, balebilikisha abati: ‘Aba bantu mumfwa abasongelekanya abantu mpanga yonse e beshile na kuno, na Yasone nabapokelela. Kabili aba bonse balekaanya ifipope fya kwa Kaisare, baletila kuli imfumu imbi, Yesu.’” (Imil. 17:5-7) Bushe ifi ibumba lyaimiine Paulo na banankwe fyali no kubalenga ukuleka ukubomba umulimo?

11. Milandu nshi iyo bapeele Paulo na bakabila banankwe aba Bufumu, kabili cipope nshi abalelwisha Paulo baletontonkanyapo? (Moneni utulembo utuli pe samba.)

¹¹ Ukwiminwa ne bumba lya bantu abakalipe takwawama nangu panono pantu balacita ifili fyonse ifyabipa. Ubukali bwabo buba kwati ni filya amenshi mu mumana yapita sana na maka umumana nga wapoosa, icilepilibula ukutila aba bantu balakaluka kabili baba fye icibebebe. Iyi e nshila abaYuda babomfeshe pa kutila Paulo na Sila bafilwe umulimo balebomba. Nomba pa numa abaYuda bacitile “icimfundawila mu musumba,” baeseshe ukupatikisha bakateka ukusumina ukuti iyi milandu yalibipile nga nshi. Umulandu wa kubalilapo bapeele Paulo na bakabila banankwe aba Bufumu wa kutila ‘balisongelekenye abantu mpanga yonse,’ lelo te fyo cali, Paulo na banankwe tabapangile icimfundawila mu Tesalonika! Umulandu wakonkelepo uo bababepeshe wena walicililepo no kubipa. AbaYuda batile aba bamishonari baletila kwali Imfumu na imbi, Yesu, kanshi balepula mu cipope ca kwa kateka.a

12. Finshi filanga ukuti imilandu babepeshe Abena Kristu mu Tesalonika nga yalengele ukuti babakande icabipisha?

¹² Nga muleibukisha, intungulushi sha mapepo shapeele Yesu umulandu uwapala uyu. Baebele Pilato ukutila: “Twasangile uyu muntu aletunka aba mu luko lwesu . . . kabili aletila umwine e Kristu imfumu.” (Luka 23:2) Nalimo Pilato aletiina ukuti kateka akatila aletekelesha umulandu wa kupondokela ubuteko, e co apeele Yesu ku ba kumwipaya. E fyo cali na ku Bena Kristu mu Tesalonika, imilandu babapeele nga yalengele babakande icabipisha. Icitabo cimo citila: “Kuti cayafya no kulanda ifyo cabipile ilyo bababepeshe ubu bufi, pantu ‘umuntu nga apondokela Bakateka ilingi line balemwipaya.’” Bushe ifi balefwaya ukucita fyali no kubomba?

13, 14. (a) Mulandu nshi ibumba lya bantu abaimine abatumwa bafililwe ukulesha umulimo wa kushimikila? (b) Bushe Paulo akonkele shani ukusoka kwa kwa Kristu, kabili kuti twacita shani pa kupashanya Paulo?

¹³ Ibumba lya bantu abakalipe lyalifililwe ukulesha umulimo wa kushimikila mu Tesalonika. Mulandu nshi? Cimo ca kuti tabali na kusanga Paulo na Sila. Na kabili, bakateka ba muli ulya musumba tabashininwe ukuti imilandu bapeele abatumwa yali ya cine. Pa numa ya ‘kupoka indalama sha cikatila mulandu,’ ishalelanga ukuti tabakabutuke, balikakwile Yasone pamo na ba bwananyina bambi abo bakakile. (Imil. 17:8, 9) Paulo alikonkele ukufunda kwa kwa Yesu ukutila, mufwile ukuba “abacenjela nge nsoka lelo aba kaele nge nkunda” e co ali uwacenjela pantu aile ku ncende imbi pa kuti atwalilile ukulashimikila. (Mat. 10:16) Lelo ici tacilepilibula ukuti Paulo tali uwacenjela lilya ashipile ukubila imbila nsuma. Bushe Abena Kristu lelo kuti bacita shani pa kumupashanya?

¹⁴ Muno nshiku bashimapepo mu macalici ayaitunga ukuti Bena Kristu, ilingi line balasonga amabumba ya bantu ukwimina Inte sha kwa Yehova. Balilenga bakateka ukwimina Inte sha kwa Yehova pa mulandu wa kuti balababepesha ubufi ukutila basangu kabili balapondokela ubuteko. Nga filya cali ku balecusha abantu ba kwa Lesa mu nshita ya batumwa, na lelo line abacusha abantu ba kwa Lesa balabacusha pa mulandu wa kubafimbila. Nangu cibe fyo Abena Kristu ba cine tabafwaya ukuiletela amafya. Tatufwaya ukukansana na bantu nga twasanga ukuti nabakalipa nangu tabalefwaya ukulanshanya na ifwe, lelo pa kuti fye tutwalilile no mulimo wesu mu mutende, tulabwelelako inshita imbi ifintu nga fyaba bwino.

Bali no “Mutima wa Kusambilila” (Imil. 17:10-15)

15. Bushe abena Berea bacitile shani ilyo baumfwile imbila nsuma?

¹⁵ Pa kucingilila Paulo na Sila, aba bwananyina babatumine ku Berea, amakilomita nalimo 65 ukufuma mu Tesalonika. Ilyo bafikile, Paulo aile kwi sunagoge kabili alandile ku bantu abalongene. Afwile alyumfwile bwino sana ukusanga abantu abakwete umutima wa kumfwa! Luka alembele ukutila, abaYuda abaleikala mu Berea “bali no mutima wa kusambilila ukucila aba mu Tesalonika, pantu bena imitima yabo yafwaishe nga nshi ukupokelela amashiwi ya kwa Lesa. Balefwailisha mu Malembo cila bushiku pa kuti bashininkishe nga ca kutila ifi fintu fya cine.” (Imil. 17:10, 11) Bushe yalya mashiwi yalepilibula ukutila Paulo tatashishe abena Tesalonika abapokelele icine? Awe nakalya. Pantu pa numa Paulo abalembele ukutila: ‘Na ifwe tutasha Lesa lyonse, pantu ilyo mwatetekele icebo ca kwa Lesa, ico mwaumfwile kuli ifwe, tamwacitetekele ukuti cebo ca bantu, lelo mwatetekele ukuti cebo ca kwa Lesa, kabili ca cine cebo ca kwa Lesa, icilebombela na muli imwe mwe basumina.’ (1 Tes. 2:13) Nomba cinshi calengele ukuti abaYuda abaleikala mu Berea babe no mutima wa kusambilila?

16. Mulandu nshi Baibolo ilandila ukuti abena Berea “bali no mutima wa kusambilila”?

¹⁶ Nangu ca kutila ifyebo ifyo abena Berea baleumfwa fyali ifipya kuli bena, tabaletwishika ifyo balesambilila nelyo ukulengulula bubi bubi; na lyo line tabalesumina fye icisuminesumine. Ica kubalilapo fye icalengele ukuti bacite fi, ni co balebika amano ku fyo Paulo alebasambilisha. Lyena, baleshininkisha ifyo balesambilila ukuti fya cine, pa kumona mu Malembo ayo Paulo abalondolwelele. Na kabili, bali no mukosha wa kusambilila Icebo ca kwa Lesa, tabalesambilila fye pe Sabata iyo, lelo balesambilila cila bushiku. Kabili ‘imitima yabo yalefwaisha nga nshi ukupokelela amashiwi ya kwa Lesa,’ balepoosa inshita iikalamba ukufwaya ukwishiba ifyo Amalembo yalelanda ukulingana ne fisambilisho ifipya ifyo balesambilila. Na kabili pa kuti baluke baliicefeshe, ica kuti “abengi . . .balitetekele.” (Imil. 17:12) Kanshi e mulandu wine Luka alandile ukuti “bali no mutima wa kusambilila”!

17. Mulandu nshi ica kumwenako ca bena Berea cabela icisuma nga nshi ukupashanya, kabili kuti twatwalilila shani ukupashanya ifyo bacitile nangu ca kuti palipita inshita apo twabela Abena Kristu?

¹⁷ Abena Berea tabaishibe no kwishiba ukutila ifyo bacitile ilyo baumfwile imbila nsuma fyali no kulembwa mu Cebo ca kwa Lesa, kabili tabaishibe no kuti ukufika fye na lelo abantu bali no kulapashanya ifyo bacitile. Balicitile ifyo Paulo aleenekela ukuti e fyo bafwile ukucita kabili bacitile ifyo Yehova Lesa alefwaya ukuti bacite. Na ifwe bene tulacita cimo cine, tulakoselesha abantu ukulabebeta Baibolo pa kuti icitetekelo cabo cishimpwe pa Cebo ca kwa Lesa. Lelo nga twaba Abena Kristu, bushe ninshi ukusambilila Icebo ca kwa Lesa kwapwa? Awe nakalya, e lyo nomba cicilapo no kucindama ukufwaisha ukusambilishiwa na Yehova no kubombelapo bwangu bwangu pa fyo aletusambilisha. Nga tulecite fyo, Yehova akalatukansha no kutusambilisha ukulingana ne fyo afwaya. (Esa. 64:8) Kabili Shifwe wa ku muulu akatwalilila ukutubomfya kabili tukalamutemuna.

18, 19. (a) Mulandu nshi Paulo afumine ku Berea, lelo alangishe shani ukushipa uko na ifwe tufwile ukukwatako? (b) Ni bani nomba abo Paulo ali no kushimikilako, kabili baleikala mu musumba nshi?

¹⁸ Paulo takokwele mu Berea. Tubelenga ukuti: “Ilyo abaYuda ba ku Tesalonika baumfwile ukuti Paulo alisabankenye icebo ca kwa Lesa na mu Berea, balileko na ko ku kutunka no kufulunganya amabumba. Kabili apo pene aba bwananyina batumine Paulo ukuya kuli bemba; lelo Sila na Timote bashele kulya. Lelo, abaleshindika Paulo bamufishishe ku Atena, kabili ilyo bapokelele amashiwi ya kuti Sila na Timote bakese bwangu bwangu kuli ena, baliile no kuya.” (Imil. 17:13-15) Ala kwena balya abalwani ba mbila nsuma bali no mupimpila! Tabapelele fye pa kutamfya Paulo mu Tesalonika, lelo balile na ku Berea ku kucita icimfundawila nga filya bacitile mu Tesalonika, nomba nangu cibe fyo ifyo balepanga ukucita tafyabombele. Paulo alishibe ukuti kwali ififulo ifingi ifyo alingile ukushimikilako; e ico aile kumbi. Shi natube abashipa nga Paulo ukukanaleka abantu ukutulesha umulimo wa kushimikila!

¹⁹ Apo Paulo alishimikile ku baYuda mu Tesalonika na mu Berea, afwile alisambilile ifingi ukuti calicindeme ukulondolola bwino Amalembo e lyo no kuba uwashipa pa kushimikila. Na ifwe bene tufwile ukucita cimo cine. Nomba, Paulo aali no kushimikila ku bantu abapusana kubo ashimikileko, na ba bantu bali Bena fyalo abaleikala mu Atena. Bushe cikaba shani muli ulya musumba? Tuli no kumona mu cipandwa cikonkelepo.

1-3. (a) Cinshi calenga ukuti umutumwa Paulo akalipe nga nshi mu Atena? (b) Finshi twingasambililako ku fyo Paulo acitile?

PAULO akalipa nga nshi. Ali mu Atena, ku Grisi uko abantu abengi sana baaleya mu kusambilila, kabili inshita imo e ko na Socrates, Plato, na Aristotle balesambilisha. Abantu ba mu Atena balitemwa sana ukupepa. Konse uko Paulo alolesha, cibe ni mu matempele, mu mansa sha musumba na mu misebo, monse muli fye utulubi tweka tweka, pantu abena Atena balapepa balesa abengi. Paulo alishiba ifyo Yehova, Lesa wa cine amona ukupepa utulubi. (Ukufu. 20:4, 5) Uyu mutumwa wa cishinka na o amona utulubi nga filya fine Yehova atumona, alitupata nga nshi!

² Ifyo Paulo amona ilyo aingila mu maliketi fyena fyamupesha amano. Mupepi no mwinshi uukalamba uwa kwingilila mu maliketi balitantamika ifipasho ifingi ifilanga ifya mfwalo fya kwa lesa mwaume Herme. Umu mu maliketi mwiswile fye imfuba sha kupepelamo balesa ba bufi. Bushe uyu mutumwa alacita shani pa kuti ashimikile kuli aba bantu abapepa sana utulubi? Bushe alailama pa kuti takalifye abo alalandako, kabili bushe alalanda pa fintu ifyo baishiba? Bushe ifyo alalanda fyalalenga bamo ukufwaya Lesa wa cine no kumusanga?

³ Ifyebo Paulo alandile ku bena Atena, abali abasambilila sana, ifyalembwa pa Imilimo 17:22-31, fitulanga ukuti alilandile bwino sana ica kuti fyalibafikile pa mutima, ali uwacenjela kabili ali no mucetekanya. Ukusambilila ifyo Paulo acitile kuti kwatwafwa ukulanshanya na bantu pa fyo baishiba, no kubafwa ukutontonkanyapo bwino pa fyo tulelanshanya nabo.

Ukusambilisha “pa Maliketi” (Imil. 17:16-21)

4, 5. Ni kwi Paulo aile mu kushimikila ilyo ali mu Atena, kabili bantu nshi abayafya abo asangile?

⁴ Paulo aile ku Atena lintu aali pa lwendo lwalenga bubili ulwa bumishonari, nalimo mu 50 C.E.a Ilyo alelolela Sila na Timote ukufuma ku Berea, Paulo, nga filya fine alecita lyonse, “atendeke ukulanshanya na baYuda mwi sunagoge.” Na kabili aile “pa maliketi” apo ali no kusanga abantu abashali baYuda abaleikala mu Atena. (Imil. 17:17) Iyi maliketi yabelele lwa ku kapinda ka ku kuso aka Acropolis, kabili yali amaheka nalimo 5. Pali iyi maliketi tabaleshitishishapo fye no kushita, lelo e po abantu abalekanalekana balekumanina. Icitabo cimo citila pali iyi maliketi e po balecitila “amakwebo, ifya mapolitiki ne fintu fimbi ifyalekanalekana.” Abena Atena balitemenwe ukuya pa maliketi ku kulanshanya ifyo balesambilila mu masukulu.

⁵ Abantu Paulo alelandako pa maliketi bali bantu abayafya. Pabo alelandako pali abena Epikuri na bena Stoiki, abalecimfyanya mu masambililo yabo aya mano ya bantunse.b Abena Epikuri basumine ukuti ifya mweo tapali uwafipangile, fyaishileko fye ku mankumanya. Baletontonkanya ukuti: “Umuntu tafwile ukutiina Lesa; Tomfwa ubukali nga afwa; Kuti asanga ifintu ifisuma; Kuti ashipikisha ububifi.” Abena Stoiki tabasumine muli Lesa lelo ico basuminemo sana ca kuti umuntu afwile ukupelulula umwine kabili ifyo atontonkanya nga amona ukuti muli amano ninshi cili fye bwino kuti aficita. Abena Epikuri na bena Stoiki tabasumine mu kubuuka uko abasambi ba kwa Kristu balesambilisha. Kwena, ifyo aba bantu abasumine mu mano ya bantunse balesambilisha fyalipusene sana ne cine ico Paulo uwali mu buKristu bwa cine alesambilisha.

6, 7. Bushe abaGriki bamo abasambilile sana bacitile shani ilyo baumfwile ifyo Paulo alesambilisha, kabili muno nshiku abantu abo tulesambilisha nabo kuti bacita shani?

⁶ Bushe balya baGriki bacitile shani ilyo baumfwile ifyo Paulo alesambilisha? Bamo pa kumwita balebomfya ishiwi ilipilibula “cilandelande,” nelyo “uutoola inseke.” (Imil. 17:18) Uwasambilila umo alandile pali ili shiwi lya ciGriki ukuti: “Kale balelibomfya nga balelanda pa koni akale-endauka, kaletoola inseke, kabili pa numa baishiletendeka ukulibomfya ku bantu abaletoola ubufungau bwa fya kulya ne fintu fimbi ifyo balepoosa pa maliketi. Mu kupita kwa nshita, batendeke ukulibomfya na ku muntu uuli onse uwa kuti aletolelesha fye ilyashi, sana sana umuntu uwa kuti teshibe bwino no mo ilyashi lilolele.” Kanshi balya bantu balelanda ukuti Paulo ali mutuutu, kabili alelanda fye ifyebo ifyo aumfwile fye kuli bambi. Nomba, nga fintu twalamona Paulo taumfwile umwenso nelyo ukubwelela inuma pa mulandu wa ili shina lya musaalula ilyo balemwita.

⁷ Na muno nshiku mwine e fyo caba. Apo tuli Nte sha kwa Yehova, ilingi line abantu balatwinika amashina ayabi, aya musaalula pa mulandu wa fyo twasumina ifyaba mu Baibolo. Ica kumwenako fye, bakafundisha bamo batila icisambilisho ca kuti umuntu asangwike fye ca cine kabili batila umuntu uwakwata amano alingile ukusumina muli ici cisambilisho. Kanshi bapilibula ukuti abakaana ukusumina ukuti umuntu asangwike fye tabakwata amano. Abantu ba musango yu bafwaya abantu ukulatontonkanya ukuti tutolelesha fye ilyashi ilyo tuleshimikila abantu ifyo Baibolo isambilisha no kubalanga ubushininkisho bwa kuti ifintu fyalibumbilwe. Nangu cibe fyo tatuleka ukushimikila. Lelo ukwabula umwenso, tulalondolola ifyo twasuminamo ukuti Yehova Lesa, Kabumba uwakwatisha amano e wabumbile ifya mweo fyonse pe sonde.—Ukus. 4:11.

8. (a) Bushe bambi nabo abaumfwile ku fyo Paulo alesambilisha batile shani? (b) Bushe filya batwele Paulo ku Areopagi, finshi nalimo fyali no kumucitikila? (Moneni futunoti.)

⁸ Bambi abaumfwile ku fyo Paulo alesambilisha pa maliketi bena batontonkanishishe mu nshila imbi. Batile “Alemoneka kwati alesambilisha pali balesa bambi bambi.” (Imil. 17:18) Bushe ca cine Paulo alesambilisha abena Atena pali balesa bambi bambi? Uyu wali mulandu uukalamba, nga ulya balubulwishishepo Socrates kale sana no kumupingula ukwipaiwa. E mulandu wine Paulo bamutwalile ku Areopagi no kuyamwipusha ukuti alondolole ifi fintu ifyo alesambilisha ifyali ifipya ku bena Atena.c Bushe Paulo ali no kucita shani pa kuti acingilile imbila alebila ku bantu abashaishibe Amalembo?

“Mwe Bena Atena, Nimona” (Imil. 17:22, 23)

9-11. (a) Bushe Paulo aeseshe shani ukulanshanya na bantu pa fintu ifyo baishibe? (b) Kuti twapashanya shani Paulo ilyo tuleshimikila?

⁹ Ibukisheni ukuti Paulo alikalipe nga nshi ilyo amwene abengi balepepa utulubi. Lelo mu nshita ya kubasuusha pa fyo balepepa utulubi, Paulo ali-ilamine. Mu mucenjelo, Paulo aeseshe ukunashanasha abo alelandako. Atendekele ukulanda pa fintu ifyo baishibe. Atile: “Mwe bena Atena, nimona ukuti muli fyonse imwe mulemoneka nga batiina sana balesa ukucila abantu bambi.” (Imil. 17:22) Kanshi Paulo alebeba fye ukuti, ‘Nimona ukuti mwalitemwa sana ukupepa.’ Mano mano, Paulo alibatashishe pantu balitemenwe sana ukupepa. Alishibe ukuti bamo ababepelwe ne fisambilisho fya bufi kuti bafwaya ukwishiba icine. Na kuba, Paulo alishibe ukuti inshita imo na o ‘taishibe ifyo alecita kabili acitiile mu kubula icitetekelo.’—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Pa kuti alande pa fyo baishibe, Paulo atile alimwene iciipailo apalembelwe ukuti “Kuli Lesa Uushaishibikwa” icali bushininkisho bwa kuti abena Atena balitemenwe sana ukupepa. Icitabo cimo citila, “ilingi line abaGriki na bantu bambi balelemba pa fiipailo ukuti kuli ‘balesa abashaishibikwa.’ Ico balecitile fi ni co baletiina ukuti limbi pa kupepa baleshako balesa bamo kabili aba balesa kuti bakalipa.” Ifi abena Atena balecita fyalepilibula fye ukuti balisumine ukuti kwali Lesa uo bashaishibe. Paulo atendekele ukulanda pali ici ciipailo pa kuti abashimikile imbila nsuma. Alondolwele ukuti: “Uo mupepa untu mushaishiba e o ndebila kuli imwe.” (Imil. 17:23) Umucenjelo Paulo abomfeshe pa kulanshanya na bo walengele abafike pa mutima. Talebila pali lesa umupya, nga fintu bamo balandile. Lelo, alebila pali Lesa wa cine uo bena bashaishibe.

¹¹ Kuti twapashanya shani Paulo ilyo tuleshimikila? Nga ca kuti natubikako amano, kuti twamona ifingalanga ukuti umuntu alitemwa ukupepa, nalimo kuti twamona fimo ifyo afwele nelyo ifyo abika mu ng’anda nangu pa ng’anda. Lyena kuti twatila: ‘Nimona ukuti mwalitemwa sana ukupepa. Abantu abatemwa ukupepa e bo ndefwaya ukulanda na bo sana.’ Nga ca kuti mu mucenjelo twamutasha pa fyo atemwa ukupepa, kuti twakwata apa kutendekela ukulanda nankwe pa fintu ifyo na o aishiba. Muleibukisha ukuti ico tuyila mu kushimikila te mu kupingula abantu pa fyo basuminamo. Bamunyinefwe abengi pa nshita imo balisumine sana mu fisambilisho fya bufi.

Lesa “Taba Kutali Kuli Ifwe Umo Umo” (Imil. 17:24-28)

12. Bushe Paulo ayalwile shani imishimikilile yakwe ukulingana na bantu alelandako?

¹² Apo Paulo alilandile pa fintu ifyo abantu baishibe, bushe ali no kutwalilila ukucite fyo fine ilyo alebashimikila? Paulo alishibe ukuti abo alelandako balisambilile amano ya baGriki aya bantunse kabili tabaishibe Amalembo, e ico alyalwile imishimikilile yakwe. Ica kubalilapo, alandile ifyo Baibolo isambilisha ukwabula ukwambula Amalembo mu kulungatika. Ica bubili, alengele abo alelandako ukuyumfwa ukuti tapali ubupusano pali ena na bena, kabili limo limo alelanda no kuti “ifwe.” Ica butatu, aleambula mu mpapulo sha ciGriki ukulanga ukuti fimo ifyo alesambilisha fyali na mu fyalembwa fyabo. Lekeni nomba tulande pa fyebo Paulo alandile ifyafikile abantu pa mutima. Fishinka nshi ifyacindama ifyo alandile pali Lesa uo abena Atena bashaishibe?

13. Bushe Paulo atile umuulu ne calo fyaishileko shani, kabili amashiwi alandile yalolele mwi?

¹³ Lesa apangile umuulu ne calo. Paulo atile: “Lesa uwapangile cino calo na fyonse ifyabapo, Ena, pa kuba Shikulu wa muulu na pano isonde, tekala mu matempele ayakuulwa na bantu.”d (Imil. 17:24) Umuulu ne calo tafyaishileko fye ku mankumanya. Lesa wa cine e Wapangile ifintu fyonse. (Amalu. 146:6) Shikulu wa muulu ne calo alipusana na lesa Atena nelyo balesa bambi abo balecindika pa mulandu wa matempele, imfuba, ne fiipailo ifyo babakuliile, pantu ena te kuti ekale mu matempele ayakuulwa ne minwe ya bantu. (1 Isha. 8:27) Amashiwi Paulo alandile yalishibikwe bwino bwino umo yalolele, yalolele mu kuti Lesa wa cine mukalamba sana ukucila tulesa tonse uto abantu bapanga utuba mu matempele ayapangwa na bantu.—Esa. 40:18-26.

14. Bushe Paulo alangile shani ukuti Lesa takabila abantu ukumupeela ifintu?

¹⁴ Lesa takabila abantu ukumupeela ifintu. Abalepepa utulubi balitemenwe ukutufwika ifya kufwala ifya mutengo, ukutupeela ifya bupe ifya mutengo, nelyo ukututwalila ifya kulya ne fya kunwa, kwati nalimo twalekabila ifi fintu! Lelo, abaGriki bamo abasambilile amano ya bantunse abo Paulo alelandako nalimo balisumine ukuti tulesa te kuti tukabile ifili fyonse ukufuma ku bantu. Nga ca kuti e fyo basumine, ninshi bafwile balisuminishe amashiwi Paulo alandile ukuti Lesa “takabila ukuti abantu bamubombele.” Ca cine, takwaba icili conse icapangwa na bantu ico bengapeela Kabumba! Lelo, ena e upeela abantu ifyo bakabila, e kutila, “umweo no mupu na fyonse,” pamo na kasuba, imfula, no mushili uwakwata umufundo. (Imil. 17:25; Ukute. 2:7) E ico, Lesa, Uutupeela ifyo tukabila, takabila abantu ukumupeela ifintu, abantu e bafwile ukupokelela kuli Lesa.

15. Bushe finshi Paulo acitile pa kulanga abena Atena ukuti tabacilile abantu abashali abaGriki, kabili lisambililo nshi ilyacindama ilyo twingasambilila ku fyo acitile?

¹⁵ Lesa apangile umuntu. Abena Atena basumine ukuti balicilile abashali baGriki. Lelo Baibolo yalikaanya ukumona umushobo nelyo umutundu wesu ukuti walicila uwa bambi. (Amala. 10:17) Paulo alibomfeshe umucenjelo no kulamuka pa kulanda pali ubu bwafya. Atile, “mu muntu umo e mo [Lesa] alengeele inko shonse isha bantunse.” Ukwabula no kutwishika, aya mashiwi Paulo alandile yafwile yalengele abo alelandako ukutontonkanya pa fyo basuminemo. (Imil. 17:26) Alelanda pali Adamu, icikolwe ca bantunse bonse, uwalembwa mwi buuku lya Ukutendeka. (Ukute. 1:26-28) Apo abantunse bonse bafuma ku cikolwe cimo, takwaba umutundu nelyo umushobo uwacila uubiye. Bonse abalekutika kuli Paulo balyumfwikishe umwalolele icishinka alelandapo. Tulesambililako isambililo ilyacindama ku fyo Paulo acitile. Nangu ca kutila ilyo tuleshimikila tufwile ukuba abacenjela kabili tatufwaya ukukalifya abantu, ico tufwile ukwishiba ca kuti, tatufwile ukusundula icine ca mu Baibolo pa kuti fye abantu bacitemwe.

16. Cinshi Kabumba afwaya ku bantunse?

¹⁶ Lesa afwaya ukuti abantu bapalame kuli ena. Nangu ca kutila abasambilile amano ya bantunse abalekutika kuli Paulo balilanshenye pa nshita ntali pa fyo Lesa afwaya ku bantu, tabali na kulondolola bwino bwino ifyo afwaya. Lelo Paulo, alilondolwele bwino ico Kabumba alefwaya ku bantunse, atile “ukuti shifwaye Lesa, nalimo shingamupampanta no kumusanga, nangu line kwena taba kutali kuli ifwe umo umo.” (Imil. 17:27) Abantu kuti baishiba Lesa uushaishibikwe ku bena Atena. Pantu taba ukutali kuli bonse abafwaya ukumusanga no kumwishiba. (Amalu. 145:18) Moneni ukuti Paulo abomfeshe ishiwi lya kuti “ifwe.” Taifumishepo pa bantu abalekabila ‘ukufwaya’ Lesa no ‘kumupampanta.’

17, 18. Mulandu nshi abantu bafwile ukufwaila sana ukupalama kuli Lesa, kabili finshi twingasambilila ku fyo Paulo acitile pa kufika pa mitima ya bantu alelandako?

¹⁷ Abantunse bafwile ukupalama kuli Lesa. Paulo atile, e Walenga ukuti “tube no mweo, ukuti tule-enda no kuti tubeko.” Abasoma bamo batila Paulo alelanda pa mashiwi ya kwa Epimenides, umwina Krete uwalelemba imishikakulo muli ba 500 B.C.E. kabili “uwatemenwe sana ifyo abena Atena balekonka mu kupepa kwabo ukwa cikaya.” Paulo alilandile pa mulandu na umbi uo abantunse bafwile ukupalamina kuli Lesa. Atile: “Bakalemba wa mishikakulo bamo muli imwe batila, ‘Pantu na ifwe tuli bana bakwe.’” (Imil. 17:28) Abantunse bafwile ukufwaya sana ukupalama kuli Lesa pantu e wabumbile umuntu wa kubalilapo, ukwafuma abantu bonse. Pa kufika pa mitima ya bantu alelandako, Paulo mano mano ayambwile mu kulungatika mu fyalembwa fya ciGriki ifyo aba bantu bafwile bacetekele sana.e Ukupala ifyacitile Paulo, na ifwe limo kuti tuleambulako mu fitabo umwalembwa ilyashi lya kale, nelyo ifitabo fimbi ifyalekanalekana. Pa kulenga abantu abashili baNte ukwishiba ukwafuma fimo ifyo aba mipepele ya bufi bacita nelyo ifyo basefya, kuti twaambula mu citabo ico abantu bacetekela sana.

¹⁸ Paulo atwalilile fye ukulanda ifishinka pali Lesa, kabili mu kucenjela alealula ubukombe bwakwe ukulingana na bantu alelandako. Bushe umutumwa Paulo alefwaya ukuti abena Atena bacitepo cinshi pali ifi fyebo fyacindama ifyo abebele? Ukwabula ukupoosa ne nshita, alibebele ifyo balingile ukucita.

‘Abantu Bonse Mpanga Yonse Bafwile Ukulapila’ (Imil. 17:29-31)

19, 20. (a) Bushe Paulo mu mucenjelo asokolwele shani ukuti ukupepa utulubi utwapangwa na bantu kwa fye? (b) Finshi abalekutika kuli Paulo balingile ukucita?

¹⁹ Paulo alefwaisha abo alelandako ukucitapo fimo. Alandile pali yalya mashiwi ayambwile mu fyalembwa fya baGriki, ukuti: “E ico, apo tuli bana ba kwa Lesa, tatufwile ukumona ukuti Lesa aba nga golde atemwa silfere atemwa ilibwe, nge cabaswa ku bantu abacenjela mu fya kupangapanga kabili ku mano ya bantunse.” (Imil. 17:29) Na cine, nga ca kutila Lesa e wapangile abantu, kuti aba shani icilubi, icapangwa fye na bantu? Umucenjelo Paulo abomfeshe pa kulanshanya nabo walangile fye apabuuta ukuti ukupepa ifilubi ifyo abantu bapanga kwa fye. (Amalu. 115:4-8; Esa. 44:9-20) Ilyo Paulo alandile amashiwi ya kuti “tatufwile . . . ,” afwile alengele abantu ukukanaumfwa sana ububi pa fyo abebele.

²⁰ Umutumwa Paulo alibebele bwino bwino ukuti bafwile ukucitapo cimo. Atile: “Lesa alisuulako ishi nshita sha kukanaishiba [isha kutontonkanya ukuti Lesa kuti atemwa abantu abapepa utulubi], lelo nomba ale-eba abantu bonse mpanga yonse ukulapila.” (Imil. 17:30) Bamo abalekutika kuli Paulo bafwile balipapile ilyo alandile ukuti bafwile ukulapila. Lelo ifyebo ifyabafikile pa mutima ifyo abebele fyalangile fye apabuuta ukuti ubumi bwabo bwafumine kuli Lesa kanshi bali no kulubulula kuli ena. Balingile ukufwaya Lesa, ukumwishiba bwino bwino e lyo no kulacita ifyo balesambilila. Ku bena Atena ici calolele mu kuti balingile ukwishiba ukuti ukupepa utulubi kubi kabili tabalingile no kutupepa.

21, 22. Bushe Paulo asondwelele ilyashi lyakwe na mashiwi nshi ayacindama, kabili mulandu nshi aya mashiwi yacindamina kuli ifwe?

²¹ Paulo asondwelele ifyebo na mashiwi yacindama aya kuti: “[Lesa] alibika ubushiku umo akapingwila abantu ba pano isonde mu bulungami ku muntu uo asonta, kabili alipeela no bushininkisho ku bantu bonse pa kumubuusha ku bafwa.” (Imil. 17:31) Apo Ubushiku bwa Bupingushi buleisa, kanshi nacicindama nga nshi ukuti abantu bafwaye Lesa no kumusanga! Paulo talandile ishina lya kwa Kapingula uo Lesa asonta. Lelo alilandilepo fimo ifyaibela pali uyu Kapingula ukuti alipo umuntunse, alifwile, kabili Lesa alimubuushishe ku bafwa!

²² Yalya mashiwi ya kusondwelela ayo acincishe abena Atena ukucitapo fimo, yalicindama nga nshi kuli ifwe muno nshiku. Twalishiba ukuti Kapingula uo Lesa asonta ni Yesu Kristu uwabuuka ku bafwa. (Yoh. 5:22) Twalishiba no kuti Ubushiku bwa Bupingushi bukaba imyaka 1,000 kabili nabupalama nga nshi. (Ukus. 20:4, 6) Tatutiina ubu Bushiku bwa Bupingushi, pantu twalishiba ukuti bukaletela abantu aba cishinka amapaalo ayengi ayo te kuti twelenganye no kwelenganya. Twalishininkisha ukuti ifintu ifisuma nga nshi fikacitika, pantu icipesha mano icacila pa fipesha mano fyonse calicitike, ne ci cipesha amano kubuushiwa kwa kwa Yesu Kristu!

“Bamo . . . Balitetekele” (Imil. 17:32-34)

23. Fintu nshi ifyapusanapusana ifyo abantu bacitile ilyo baumfwile ifyebo Paulo alandile?

²³ Ifyo abantu bacitile ilyo baumfwile ifyebo Paulo alandile fyali ifyapusanapusana. “Bamo batendeke ukumupumya” ilyo baumfwile alanda pa kubuuka. Bambi bali no mucinshi lelo tabalapiile no kutetekela, bamwebele ati: “Tukesaumfwako limbi pali ci.” (Imil. 17:32) Lelo, abanono balitetekele, Baibolo itila: “Abantu bamo bailundile kuli ena kabili balitetekele, pali abo pali na Dionusi, kapingula wa mu cilye ca Areopagi, no mwanakashi ishina lyakwe Damari, na bambipo.” (Imil. 17:34) E fyo na muno nshiku abantu bacita ilyo tuleshimikila. Bamo kuti batupumya, bambi nabo mu mucinshi balakaana ubukombe. Lelo tulatemwa sana bamo nga basumina ubukombe bwa Bufumu no kusanguka Abena Kristu.

24. Finshi twingasambilila ku fyebo Paulo alandile ilyo ali mu cilye ca Areopagi?

²⁴ Ilyo twatontonkanya sana pa mashiwi Paulo alandile, kuti twasambililako ifya kulondolola ifyebo pa kuti fifike pa mitima ya bantu ne fya kulondolola ifyebo ifingalenga basumina ifyo tulelandapo e lyo ne fyo twingaalula ubukombe ukulingana na bantu tulelandako. Na kabili tulesambililako ukuti tulingile ukuba abatekanya no kuba abacenjela ilyo tulelanda ku bantu ababepwa ne mipepele ya bufi. Kuti twasambililako ne sambililo lyacindama ilya kuti: Tatufwile ukusundula icine ca mu Baibolo ukufwaya fye ukuti abo tulelandako bomfwe bwino. Na lyo line, nga twapashanya umutumwa Paulo, kuti twaba bakashimikila abafikapo. Bakangalila nabo nga balepashanya Paulo kuti balesambilisha bwino sana icilonganino. Nga tulecite fi tukaba abafikapo ukwafwa bambi ‘ukufwaya Lesa . . . no kumusanga.’—Imil. 17:27.

1-3. Mulandu nshi umutumwa Paulo aila ku Korinti, kabili mafya nshi akwata?

NI KU kupwa kwa mwaka wa 50 C.E. Umutumwa Paulo ali mu Korinti, umusumba umwali sana amakwebo umwaleikala abaGriki, abena Roma e lyo na baYuda abengi.a Paulo teshile ku Korinti mu kushita nelyo mu kushitisha nangu mu kufwaya incito. Lelo eshile ku kubomba umulimo uwacindama sana uwa kubila imbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa. Nomba, afwile ukusanga umwa kwikala, kabili talefwaya nangu panono ukupeela abantu bambi incito ya kulamusakamana mu mikalile. Talefwaya bambi ukulamona kwati alefwaya balemusakamana pantu fye alabomba umulimo wa kushimikila. Nomba alacita shani pa kuti aleisakamana mu mikalile?

² Paulo alishiba ukupanga amatenti. Ukupanga amatenti kwalyafya, lelo alefwaisha ukubomba uyu mulimo pa kuti fye aleisakamana mu mikalile. Bushe kuti asanga incito muli uyu musumba umwafula sana abantu? Bushe alasanga umwa kwikala umusuma? Nangu ca kuti Paulo nakwata aya mafya, abikile sana amano ku mulimo wacindama uwa kushimikila.

³ Icacitike ca kuti Paulo alikokwele mu Korinti kabili pa mulandu wa mulimo abombele uwa kushimikila, abengi balitetekele. Finshi twingasambilila ku fyo Paulo abombele mu Korinti, ifyo twingabomfya pa kushimikila sana pa Bufumu bwa kwa Lesa mu fifulo tushimikilamo?

“Ukupanga Amatenti E Mulimo Balebomba” (Imil. 18:1-4)

4, 5. Bushe ni kwi Paulo aleikala ilyo aile ku Korinti, kabili mulimo nshi alebomba pa kuti aleisakamana? (b) Bushe nalimo Paulo aishibe shani ukupanga amatenti?

⁴ Ilyo papitile inshita inono lintu Paulo afikile mu Korinti, alikumenye abaYuda babili aba cileela, umulume ali ni Akula e lyo umukashi ali ni Prisila nelyo Priska. Akula na Prisila baile ku Korinti ilyo Kateka Klaudi aebele “abaYuda bonse ukufuma mu Roma.” (Imil. 18:1, 2) Akula na Prisila baebele Paulo ukuti baleikala nankwe mu ng’anda mu mwabo e lyo no kulabomba pamo nankwe. Baibolo itila: “Apo bonse balebomba umulimo umo wine, [Paulo] aikele ku mwabo, no kubombela pamo na bo, pantu ukupanga amatenti e mulimo balebomba.” (Imil. 18:3) Mu ng’anda ya ulu lupwa ulwali ulwa cikuuku ne cileela e mo Paulo atwalilile ukwikala ilyo aleshimikila mu Korinti. Nalimo ilyo Paulo aleikala na Akula na Prisila e lyo alembele amakalata yamo ayaishileba muli Baibolo.b

⁵ Cali shani pa kuti Paulo uwasambilile kuli “Gamaliele,” asambilile no kupanga amatenti? (Imil. 22:3) Cimoneka kwati abaYuda mu nshita ya batumwa balemona ukusambilisha abana babo imilimo imo ukuti kwali ukwacindama, te mulandu aba bana balisambilile sana. Paulo nalimo asambilile uyu mulimo wa kupanga amatenti ilyo ali umwaice pantu afumine ku Tarsi ku Kilikia ukwalefuma sana cilicium. Iyi cilicium yalefuma ku masako ya mbushi kabili e yo balepangilako amatenti. Bushe finshi balecita pa kupanga amatenti? Limo balepanga insalu iyo balepangilamo amatenti, e lyo limo baleputula no kubila iyi nsalu iyali iyakalabana kabili iyakosa pa kuti bapangemo amatenti. Te mulandu ne nshila ili yonse iyo balepangilamo amatenti, uyu mulimo wali uwakosa.

6, 7. (a) Bushe Paulo alemona shani umulimo wa kupanga amatenti, kabili cinshi cilanga ukutila Akula na Prisila nabo baleumona nge fyo Paulo aleumona? (b) Bushe Abena Kristu lelo bacita shani pa kukonka ifyo Paulo, Akula na Prisila bacitile?

⁶ Paulo talemona ukupanga amatenti kwati e mulimo wacindama sana uo alekabila ukulabomba. Alebomba uyu mulimo pa kuti fye ulemwafwa ukuisakamana mu mikalile ilyo alebomba umulimo wa kubila imbila nsuma “ukwabula amalipilo.” (2 Kor. 11:7) Bushe Akula na Prisila balemona shani umulimo balebomba uwa kupanga amatenti? Apo bali Bena Kristu, bafwile balemona uyu mulimo nge fyo Paulo aleumona. Na kuba ilyo Paulo afumine ku Korinti mu 52 C.E., Akula na Prisila balimukonkele ku Efese, kabili mu ng’anda yabo e mo icilonganino ca mu Efese calelonganina. (1 Kor. 16:19) Ilyo papitile inshita balibwelelemo ku Roma kabili pa numa balibwelelemo na kabili ku Efese. Akula na Prisila abali abacincila, babikile ifya Bufumu pa ntanshi kabili baliipeele ukubombela bambi, e calengele no kuti “ifilonganino fyonse ifya bena fyalo filebatootela.”—Rom. 16:3-5; 2 Tim. 4:19.

⁷ Abena Kristu muno nshiku balakonka ifyo Paulo, Akula na Prisila bacitile. Bakasabankanya abacincila balabombesha ‘pa kuti belasakamika sana bambi ukwa kufumya indalama sha kubasungilamo.’ (1 Tes. 2:9) Icawama ca kutila abengi abashimikila imbila nsuma iya Bufumu inshita iikalamba balabombako incito ya pa ciputulwa cimo ica nshita mu bushiku bumo nelyo mu mulungu nelyo iciputulwa cimo ica nshita mu mwaka pa kuti baleisakamana mu mikalile ilyo balebomba umulimo basala uwa kushimikila imbila nsuma. Nga fintu Akula na Prisila bacitile, ababomfi ba kwa Yehova abengi balapokelela bakangalila benda mu mayanda yabo. Abo bonse ‘abatwalilila ukusekelela abeni’ balishiba ifyo bakoseleshiwa no kukoshiwa ilyo bapokelela bakangalila benda.—Rom. 12:13.

“Abena Korinti Abengi . . . Balitetekele” (Imil. 18:5-8)

8, 9. Bushe finshi Paulo acitile ilyo abaYuda balemukaanya, kabili ni kwi aile mu kushimikila?

⁸ Lintu Sila na Timote bafumine ku Makedonia ne fya bupe, e lyo camoneke sana ukutila Paulo alemona umulimo wa kupanga amatenti ngo wa kumwafwa fye ukubomba umulimo wa kushimikila. (2 Kor. 11:9) Mu kwangufyanya Paulo “abikile amano yonse ku kushimikila icebo ca kwa Lesa [“apoosele inshita yakwe yonse ku kushimikila,” ukulingana na Baibolo ya The Jerusalem Bible].” (Imil. 18:5) Nangu ca kutila alibikile amano yonse ku kubashimikila, abaYuda tabatemenwe, balemukaanya. Paulo pa kulangisha ukuti tali na kuba no mulandu pa fyo abaYuda bakeene icebo ca kwa Lesa pali Kristu icali no kubapususha, akuntile ifya kufwala no kweba abalemukaanya ukutila: “Umulopa wenu ube pa mitwe yenu. Ine ndi wa kaele. Ukufuma nomba nakulaya ku bena fyalo.”—Imil. 18:6; Esek. 3:18, 19.

⁹ Nomba ni kwi Paulo ali no kulashimikila? Umwaume umo, ishina lyakwe ni Tito Yusti uwali nalimo umwina fyalo uwasangwike umuYuda uo ing’anda yakwe yashintene ne sunagoge alipokelele Paulo mu ng’anda yakwe. E ico Paulo afumine mwi sunagoge no kuya ku ng’anda ya kwa Yusti. (Imil. 18:7) Paulo atwalilile ukwikala mu ng’anda ya kwa Akula na Prisila ilyo ali mu Korinti, lelo mu ng’anda ya kwa Yusti e mo aleya mu kushimikila.

10. Finshi filanga ukuti Paulo talefwaya fye ukushimikila ku bena fyalo?

¹⁰ Bushe amashiwi ya kwa Paulo aya kutila ali no kuya ku bena fyalo yalepilibula ukuti alifumisheko amano ku baYuda bonse na bena fyalo abasangwike abaYuda nangu fye ni balya abalefwaya ukumfwa ubukombe? Awe te mo yalolele. Ica kumwenako fye, “Krispi umukalamba we sunagoge alitetekele Shikulu, pamo na bonse aba mu ng’anda yakwe.” Cimoneka ukuti abengi abaleisa kwi sunagoge nabo balitetekele pantu Baibolo itila: “Na bena Korinti abengi abaumfwile balitetekele no kubatishiwa.” (Imil. 18:8) E ico mu ng’anda ya kwa Tito Yusti e mo icilonganino cipya ica Bena Kristu mu Korinti catendeke ukulalonganina. Nga ca kutila ibuuku lya Imilimo lyalembwa mu nshila Luka alebomfya pa kulemba, e kutila ukukonka imyaka umo ifintu fyacitikile, ninshi abaYuda nelyo abena fyalo abasangwike abaYuda, baishileba Abena Kristu pa numa lintu Paulo akuntile ifya kufwala fyakwe. Ici icacitike cilanga ukuti umutumwa Paulo aleitemenwa ukwaluka ukulingana ne fyo abantu ba-ankulako.

11. Bushe Inte sha kwa Yehova pali lelo bapashanya shani Paulo ilyo baleshimikila ku bantu abaitunga ukuba Abena Kristu?

¹¹ Mu fyalo ifingi muno nshiku, amacalici aya bantu abaitunga ukuba Abena Kristu yalilimba imishila kabili yalikwata sana amaka pa bantu ica kuti bakonka fye ifyo amacalici yalefwaya. Mu fifulo fimo, bamishonari aba mu macalici ayaitunga ukuba Abena Kristu balilenga abantu abengi nga nshi ukutendeka ukupepa mu macalici yabo. Abantu abaitunga ukutila Bena Kristu, ilingi line balatwalilila ukulakonka intambi nge fyo abaYuda abaleikala mu Korinti mu nshita ya batumwa balecita. Lelo ifwe fwe Nte sha kwa Yehova ukupala Paulo twalicincila mu kushimikila abantu ba musango yo, ukubafwa ukwishibilako icine icaba mu Baibolo. Nangu fye lintu baletukaanya nelyo intungulushi shabo isha mapepo shiletucusha, tulatwalilila fye ukushimikila. Muli aba bantu ‘abapimpa ukubombela Lesa . . . ; lelo te kupimpa ukwalingana no kwishiba kwine kwine,’ kuti twasangamo abengi abafumacumi.—Rom. 10:2.

“Ndi na Bantu Abengi Muli Uno Musumba” (Imil. 18:9-17)

12. Bushe finshi Paulo bamulaile mu cimonwa?

¹² Nga ca kutila Paulo aletwishika ukutwalilila ukushimikila mu Korinti, afwile alilekele ukutwishika pa bushiku Shikulu Yesu amonekele kuli ena mu cimonwa no kumweba ati: “Witiina, lelo konkanyapo fye ukushimikila, pantu ine ndi nobe, kabili takuli uukakusansa no kukucita icabipa; pantu ndi na bantu abengi muli uno musumba.” (Imil. 18:9, 10) Ici cimonwa cifwile calimukoseshe sana! Shikulu umwine alaile Paulo ukuti ali no kumucingilila ku masanso, kabili amwebele no kuti mu musumba mwali abantu abengi abengakutika ku bukombe. Bushe finshi Paulo acitilepo pa cimonwa amwene? Tubelenga ukuti: “Aikeleko umwaka umo ne myeshi mutanda (6), alesambilisha icebo ca kwa Lesa pa kati kabo.”—Imil. 18:11.

13. Cinshi cacitike ico nalimo Paulo aletontonkanyapo ilyo alepalamina ku cipuna ca bupingushi, lelo mulandu nshi ifyacitikile Stefani fishali na kucitikila Paulo?

¹³ Pa numa ya kwikala umwaka umo mu Korinti, Paulo apokelele ubushininkisho na bumbi ukufuma kuli Shikulu ukuti akamwafwa. “AbaYuda baimiine Paulo no mutima umo no kumutwala ku cipuna ca kupingwilapo,” ico baleita ati beʹma. (Imil. 18:12) Bamo batila ici cipuna cali apasansuka kabili bacipangiile na marbele ya bluu e lyo ne yabuuta kabili baliciyemfeshe bwino bwino. Nalimo ici cipuna ca beʹma cali mupepi na maliketi mu Korinti. Ku ntanshi ya beʹma kwali incende iikalamba apo ibumba lya bantu abalinga lingalonganina. Abashula ifya kushulashula batila nalimo icipuna ca bupingushi cali fye intamfu iinono ukufuma kwi sunagoge kabili cali fye mupepi ne ng’anda ya kwa Yusti. Ilyo Paulo alepalamina ku cipuna ca beʹma, afwile aletontonkanya pa fyo abantu bapoolele Stefani amabwe, uwabalilepo ukufwa pa mulandu wa kuba Inte ya kwa Yesu. Paulo uwaishibikwe pali ilya nshita nga Sauli, alisuminisheko “ukwipaya Stefani.” (Imil. 8:1) Bushe filya fyacitikile Stefani e fyalacitikila na Paulo? Awe nakalya, pantu balimulaile ukutila: “Takuli . . . uukakucena.”—Imil. 18:10, ukulingana na Baibolo ya An American Translation.

14, 15. (a) Bufi nshi abaYuda babepeshe Paulo, kabili mulandu nshi Galio alandile ukuti Paulo takwete umulandu? (b) Cinshi cacitike kuli Sostene, kabili nalimo cinshi caishiletika kuli ena pa numa?

¹⁴ Finshi fyacitike ilyo Paulo afikile ku cipuna ca bupingushi? Kapingula uwali pali ci cipuna ca bupingushi ali mulashi wa ku Akaya uo baleita ati Galio umukalamba wa kwa Seneca uwasambilile amano ya bantunse kabili ali mwina Roma. AbaYuda babepeshe Paulo ati: “Uyu muntu alenashanasha abantu ukupepa Lesa mu musango uwapusana na mafunde yesu.” (Imil. 18:13) AbaYuda balepilibula ukuti Paulo alepula mwi funde pantu alesangula abantu ukuba Abena Kristu. Lelo, Galio alimwene ukutila Paulo tacitile “icilubo” kabili tali na mulandu wa “micitile yabipa.” (Imil. 18:14) Galio talefwaya nangu panono ukuibimba mu malyashi ya baYuda. Ca cine talefwaya, pantu ilyo Paulo talalanda icili conse ku kuicingilila, Galio alandile fye ukuti Paulo takwete umulandu! Abamubepeshe ubufi balikalipe nga nshi. Bapwishishe ubukali bwabo pali Sostene, nalimo uwapyene Krispi, uwali umukalamba we sunagoge. Baikete Sostene no ‘kumumina mupepi ne cipuna ca kupingwilapo.’—Imil. 18:17.

¹⁵ Mulandu nshi Galio ashaleseshe abantu ukuuma Sostene? Nalimo Galio atontonkenye ukuti Sostene e wali umukalamba we bumba ilyalefwaya ukusansa Paulo kanshi cali fye bwino ukuti bamukande. Nampo nga e calengele ukuti bamukande nelyo iyo, icacitike calengele ukuti pa numa kucitike fimo ifisuma. Muli kalata ya kubalilapo iyo Paulo alembele ku cilonganino ca ku Korinti ninshi palipita ne myaka iingi, alandile pa muntu umo uo baleita ati Sostene, atile ali ni munyinabo. (1 Kor. 1:1, 2) Bushe uyu Sostene e ulya baumine mu Korinti? Nga ca kuti e o, ninshi filya ifyabipa ifyamucitikile nalimo e fyalengele ukuti asanguke Umwina Kristu.

16. Bushe amashiwi ya kwa Shikulu aya kuti, “Konkanyapo fye ukushimikila, pantu ine ndi nobe,” yatwafwa shani mu mulimo wesu uwa kushimikila?

¹⁶ Ibukisheni ukuti cali ni pa numa abaYuda bakene ubukombe Paulo alebila, e lintu Shikulu Yesu aebele Paulo ukutila: “Witiina, lelo konkanyapo fye ukushimikila, pantu ine ndi nobe.” (Imil. 18:9, 10) Tufwile ukulaibukisha aya amashiwi, sana sana ilyo abantu bakaana ubukombe tuleshimikila. Muleibukisha ukuti Yehova alamona imitima ya bantu abafumacumi kabili alabakulila kuli ena. (1 Sam. 16:7; Yoh. 6:44) Ala aya mashiwi yatukosha nga nshi ukutwalilila abacincila mu mulimo wesu uwa kushimikila! Cila mwaka abantu mupepi na 300,000 balabatishiwa e kutila mupepi na 800 cila bushiku. Bonse abomfwila ili funde lya ‘kulenga aba nko shonse ukuba abasambi,’ Yesu abalaya ukuti: “nakulaba na imwe inshiku shonse mpaka na ku mpela ya calo.”—Mat. 28:19, 20.

“Nga Yehova Atemwa” (Imil. 18:18-22)

17, 18. Finshi Paulo nalimo aletontonkanyapo ilyo ali mu bwato aleya ku Efese?

¹⁷ Tatwaishiba nga ca kutila ifyo Galio acitile ku balwani ba kwa Paulo fyalilengele aba mu cilonganino ca Bena Kristu mu Korinti icali fye icipya ukwikala mu mutende. Lelo Paulo aikele kulya “inshiku ishingi” ilyo ashilashalikapo aba bwananyina mu Korinti. Mu April mu 52 C.E., Paulo apangile ukuya ku Siria, ukuyaninina ubwato pa cabu ca Kenkerea icali amakilomita 11 ku kabanga aka Korinti. Ilyo Paulo ashilafuma mu Kenkerea, “abeyele umushishi wakwe . . . , ico alilapile umulapo.”c (Imil. 18:18) Pa numa asendele Akula na Prisila no kunina ubwato ukupita pali Bemba wa Aegean ukuya ku Efese mu Asia Minor.

¹⁸ Ilyo Paulo alefuma no bwato ku Kenkerea, afwile aletontonkanya pa fyo abombele ilyo ali mu Korinti. Aleibukisha ifintu ifingi ifisuma ifyo aleipakisha ilyo ali kulya kabili fingi fyamulengele ukuti abe uwa nsansa. Alibombele bwino sana mu myeshi 18 iyo ali kulya. Icilonganino ca kubalilapo mu Korinti calipangilwe kabili balelonganina mu ng’anda ya kwa Yusti. Pa basumine paali Yusti, Krispi no lupwa lwakwe, e lyo na bambi abengi. Paulo alitemenwe sana aba abapya pantu alibaafwile ukuba Abena Kristu. E mulandu wine ali no kubalembela kalata no kubeba ati bali ni bakalata ba kutasha abalembelwe pa mutima wakwe. Na ifwe bene tulatemwa sana abantu abo twaafwile ukwishiba ukupepa kwa cine. Ala tulatemwa nga nshi ukumona aba bantu ababa kwati ni “bakalata ba kututasha”!—2 Kor. 3:1-3.

19, 20. Finshi Paulo acitile ilyo afikile fye mu Efese, kabili finshi twasambililako ukuti e fyo tufwile ukucita ilyo twaitemenwa ukubomba imilimo yalekanalekana iya kwa Lesa?

¹⁹ Ilyo Paulo afikile ku Efese, mu kwangufyanya fye alitendeke ukushimikila. “Aingile mwi sunagoge, alalanshanya na baYuda.” (Imil. 18:19) Pali iyi nshita Paulo aikele fye inshita iinono mu Efese. Nangu ca kutila aba bwananyina balimupapaatile ukwikala inshita iitaliko, “tasumine.” Ilyo aleshalikapo abena Efese abebele ukutila: “Nkabwela kabili kuli imwe, nga Yehova atemwa.” (Imil. 18:20, 21) Kanshi Paulo alishibe ukuti umulimo wa kushimikila mu Efese wali uukalamba sana. Umutumwa Paulo apangile ukubwelelako, lelo ashilile fyonse mu maboko ya kwa Yehova umwine. Bushe na ifwe tatufwile ukucita nge fyo Paulo acitile? Ilyo tulefwaya ukubomba imilimo iyalekanalekana iya kwa Lesa tufwile ukuitemenwa fye. Lelo tufwile ukulashintilila pali Yehova ukuti atwafwe kabili tufwile ukulacita ifintu ukulingana ne fyo afwaya.—Yako. 4:15.

²⁰ Paulo ashile Akula na Prisila mu Efese, aninine ubwato no kuya ku Kaisarea. Cimoneka kwati “aliile” ku Yerusalemu ku kushalikapo icilonganino icali kulya. (Imil. 18:22) Ukufuma kulya aile ku Antioke wa ku Siria, uko aleikala inshita iikalamba. Pa bulendo bwakwe ubwa bumishonari ubwalenga bubili, Paulo alyendele bwino kabili alibombele fye bwino. Nomba bushe ali no kubomba shani pa lwendo lwakwe ulwa bumishonari ulwa kulekeleshako?

1-3. Mulandu nshi umutumwa Paulo aila ku Korinti, kabili mafya nshi akwata?

NI KU kupwa kwa mwaka wa 50 C.E. Umutumwa Paulo ali mu Korinti, umusumba umwali sana amakwebo umwaleikala abaGriki, abena Roma e lyo na baYuda abengi.a Paulo teshile ku Korinti mu kushita nelyo mu kushitisha nangu mu kufwaya incito. Lelo eshile ku kubomba umulimo uwacindama sana uwa kubila imbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa. Nomba, afwile ukusanga umwa kwikala, kabili talefwaya nangu panono ukupeela abantu bambi incito ya kulamusakamana mu mikalile. Talefwaya bambi ukulamona kwati alefwaya balemusakamana pantu fye alabomba umulimo wa kushimikila. Nomba alacita shani pa kuti aleisakamana mu mikalile?

² Paulo alishiba ukupanga amatenti. Ukupanga amatenti kwalyafya, lelo alefwaisha ukubomba uyu mulimo pa kuti fye aleisakamana mu mikalile. Bushe kuti asanga incito muli uyu musumba umwafula sana abantu? Bushe alasanga umwa kwikala umusuma? Nangu ca kuti Paulo nakwata aya mafya, abikile sana amano ku mulimo wacindama uwa kushimikila.

³ Icacitike ca kuti Paulo alikokwele mu Korinti kabili pa mulandu wa mulimo abombele uwa kushimikila, abengi balitetekele. Finshi twingasambilila ku fyo Paulo abombele mu Korinti, ifyo twingabomfya pa kushimikila sana pa Bufumu bwa kwa Lesa mu fifulo tushimikilamo?

“Ukupanga Amatenti E Mulimo Balebomba” (Imil. 18:1-4)

4, 5. Bushe ni kwi Paulo aleikala ilyo aile ku Korinti, kabili mulimo nshi alebomba pa kuti aleisakamana? (b) Bushe nalimo Paulo aishibe shani ukupanga amatenti?

⁴ Ilyo papitile inshita inono lintu Paulo afikile mu Korinti, alikumenye abaYuda babili aba cileela, umulume ali ni Akula e lyo umukashi ali ni Prisila nelyo Priska. Akula na Prisila baile ku Korinti ilyo Kateka Klaudi aebele “abaYuda bonse ukufuma mu Roma.” (Imil. 18:1, 2) Akula na Prisila baebele Paulo ukuti baleikala nankwe mu ng’anda mu mwabo e lyo no kulabomba pamo nankwe. Baibolo itila: “Apo bonse balebomba umulimo umo wine, [Paulo] aikele ku mwabo, no kubombela pamo na bo, pantu ukupanga amatenti e mulimo balebomba.” (Imil. 18:3) Mu ng’anda ya ulu lupwa ulwali ulwa cikuuku ne cileela e mo Paulo atwalilile ukwikala ilyo aleshimikila mu Korinti. Nalimo ilyo Paulo aleikala na Akula na Prisila e lyo alembele amakalata yamo ayaishileba muli Baibolo.b

⁵ Cali shani pa kuti Paulo uwasambilile kuli “Gamaliele,” asambilile no kupanga amatenti? (Imil. 22:3) Cimoneka kwati abaYuda mu nshita ya batumwa balemona ukusambilisha abana babo imilimo imo ukuti kwali ukwacindama, te mulandu aba bana balisambilile sana. Paulo nalimo asambilile uyu mulimo wa kupanga amatenti ilyo ali umwaice pantu afumine ku Tarsi ku Kilikia ukwalefuma sana cilicium. Iyi cilicium yalefuma ku masako ya mbushi kabili e yo balepangilako amatenti. Bushe finshi balecita pa kupanga amatenti? Limo balepanga insalu iyo balepangilamo amatenti, e lyo limo baleputula no kubila iyi nsalu iyali iyakalabana kabili iyakosa pa kuti bapangemo amatenti. Te mulandu ne nshila ili yonse iyo balepangilamo amatenti, uyu mulimo wali uwakosa.

6, 7. (a) Bushe Paulo alemona shani umulimo wa kupanga amatenti, kabili cinshi cilanga ukutila Akula na Prisila nabo baleumona nge fyo Paulo aleumona? (b) Bushe Abena Kristu lelo bacita shani pa kukonka ifyo Paulo, Akula na Prisila bacitile?

⁶ Paulo talemona ukupanga amatenti kwati e mulimo wacindama sana uo alekabila ukulabomba. Alebomba uyu mulimo pa kuti fye ulemwafwa ukuisakamana mu mikalile ilyo alebomba umulimo wa kubila imbila nsuma “ukwabula amalipilo.” (2 Kor. 11:7) Bushe Akula na Prisila balemona shani umulimo balebomba uwa kupanga amatenti? Apo bali Bena Kristu, bafwile balemona uyu mulimo nge fyo Paulo aleumona. Na kuba ilyo Paulo afumine ku Korinti mu 52 C.E., Akula na Prisila balimukonkele ku Efese, kabili mu ng’anda yabo e mo icilonganino ca mu Efese calelonganina. (1 Kor. 16:19) Ilyo papitile inshita balibwelelemo ku Roma kabili pa numa balibwelelemo na kabili ku Efese. Akula na Prisila abali abacincila, babikile ifya Bufumu pa ntanshi kabili baliipeele ukubombela bambi, e calengele no kuti “ifilonganino fyonse ifya bena fyalo filebatootela.”—Rom. 16:3-5; 2 Tim. 4:19.

⁷ Abena Kristu muno nshiku balakonka ifyo Paulo, Akula na Prisila bacitile. Bakasabankanya abacincila balabombesha ‘pa kuti belasakamika sana bambi ukwa kufumya indalama sha kubasungilamo.’ (1 Tes. 2:9) Icawama ca kutila abengi abashimikila imbila nsuma iya Bufumu inshita iikalamba balabombako incito ya pa ciputulwa cimo ica nshita mu bushiku bumo nelyo mu mulungu nelyo iciputulwa cimo ica nshita mu mwaka pa kuti baleisakamana mu mikalile ilyo balebomba umulimo basala uwa kushimikila imbila nsuma. Nga fintu Akula na Prisila bacitile, ababomfi ba kwa Yehova abengi balapokelela bakangalila benda mu mayanda yabo. Abo bonse ‘abatwalilila ukusekelela abeni’ balishiba ifyo bakoseleshiwa no kukoshiwa ilyo bapokelela bakangalila benda.—Rom. 12:13.

“Abena Korinti Abengi . . . Balitetekele” (Imil. 18:5-8)

8, 9. Bushe finshi Paulo acitile ilyo abaYuda balemukaanya, kabili ni kwi aile mu kushimikila?

⁸ Lintu Sila na Timote bafumine ku Makedonia ne fya bupe, e lyo camoneke sana ukutila Paulo alemona umulimo wa kupanga amatenti ngo wa kumwafwa fye ukubomba umulimo wa kushimikila. (2 Kor. 11:9) Mu kwangufyanya Paulo “abikile amano yonse ku kushimikila icebo ca kwa Lesa [“apoosele inshita yakwe yonse ku kushimikila,” ukulingana na Baibolo ya The Jerusalem Bible].” (Imil. 18:5) Nangu ca kutila alibikile amano yonse ku kubashimikila, abaYuda tabatemenwe, balemukaanya. Paulo pa kulangisha ukuti tali na kuba no mulandu pa fyo abaYuda bakeene icebo ca kwa Lesa pali Kristu icali no kubapususha, akuntile ifya kufwala no kweba abalemukaanya ukutila: “Umulopa wenu ube pa mitwe yenu. Ine ndi wa kaele. Ukufuma nomba nakulaya ku bena fyalo.”—Imil. 18:6; Esek. 3:18, 19.

⁹ Nomba ni kwi Paulo ali no kulashimikila? Umwaume umo, ishina lyakwe ni Tito Yusti uwali nalimo umwina fyalo uwasangwike umuYuda uo ing’anda yakwe yashintene ne sunagoge alipokelele Paulo mu ng’anda yakwe. E ico Paulo afumine mwi sunagoge no kuya ku ng’anda ya kwa Yusti. (Imil. 18:7) Paulo atwalilile ukwikala mu ng’anda ya kwa Akula na Prisila ilyo ali mu Korinti, lelo mu ng’anda ya kwa Yusti e mo aleya mu kushimikila.

10. Finshi filanga ukuti Paulo talefwaya fye ukushimikila ku bena fyalo?

¹⁰ Bushe amashiwi ya kwa Paulo aya kutila ali no kuya ku bena fyalo yalepilibula ukuti alifumisheko amano ku baYuda bonse na bena fyalo abasangwike abaYuda nangu fye ni balya abalefwaya ukumfwa ubukombe? Awe te mo yalolele. Ica kumwenako fye, “Krispi umukalamba we sunagoge alitetekele Shikulu, pamo na bonse aba mu ng’anda yakwe.” Cimoneka ukuti abengi abaleisa kwi sunagoge nabo balitetekele pantu Baibolo itila: “Na bena Korinti abengi abaumfwile balitetekele no kubatishiwa.” (Imil. 18:8) E ico mu ng’anda ya kwa Tito Yusti e mo icilonganino cipya ica Bena Kristu mu Korinti catendeke ukulalonganina. Nga ca kutila ibuuku lya Imilimo lyalembwa mu nshila Luka alebomfya pa kulemba, e kutila ukukonka imyaka umo ifintu fyacitikile, ninshi abaYuda nelyo abena fyalo abasangwike abaYuda, baishileba Abena Kristu pa numa lintu Paulo akuntile ifya kufwala fyakwe. Ici icacitike cilanga ukuti umutumwa Paulo aleitemenwa ukwaluka ukulingana ne fyo abantu ba-ankulako.

11. Bushe Inte sha kwa Yehova pali lelo bapashanya shani Paulo ilyo baleshimikila ku bantu abaitunga ukuba Abena Kristu?

¹¹ Mu fyalo ifingi muno nshiku, amacalici aya bantu abaitunga ukuba Abena Kristu yalilimba imishila kabili yalikwata sana amaka pa bantu ica kuti bakonka fye ifyo amacalici yalefwaya. Mu fifulo fimo, bamishonari aba mu macalici ayaitunga ukuba Abena Kristu balilenga abantu abengi nga nshi ukutendeka ukupepa mu macalici yabo. Abantu abaitunga ukutila Bena Kristu, ilingi line balatwalilila ukulakonka intambi nge fyo abaYuda abaleikala mu Korinti mu nshita ya batumwa balecita. Lelo ifwe fwe Nte sha kwa Yehova ukupala Paulo twalicincila mu kushimikila abantu ba musango yo, ukubafwa ukwishibilako icine icaba mu Baibolo. Nangu fye lintu baletukaanya nelyo intungulushi shabo isha mapepo shiletucusha, tulatwalilila fye ukushimikila. Muli aba bantu ‘abapimpa ukubombela Lesa . . . ; lelo te kupimpa ukwalingana no kwishiba kwine kwine,’ kuti twasangamo abengi abafumacumi.—Rom. 10:2.

“Ndi na Bantu Abengi Muli Uno Musumba” (Imil. 18:9-17)

12. Bushe finshi Paulo bamulaile mu cimonwa?

¹² Nga ca kutila Paulo aletwishika ukutwalilila ukushimikila mu Korinti, afwile alilekele ukutwishika pa bushiku Shikulu Yesu amonekele kuli ena mu cimonwa no kumweba ati: “Witiina, lelo konkanyapo fye ukushimikila, pantu ine ndi nobe, kabili takuli uukakusansa no kukucita icabipa; pantu ndi na bantu abengi muli uno musumba.” (Imil. 18:9, 10) Ici cimonwa cifwile calimukoseshe sana! Shikulu umwine alaile Paulo ukuti ali no kumucingilila ku masanso, kabili amwebele no kuti mu musumba mwali abantu abengi abengakutika ku bukombe. Bushe finshi Paulo acitilepo pa cimonwa amwene? Tubelenga ukuti: “Aikeleko umwaka umo ne myeshi mutanda (6), alesambilisha icebo ca kwa Lesa pa kati kabo.”—Imil. 18:11.

13. Cinshi cacitike ico nalimo Paulo aletontonkanyapo ilyo alepalamina ku cipuna ca bupingushi, lelo mulandu nshi ifyacitikile Stefani fishali na kucitikila Paulo?

¹³ Pa numa ya kwikala umwaka umo mu Korinti, Paulo apokelele ubushininkisho na bumbi ukufuma kuli Shikulu ukuti akamwafwa. “AbaYuda baimiine Paulo no mutima umo no kumutwala ku cipuna ca kupingwilapo,” ico baleita ati beʹma. (Imil. 18:12) Bamo batila ici cipuna cali apasansuka kabili bacipangiile na marbele ya bluu e lyo ne yabuuta kabili baliciyemfeshe bwino bwino. Nalimo ici cipuna ca beʹma cali mupepi na maliketi mu Korinti. Ku ntanshi ya beʹma kwali incende iikalamba apo ibumba lya bantu abalinga lingalonganina. Abashula ifya kushulashula batila nalimo icipuna ca bupingushi cali fye intamfu iinono ukufuma kwi sunagoge kabili cali fye mupepi ne ng’anda ya kwa Yusti. Ilyo Paulo alepalamina ku cipuna ca beʹma, afwile aletontonkanya pa fyo abantu bapoolele Stefani amabwe, uwabalilepo ukufwa pa mulandu wa kuba Inte ya kwa Yesu. Paulo uwaishibikwe pali ilya nshita nga Sauli, alisuminisheko “ukwipaya Stefani.” (Imil. 8:1) Bushe filya fyacitikile Stefani e fyalacitikila na Paulo? Awe nakalya, pantu balimulaile ukutila: “Takuli . . . uukakucena.”—Imil. 18:10, ukulingana na Baibolo ya An American Translation.

14, 15. (a) Bufi nshi abaYuda babepeshe Paulo, kabili mulandu nshi Galio alandile ukuti Paulo takwete umulandu? (b) Cinshi cacitike kuli Sostene, kabili nalimo cinshi caishiletika kuli ena pa numa?

¹⁴ Finshi fyacitike ilyo Paulo afikile ku cipuna ca bupingushi? Kapingula uwali pali ci cipuna ca bupingushi ali mulashi wa ku Akaya uo baleita ati Galio umukalamba wa kwa Seneca uwasambilile amano ya bantunse kabili ali mwina Roma. AbaYuda babepeshe Paulo ati: “Uyu muntu alenashanasha abantu ukupepa Lesa mu musango uwapusana na mafunde yesu.” (Imil. 18:13) AbaYuda balepilibula ukuti Paulo alepula mwi funde pantu alesangula abantu ukuba Abena Kristu. Lelo, Galio alimwene ukutila Paulo tacitile “icilubo” kabili tali na mulandu wa “micitile yabipa.” (Imil. 18:14) Galio talefwaya nangu panono ukuibimba mu malyashi ya baYuda. Ca cine talefwaya, pantu ilyo Paulo talalanda icili conse ku kuicingilila, Galio alandile fye ukuti Paulo takwete umulandu! Abamubepeshe ubufi balikalipe nga nshi. Bapwishishe ubukali bwabo pali Sostene, nalimo uwapyene Krispi, uwali umukalamba we sunagoge. Baikete Sostene no ‘kumumina mupepi ne cipuna ca kupingwilapo.’—Imil. 18:17.

¹⁵ Mulandu nshi Galio ashaleseshe abantu ukuuma Sostene? Nalimo Galio atontonkenye ukuti Sostene e wali umukalamba we bumba ilyalefwaya ukusansa Paulo kanshi cali fye bwino ukuti bamukande. Nampo nga e calengele ukuti bamukande nelyo iyo, icacitike calengele ukuti pa numa kucitike fimo ifisuma. Muli kalata ya kubalilapo iyo Paulo alembele ku cilonganino ca ku Korinti ninshi palipita ne myaka iingi, alandile pa muntu umo uo baleita ati Sostene, atile ali ni munyinabo. (1 Kor. 1:1, 2) Bushe uyu Sostene e ulya baumine mu Korinti? Nga ca kuti e o, ninshi filya ifyabipa ifyamucitikile nalimo e fyalengele ukuti asanguke Umwina Kristu.

16. Bushe amashiwi ya kwa Shikulu aya kuti, “Konkanyapo fye ukushimikila, pantu ine ndi nobe,” yatwafwa shani mu mulimo wesu uwa kushimikila?

¹⁶ Ibukisheni ukuti cali ni pa numa abaYuda bakene ubukombe Paulo alebila, e lintu Shikulu Yesu aebele Paulo ukutila: “Witiina, lelo konkanyapo fye ukushimikila, pantu ine ndi nobe.” (Imil. 18:9, 10) Tufwile ukulaibukisha aya amashiwi, sana sana ilyo abantu bakaana ubukombe tuleshimikila. Muleibukisha ukuti Yehova alamona imitima ya bantu abafumacumi kabili alabakulila kuli ena. (1 Sam. 16:7; Yoh. 6:44) Ala aya mashiwi yatukosha nga nshi ukutwalilila abacincila mu mulimo wesu uwa kushimikila! Cila mwaka abantu mupepi na 300,000 balabatishiwa e kutila mupepi na 800 cila bushiku. Bonse abomfwila ili funde lya ‘kulenga aba nko shonse ukuba abasambi,’ Yesu abalaya ukuti: “nakulaba na imwe inshiku shonse mpaka na ku mpela ya calo.”—Mat. 28:19, 20.

“Nga Yehova Atemwa” (Imil. 18:18-22)

17, 18. Finshi Paulo nalimo aletontonkanyapo ilyo ali mu bwato aleya ku Efese?

¹⁷ Tatwaishiba nga ca kutila ifyo Galio acitile ku balwani ba kwa Paulo fyalilengele aba mu cilonganino ca Bena Kristu mu Korinti icali fye icipya ukwikala mu mutende. Lelo Paulo aikele kulya “inshiku ishingi” ilyo ashilashalikapo aba bwananyina mu Korinti. Mu April mu 52 C.E., Paulo apangile ukuya ku Siria, ukuyaninina ubwato pa cabu ca Kenkerea icali amakilomita 11 ku kabanga aka Korinti. Ilyo Paulo ashilafuma mu Kenkerea, “abeyele umushishi wakwe . . . , ico alilapile umulapo.”c (Imil. 18:18) Pa numa asendele Akula na Prisila no kunina ubwato ukupita pali Bemba wa Aegean ukuya ku Efese mu Asia Minor.

¹⁸ Ilyo Paulo alefuma no bwato ku Kenkerea, afwile aletontonkanya pa fyo abombele ilyo ali mu Korinti. Aleibukisha ifintu ifingi ifisuma ifyo aleipakisha ilyo ali kulya kabili fingi fyamulengele ukuti abe uwa nsansa. Alibombele bwino sana mu myeshi 18 iyo ali kulya. Icilonganino ca kubalilapo mu Korinti calipangilwe kabili balelonganina mu ng’anda ya kwa Yusti. Pa basumine paali Yusti, Krispi no lupwa lwakwe, e lyo na bambi abengi. Paulo alitemenwe sana aba abapya pantu alibaafwile ukuba Abena Kristu. E mulandu wine ali no kubalembela kalata no kubeba ati bali ni bakalata ba kutasha abalembelwe pa mutima wakwe. Na ifwe bene tulatemwa sana abantu abo twaafwile ukwishiba ukupepa kwa cine. Ala tulatemwa nga nshi ukumona aba bantu ababa kwati ni “bakalata ba kututasha”!—2 Kor. 3:1-3.

19, 20. Finshi Paulo acitile ilyo afikile fye mu Efese, kabili finshi twasambililako ukuti e fyo tufwile ukucita ilyo twaitemenwa ukubomba imilimo yalekanalekana iya kwa Lesa?

¹⁹ Ilyo Paulo afikile ku Efese, mu kwangufyanya fye alitendeke ukushimikila. “Aingile mwi sunagoge, alalanshanya na baYuda.” (Imil. 18:19) Pali iyi nshita Paulo aikele fye inshita iinono mu Efese. Nangu ca kutila aba bwananyina balimupapaatile ukwikala inshita iitaliko, “tasumine.” Ilyo aleshalikapo abena Efese abebele ukutila: “Nkabwela kabili kuli imwe, nga Yehova atemwa.” (Imil. 18:20, 21) Kanshi Paulo alishibe ukuti umulimo wa kushimikila mu Efese wali uukalamba sana. Umutumwa Paulo apangile ukubwelelako, lelo ashilile fyonse mu maboko ya kwa Yehova umwine. Bushe na ifwe tatufwile ukucita nge fyo Paulo acitile? Ilyo tulefwaya ukubomba imilimo iyalekanalekana iya kwa Lesa tufwile ukuitemenwa fye. Lelo tufwile ukulashintilila pali Yehova ukuti atwafwe kabili tufwile ukulacita ifintu ukulingana ne fyo afwaya.—Yako. 4:15.

²⁰ Paulo ashile Akula na Prisila mu Efese, aninine ubwato no kuya ku Kaisarea. Cimoneka kwati “aliile” ku Yerusalemu ku kushalikapo icilonganino icali kulya. (Imil. 18:22) Ukufuma kulya aile ku Antioke wa ku Siria, uko aleikala inshita iikalamba. Pa bulendo bwakwe ubwa bumishonari ubwalenga bubili, Paulo alyendele bwino kabili alibombele fye bwino. Nomba bushe ali no kubomba shani pa lwendo lwakwe ulwa bumishonari ulwa kulekeleshako?