“Alenashanasha Abantu pa Kulanda pa Bufumu” (Imil. 18:23; 19:1-10)

8. Ni nshila nshi Paulo apitile pa kubwelelamo ku Efese, kabili cinshi calengele ukuti apite kulya?

⁸ Paulo alilaile ukuti akabwelelamo ku Efese, kabili e fyo acitile.a (Imil. 18:20, 21) Lelo, moneni ifyo aendele pa kubwelelamo ku Efese. Umuku wa kulekelesha twamulandilepo ali mu Antioke wa ku Siria. Pa kuya ku Efese, nga apitile inshila ya kusupula iya kupita ku Selukia, no kunina ubwato, no kulungama ku Efese. Lelo “apitile ku mulundu.” Ukulingana ne fyo bamo balandapo, ulwendo Paulo aendele, ulwalembwa pa Imilimo 18:23 na 19:1, lwali nalimo amakilomita 1,600! Cinshi Paulo apitile inshila iitali kabili iyayafya? Mulandu wa kuti alefwaya ‘ukukosha abasambi bonse.’ (Imil. 18:23) Pali ulu lwendo lwa bumishonari ulwalenga butatu, ali no kubomba imilimo iingi kwati ni filya fine abombele pa nyendo shafumineko shibili. Na lyo line alemona ukuti cali fye bwino ukubomba iyi milimo. Ifi fine e ficita na bakangalila benda na bena mwabo. Bushe tatutasha pa fyo baipeelesha ukubombela bambi?

9. Mulandu nshi abasambi ba kwa Yohane Kabatisha balingile ukubatishiwa na kabili, kabili finshi twingasambilila ku fyo bacitile?

⁹ Ilyo Paulo afikile ku Efese, asangile abasambi ba kwa Yohane Kabatisha abali nalimo 12. Babatishiwe ulubatisho lwa kwa Yohane ulwalekele ukubomba. Na kabili, balemoneka ukukanaishibapo nangu fimo pa mupashi wa mushilo kabili nga balishibepo fimo ninshi finono sana baishibe. Paulo alibalondolwelele umulandu cacindamine ukubatishiwa mwi shina lya kwa Yesu, kabili nga filya fyacitile Apolo, na bo baliicefeshe kabili balefwaisha ukusambilila. Ilyo babatishiwe mwi shina lya kwa Yesu, balipokelele umupashi wa mushilo na maka ya kucita ifipesha mano fimo. Kanshi, ukukonka ifyo Yehova atutungulula ukupitila mu kuteyanya kwakwe ukuya pa ntanshi mulafuma amapaalo.—Imil. 19:1-7.

10. Mulandu nshi Paulo afumine mwi sunagoge no kuya mu muputule ukalamba uwe sukulu, kabili ukupala Paulo, finshi twingacita ilyo tuleshimikila?

¹⁰ Tapakokwele kwalicitike icintu na cimbi icalelanga ukuti kwali ukulunduluka. Paulo alishimikile ukwabula umwenso mwi sunagoge pa myeshi itatu. Nangu ca kutila “alenashanasha abantu pa kulanda pa bufumu bwa kwa Lesa,” bamo bali abakosa imitima kabili batendeke ukumulwisha nga nshi. Mu nshita ya kupoosa inshita ukulanda na bantu “abalepontela aba Nshila,” Paulo atendeke ukulanda amalyashi mu muputule uukalamba uwa pe sukulu. (Imil. 19:8, 9) Abalefwaya ukulacita ifyo ukuteyanya kwa kwa Yehova ukwaleya pa ntanshi kwalefwaya, balingile ukufuma mwi sunagoge no kuya mu muputule ukalamba uwa pe sukulu. Nga filya fyacitile Paulo, na ifwe limo tufwile ukuleka ukulanshanya na bantu abo twamona ukuti tabalefwaya ukumfwa nangu abalefwaya fye ukuti tulekansana. Kucili abantu abengi sana ababa nge mpaanga abalefwaya ukumfwa imbila tubila iya kubasansamusha!

11, 12. (a) Finshi Paulo acitile ifilanga ukuti alebombesha kabili alealula inshita ya kushimikila? (b) Bushe Inte sha kwa Yehova besha shani ukubombesha e lyo no kwaluka ilyo balebomba umulimo wa kushimikila?

¹¹ Paulo afwile alelanda amalyashi muli ulya muputule ukalamba cila bushiku ukufuma ne nshita ya 11 koloko ulucelo ukufika 4 koloko akasuba. (Imil. 19:9) Iyi nshita kufwile takwaleba icongo, nomba e lyo kwalekaba sana kanshi e lyo abengi baleleka ukubomba imilimo yabo pa kuti balyeko ica kulya no kutuusha. Nga ca kutila pa myaka ibili, Paulo aleshimikila lyonse ukufuma 11 koloko ya lucelo ukufika 4 koloko ya kasuba, ninshi afwile apoosele ama-awala ukucila pali 3,000 alesambilisha fye.b Ukubombesha uko Paulo alebombesha na ko kwalengele ukuti icebo ca kwa Yehova cilelunduluka no kukoselako fye. Paulo alebombesha kabili alealuka ukulingana ne fyo ifintu fyaba. Alyalwile inshita ya kushimikila pa kuti engashimikila ku bantu abaali muli ilya ncende. Cinshi cafuminemo ifi ayalwile inshita ya kushimikila? “Bonse abaikele mu citungu ca Asia baumfwile amashiwi ya kwa Shikulu, abaYuda na baGriki.” (Imil. 19:10) Ala mwandini alibilile sana imbila nsuma kuli bonse!

¹² Na muno nshiku mwine, Inte sha kwa Yehova balabombesha kabili balalula inshita ya kushimikila. Tulesha ukushimikila abantu pa nshita iyo twingabasanga e lyo na konse uko twingabasanga. Tulashimikila mu misebo, pa maliketi, na mulya bemika bamotoka. Limo tulabomfya foni nelyo ukulemba kalata pa kushimikila. Kabili nga tuleshimikila ku ng’anda ne ng’anda, tulabombesha pa kuti tushimikile ku bantu pa nshita iyo twingabasanga pa ng’anda.

Nangu Kwali Imipashi Ibifi Icebo ca kwa Yehova ‘Calelunduluka no Kukoselako Fye’ (Imil. 19:11-22)

13, 14. (a) Bushe Yehova apeele Paulo amaka ya kucita finshi? (b) Cilubo nshi ico abana ba kwa Skefa bacitile, kabili muno nshiku na mo, cilubo nshi ico abengi abatila Bena Kristu bacita?

¹³ Luka atulondolwela ukuti mu mulimo Paulo alebomba mwalefuma ifisuma ifingi nga nshi, ne calengele sana mulandu wa kuti Yehova alimupeele amaka ya kucita “ifipesha amano.” Abantu balesenda fye ne fitambala nangu insalu ifyo Paulo alefwala no kufitwala ku balwele, nabo balepola kabili abali ne mipashi ibifi nabo yalebafumamo.c (Imil. 19:11, 12) Abengi balyumfwile bwino ukumona imipashi ya kwa Satana baicimfya, na lyo line bamo tabatemenwe.

¹⁴ “AbaYuda bamo abaleseuluka kabili abalefumya ifibanda” na bo baeseshe ukucita ifipesha mano kwati ni filya Paulo alecita. AbaYuda bamo baeseshe ukufumya ifibanda pa kulumbula ishina lya kwa Yesu na Paulo. Luka atila bamo abaeseshe ukufumya ifibanda, bana baume 7 aba kwa Skefa, abali ba mu lupwa lwa bushimapepo. Umupashi ubufi wabebele ati: “Yesu nalimwishiba na Paulo nalimwishiba, lelo imwe ni mwe bani?” Lyena umuntu uwali no mupashi ubifi afukukile ishi ncenjeshi, kwati ciswango, ica kuti balifulumwike ubwamba ninshi nabacenwa. (Imil. 19:13-16) Ala kwena “icebo ca kwa Yehova” calicimfishe icine cine, pantu calimoneke fye apabuuta ukuti Paulo alikwete amaka ya kucita ifipesha amano lelo balya bakapepa ba bufi bena tabakwete aya maka. Muno nshiku kwaliba abantu abengi nga nshi abatontonkanya mu kuluba ukuti ukulumbula fye ishina lya kwa Yesu nelyo ukuita ukuti “Bena Kristu” ninshi nacikumanina, takuli na fimbi ifyo balekabila ukucita. Lelo, ukulingana na fintu Yesu alandile, abacita fye ukufwaya kwa kwa Wishi e bakwata isubilo line line ilya ku ntanshi.—Mat. 7:21-23.

15. Nga twasanga ukuti tulepepa imipashi nelyo natukwata ifintu ifyakuma imipashi, kuti twacita shani pa kuti tupashanye abena Efese?

¹⁵ Ukuseebana uko abana ba kwa Skefa baseebene kwalengele abengi ukuba na katiina kuli Lesa, ne ci calengele abengi ukusumina no kuleka ukupepa imipashi. Mu fintu ifingi ifyo abena Efese balecita mwaleba ukupepa imipashi. Ubuloshi, no kufwala impinga kwaliseekele sana, ukubikako fye na maleele, ifyo ilingi line balelemba na mu mabuuku. Abena Efese abengi nomba balonganike amabuuku yabo umwalembelwe ifya finjelengwe no kuyoca pa menso ya bonse—te mulandu no kuti aya mabuuku yafwile yali sana no mutengo.d Luka atila: “E fyo icebo ca kwa Yehova caleya cilelunduluka no kukoselako fye.” (Imil. 19:17-20) Ala ubu bwali bushininkisho ubwine bwine ubwa kuti icine calelunduluka ukucila ukupepa kwa bufi e lyo ne mipashi yabipa! Balya bantu ba cishinka balitushiila ica kumwenako icisuma nga nshi. Na ifwe twikala mu calo umwaba sana ukupepa imipashi. Nga twasanga ukuti twalikwatako fimo ifyayampana no kupepa imipashi, tufwile ukucita nga filya abena Efese bacitile, tufwile ukufyonaula ilyo line fye! Natuletaluka ku fintu fyonse ifyabipa ifyakuma imipashi, te mulandu ne fyo twingaipusula.

“Kwaimine Icimfulunganya Icikalamba” (Imil. 19:23-41)

16, 17. (a) Londololeni ifyo Demetri acitile pa kuti alenge mu Efese mube icimfulunganya. (b) Bushe abena Efese balangile shani ukuti bali abasakaatuka?

¹⁶ Nomba natulande pa mucenjelo wa kwa Satana uo Luka alandilepo ilyo alembele ukuti “kwaimine icimfulunganya icikalamba pa mulandu wa ba Nshila.” Ifi alandile talekukumya fye.e (Imil. 19:23) Demetri, kafula wa fyela fya silfere e watendeke icimfulunganya. Pa kuti bakafula ba fyela fya silfere banankwe nabo bacite icimfulunganya, abebele ukuti mu kushitisha ifilubi e mo balemwena indalama. Kabili abebele ukuti ubukombe ubo Paulo alebila bwali no kulenga ukuti ubukwebo bwabo bwilaenda pantu Abena Kristu tabapepa ifilubi. Lyena alandile sana pa fyo aba bantu baleumfwa bwino pa kuba abena Efese e lyo ne fyo batemenwe umusumba wabo, abasokele ukuti umucinshi balepeela lesa wabo umwanakashi Artemi e lyo no lulumbi lwe tempele lyabo fyali no ‘kupwa.’—Imil. 19:24-27.

¹⁷ Abantu bacitile filya fine Demetri alefwaya. Bakafula ba fyela fya silfere batendeke ukubilikisha abati “Artemi wa bena Efese, mukalamba icine cine,” kabili mu musumba mwali fye icimfulumfulu, ne ci calengele ukuti kube impokota ilya twacilandapo pa kutendeka kwa cino cipandwa.f Apo Paulo ali uwaipeelesha, alefwaya ukuya umwa kutambila ifyangalo pa kuti alande kwi bumba, lelo abasambi balimupapeete ukuti eitwala mu kapoosa mweo. Umuntu umo ishina lyakwe Alekisanda aliminine pa ntanshi ye bumba kabili alefwaya ukulandapo fimo. Apo ali muYuda, napamo alefwaya ukulondolola ubupusano bwali pa baYuda na ba Bena Kristu. Ili bumba talyali na kumfwa ifyo ali no kulondolola. Ilyo baishibe ukuti ali muYuda, balimucilime no kubilikisha nalimo pa ma-awala yabili abati, “Artemi wa bena Efese, mukalamba icine cine.” Ukufika fye na lelo aba mipepele balisakaatuka. Kabili ukusakaatuka kwine kulalenga abantu ukukanatontonkanya bwino.—Imil. 19:28-34.

18, 19. (a) Bushe kalemba wa mu musumba atalalike shani ibumba lya bantu abakalipe mu Efese? (b) Bushe limo abantu ba kwa Yehova babacingilila shani ku ba mu buteko, kabili finshi twingacita pa kuti baletucingilila?

¹⁸ Na mu kulekelesha, kalemba wa musumba asukile atalalika ibumba. Uyu mwaume uwafikapo kabili uwali uwa mano aebele ibumba ukuti aba Abena Kristu tapali nangu cimo ico bali no kucita icali no kulenga itempele lyabo na lesa mwanakashi ukupwa, abebele ukuti Paulo na banankwe tabacitile umulandu uuli onse pa lwe tempele lya kwa Artemi, kabili abebele ukuti kwali inshila ya mwi funde iya kupwishishamo imilandu ya musango yu. Napamo amashiwi yabafikile sana pa mutima yantu alandile ilyo abacinkwileko ukuti abena Roma kuti babapeela umulandu pali ifi bacitile, pantu ifunde lyalikeenye ukulongana kwa musango yu e lyo no kucita icimfulunganya. Ilyo alandile aya mashiwi, asalangenye abalongene. Filya fine fye bakalipe bwangu bwangu e fyo no bukali bwabo bwapwile ilyo abebele aya mashiwi ayalimo amano.—Imil. 19:35-41.

¹⁹ Uyu tawali e umuku wa kubalilapo uo umuntu uwa mano uwa mu buteko alandileko abasambi ba kwa Yesu, kabili tawali na kuba e muku wa kulekeleshako. Na kuba, umutumwa Yohane amwene mu cimonwa ukuti muli shino nshiku sha kulekelesha, abantu abacindikwa muli cino calo bakalalandilako abasambi ba kwa Yesu ilyo Satana alebacusha. (Ukus. 12:15, 16) Ifya musango yu fyalicitika. Ilingi line, bakapingula ababa ne mitima iisuma balicingilila insambu Inte sha kwa Yehova bakwata isha kulongana no kushimikila imbila nsuma kuli bambi. Kwena imibele yesu na yo kuti yalenga ukuti baletulandilako. Imibele ya kwa Paulo iisuma ifwile yalengele ukuti bamo aba mu buteko bwa bena Efese bamutemwe no kumucindika, kanshi tabalefwaya ukuti icabipa cimucitikile. (Imil. 19:31) Nga ca kuti twaba no mucinshi no kuba abafumacumi cikalenga abantu ukututemwa. Tatwingeshiba ifyo imibele yesu iisuma ingakuma bambi.

20. (a) Bushe mumfwa shani nga mwatontonkanya pa fyo icebo ca kwa Yehova calekoselako fye mu nshita ya batumwa ne fyo cilekoselako fye muno nshiku? (b) Finshi mulefwaisha ukucita ifingalenga icebo ca kwa Yehova ukulalunduluka muno nshiku?

²⁰ Bushe tacitulenga ukusansamuka ilyo twatontonkanya pa fyo “icebo ca kwa Yehova caleya cilelunduluka no kukoselako fye” mu nshita ya batumwa? Na muno nshiku mwine tulasansamuka ukumona ifyo Yehova alenga icebo cakwe ukulunduluka. Bushe kuti mwatemwa ukucitapo fimo, nangu fye ifinono, ifingalenga icebo ca kwa Yehova ukulalunduluka? Nga kuti mwatemwa, ninshi mufwile ukusambililako kuli ifi fya kumwenako twalandapo muli cino cipandwa. Muleicefya, mulecita ifyo ukuteyanya kwa kwa Yehova ukuya pa ntanshi kulemweba ukucita, mulebombesha mu mulimo wakwe, kaaneni imipashi yabipa, kabili muleesha na maka ukuba ne mibele isuma iya bufumacumi no mucinshi pa kuti abalemumona basumine imbila nsuma.

1-3. (a) Londololeni ifyalecitika pa bushiku Yutuki afwile. (b) Finshi Paulo acitile, kabili ifyo acitile filetulanga ukuti Paulo ali muntu wa musango nshi?

PAULO ali mu muputule wa pa muulu mu Troa, umuli abantu abengi nga nshi. Alanda ku ba bwananyina pa nshita iitali pantu ubu e bushiku bwa kulekeleshako ukuba nabo. Nomba ni pa kati ka bushiku. Mu muputule muli inyali ishingi, ici calenga ukuti mukabe sana nalimo e calenga no kuti mube ne cipuki. Umulumendo umo ishina lyakwe ni Yutuki, ekele pa windo. Ilyo Paulo alelanda Yutuki apona mu tulo, awe aponena na pa nshi ukufumina pe windo ilya mu muputule uwali pa ntunti iyalenga butatu!

² Apo Luka ni dokota nalimo ali pa bantu ababalilapo ukubutukila pa nse ku kumona ifyo umulumendo ali. Te kuti tutwishike no kutwishika, Yutuki ‘atoolwa uwafwa.’ (Imil. 20:9) Lelo, icipapwa cacitika. Paulo ainamina pa mulumendo uwafwa, kabili aeba abantu ati: “Talaleni, pantu nomba ali uwa mweo.” Paulo abuusha Yutuki!—Imil. 20:10.

³ Ici cipapwa cilelanga fye ifyo umupashi wa mushilo uwa kwa Lesa wakwata amaka. Paulo te walenga ukuti Yutuki afwe. Na lyo line talefwaya ukuti imfwa ya mulumendo yonaule aka kashita kacindama nelyo ukulenga abantu ukukanapoosa amano ku cebo ca kwa Lesa ico alebashimikila. Paulo alicitile bwino ukubuusha Yutuki pantu ashile aba mu cilonganino ne nsansa kabili bashele abacincila ukushimikila. Kanshi kuti twamona ukuti Paulo alipooseleko sana amano ku bumi bwa bambi. Ifyo acitile fitwibukishako amashiwi alandile ayatila: “Ndi wa kaele ku mulopa wa bantu bonse.” (Imil. 20:26) Nomba natumone ifyo twingasambilila ku fyo Paulo acitile.

“Aimine Ubulendo bwa Kuya ku Makedonia” (Imil. 20:1, 2)

4. Bwafya nshi ubukalamba ubwaponene Paulo?

⁴ Nge fyo twalanshenye mu cipandwa cafumako, Paulo alipitile mu bwafya ubukalamba. Umulimo wa kushimikila uo abombele mu Efese walengele ukuti abantu bacite cimfulunganya. Bakafula ba fyela fya silfere abalemwena ubwikalo mu kupanga ifintu ifyo balebomfya mu kupepa lesa Artemi nabo balicitileko icimfulunganya. Imilimo 20:1 ishimika ukutila, “Paulo atumine amashiwi ya kuti abasambi bese, kabili ilyo abakoseleshe no kubashalikapo, aimine ubulendo bwa kuya ku Makedonia.”

5, 6. (a) Bushe Paulo aikele mu Makedonia pa nshita yalepa shani, kabili finshi acitiile aba bwananyina ilyo ali kulya? (b) Mibele nshi Paulo atwalilile ukuba nayo ku ba bwananyina banankwe?

⁵ Ilyo Paulo aleya ku Makedonia, atalile aiminina pa cabu ca Troa no kwikalapo inshiku. Aletontonkanya ukuti Tito uo atumine ku Korinti ali no kumusanga mu Troa. (2 Kor. 2:12, 13) Lelo ilyo aishibe ukutila Tito tali na kwisa, Paulo aile ku Makedonia, aikeleko nalimo umwaka nelyo ukucilapo ‘alekoselesha abasambi.’a (Imil. 20:2) Mu kupelako Tito alifikile ku Makedonia ukwali Paulo, aletele ilyashi lisuma pa fyo abena Korinti bacitile ilyo bapokelele kalata ya kubalilapo iyo Paulo abalembele. (2 Kor. 7:5-7) Ifyo amushimikile fyalengele Paulo ukubalembela kalata na imbi iyo pali ino nshita twaishiba ukuti 2 Abena Korinti.

⁶ Cili ica insansa nga nshi ukumona ifyo Luka abomfeshe amashiwi ya kuti “abakoseleshe” e lyo na ya kuti “ukukoselesha” ilyo alelondolola ifyo Paulo atandalile aba bwananyina mu Efese na mu Makedonia. Aya mashiwi yaletulanga fye ifyo Paulo alebika amano ku ba bwananyina! Alipusene sana na baFarise abalemona abantu banabo kwati tabacindama, lelo Paulo ena alemona abantu abapale mpaanga nga bakabomba banankwe. (Yoh. 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Paulo atwalilile fye ukucindika aba bwananyina na lintu fye alebafunda.—2 Kor. 2:4.

7. Bushe bakangalila bacita shani pa kupashanya ifyo Paulo alecita?

⁷ Pali lelo baeluda mu cilonganino e lyo na bakangalila benda balesha na maka ukupashanya ifyo umutumwa Paulo alecita. Nangu fye ni lintu balekalipila abalufyenye, ico bafwaya sana kubakosha. Ilyo baeluda balekoselesha aba bwananyina, ico bafwaya te kubapeela imilandu lelo kubafwa cikuuku cikuuku. Munyinefwe umo uwakokola sana mu mulimo wa kutandalila ifilonganino atile: “Bamunyinefwe abengi ne nkashi balafwaya ukucite calungama, lelo ilingi line balafuupulwa, balomfwa umwenso kabili bamona kwati tapali ifyo bengacita pa mafya bakwata.” Bakangalila balakosha aba bwananyina banabo abakwata amafya ya musango uyo.—Heb. 12:12, 13.

“Balimupangiile” (Imil. 20:3, 4)

8, 9. (a) Finshi fyafulungenye amapange ya kwa Paulo aya kuya ku Siria? (b) Mulandu nshi nalimo abaYuda bapatile Paulo?

⁸ Ukufuma ku Makedonia, Paulo aile ku Korinti.b Pa numa ya kwikala kulya imyeshi itatu alefwaya ukuya ku Kenkerea uko ali no kuninina ubwato ubwa kuya ku Siria. Ukufuma ku Siria ali no kuya ku Yerusalemu ku kutwala umusangulo ku bapiina abali kulya.c (Imil. 24:17; Rom. 15:25, 26) Lelo ifintu tafyaendele ukulingana ne fyo Paulo apangile ukucita pantu pa Imilimo 20:3 patila: “AbaYuda balimupangiile”!

⁹ Te kuti tupape umulandu abaYuda bapatile Paulo, pantu bena balemumona kwati musangu. Ku numa, Paulo alishimikile kuli Krispi kabili asangwike Umwina Kristu. Krispi ali pa bantu abalumbwike sana mwi sunagoge lya mu Korinti. (Imil. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Pa nshita imbi abaYuda mu Korinti babepeshe Paulo no kutwala umulandu kuli Galio umulashi wa ku Akaya. Lelo Galio alikene ifyo babepeshe Paulo ukuti fya bufi, ne ci cakalifye sana abalwani ba kwa Paulo. (Imil. 18:12-17) Nalimo abaYuda mu Korinti balishibe nelyo baletontonkanya ukuti Paulo ali no kuya bwangu ku Kenkerea, e co bapangile ukuyamusansa kulya kwine. Finshi Paulo ali no kucita?

10. Bushe ifi Paulo ashaile ku Kenkerea, bushe ninshi ali ni kuuwe? Londololeni.

¹⁰ Pa kuti Paulo aicingilile e lyo no kucingilila indalama isho bamupeele ukusunga, asalilepo ukukanaya ku Kenkerea, lelo alibwelelemo ukupita mu Makedonia. Ca cine ali no kusanga amafya ayengi ukwenda pa makasa ukucila ayo ali no kusanga nga kuya no bwato. Mu misebo ya ku kale mwalefisama sana ifipondo. Nangu fye ni mu mayanda ya kufikilamo abeni na mo mwine tamwaleba bwino. Na lyo line, Paulo asalilepo ukwenda na makasa ukucila ukuyasanswa ku balwani bakwe abalemulolela ku Kenkerea. Icaweme ca kuti pali ulu lwendo lwa bumishonari taendele eka, aendele na Alistaaki na Gai na Sekundi na Sopatere na Timote na Trofimu e lyo na Tukiki.—Imil. 20:3, 4.

11. Bushe finshi Abena Kristu lelo bacita pa kuti baicingilile, kabili finshi Yesu acitile pa kuti aicingilile ifyo tufwile ukupashanya?

¹¹ Nga fintu Paulo acitile, Abena Kristu na lelo balacitapo fimo pa kuti baicingilile ilyo baleshimikila. Mu ncende shimo balenda mu mabumba nelyo babili babili ukucila ukwenda beka. Bushe bacita shani ilyo balebacusha? Abena Kristu balishiba ukuti nangu cibe shani bakabacusha. (Yoh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Lelo tabaibika mu kapoosa mweo. Natulande pa fyo Yesu acitile. Pa nshita imo ilyo abalemukaanya mu Yerusalemu batoolele amabwe ukuti bamupoole, “Yesu alifiseme no kufuma mwi tempele.” (Yoh. 8:59) Pa numa, ilyo abaYuda balepanga ukumwipaya, “Yesu tale-enda apabuuta mu baYuda, lelo afumine kulya no kuya ku mpanga yali mupepi na matololo.” (Yoh. 11:54) Yesu alecitapo fimo pa kuti aicingilile nga ca kuti ukucite ifyo takupusene ne fyo Lesa alefwaya ukuti acite. Na Bena Kristu lelo balacita cimo cine.—Mat. 10:16.

“Balisansamwike Apakalamba” (Imil. 20:5-12)

12, 13. (a) Bushe aba mu cilonganino baumfwile shani ilyo Yutuki abuushiwe? (b) Lisubilo nshi ilyaba mu Baibolo ilisansamusha bonse abafwilwa abantu babo?

¹² Paulo na banankwe balyendele bonse capamo ukupita mu Makedonia, lyena cimoneka kwati pa numa balipaatukene. Bafwile baishilekumana na kabili mu Troa.d Baibolo itila: ‘Bafikile mu Troa mu nshiku shisano.’e (Imil. 20:6) Ni mu Troa e mo Yutuki abuushiwe nge fyo twacisambilila ku kubangilila kwa cino cipandwa. Elenganyeni ifyo aba bwananyina baumfwile ilyo bamwene munyinabo Yutuki abuushiwa! Baibolo ishimika ukuti, “balisansamwike apakalamba.”—Imil. 20:12.

¹³ Kwena ifipapwa fya musango yo taficitika muno nshiku. Lelo abafwilwa abantu babo ‘balasansamushiwa apakalamba’ ilyo babelenga pe subilo lya kubuushiwa ilyaba mu Baibolo. (Yoh. 5:28, 29) Pa mulandu wa kutila Yutuki tali uwapwililika, alifwile na kabili. (Rom. 6:23) Lelo bonse abakabuushiwa mu calo cipya bakekalilila umuyayaya! Na kabili bonse ababuushiwa ukuyateka pamo na Kristu mu muulu tabakafwe na kabili. (1 Kor. 15:51-53) Abena Kristu abasubwa nelyo “impaanga shimbi” bafwile ‘ukusansamuka apakalamba’ pantu kwaliba ukubuuka.—Yoh. 10:16.

“Pa bantu na ku Ng’anda ne Ng’anda” (Imil. 20:13-24)

14. Finshi Paulo aebele baeluda ba ku Efese ilyo bakumene pa Milete?

¹⁴ Paulo pamo nabo ali nabo bafumine ku Troa baile ku Aso, na ku Mitulene na ku Kio, na ku Samo e lyo na ku Milete. Paulo alefwaisha sana ukufika bwangu ku Yerusalemu pantu alefwaya ukufika ilyo bashilatendeka ukusefya Umutebeto wa Pentekoste. Ici e calengele ukuti anine ubwato ubushaiminine mu Efese ilyo aleya ku Yerusalemu. Nangu ca kutila Paulo alipamfiwe ifyo, pa nshita imo ine alefwaya ukulanda na baeluda ba ku Efese. E mulandu wine abebele ukuti bakakumane pa Milete. (Imil. 20:13-17) Ilyo baeluda ba ku Efese bafikile, Paulo abebele ukutila: “Ukufuma pa bushiku bwa ntanshi ubo naingile mu citungu ca Asia, mwalishiba bwino ifyo naikele na imwe inshita yonse, nalebombela Shikulwifwe mu kuicefya konse na mu kulila ifilamba, na mu macushi ayalemponena pa mulandu wa mapange ya baYuda ayo balempangila; kabili nshashimunwike ukumweba conse ica kumwafwa nangu ukumusambilisha pa bantu na ku ng’anda ne ng’anda. Lelo naleshimikila sana abaYuda na baGriki ukubakonkomesha ukuti balapile kuli Lesa no kutetekela Shikulwifwe Yesu.”—Imil. 20:18-21.

15. Busuma nshi ubwaba mu kushimikila ku ng’anda ne ng’anda?

¹⁵ Muno nshiku tulabomfya inshila ishalekanalekana pa kushimikila imbila nsuma. Nga fintu Paulo acitile tuleesha na maka ukuya uko twingasanga abantu, pa fitesheni, mu misebo umupita sana abantu, nelyo pa maliketi. Lelo ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda e nshila Inte sha kwa Yehova babomfya sana. Mulandu nshi? Umulandu umo wa kuti ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda kulenga abantu bonse ukukwata ishuko lya kumfwa ubukombe bwa Bufumu libili libili, kabili kulanga fye ukuti Lesa takwata akapaatulula. Na kabili kulenga abantu abatemwa Icebo ca kwa Lesa ukwafwiwa bwino bwino. E lyo kabili ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda kulalenga uuleshimikila ukushipikisha e lyo ne citetekelo cakwe cilakoselako. Ca cine Abena Kristu ba cine pali lelo babeshibila ku fyo bacincila mu mulimo wa kusambilisha “pa bantu na ku ng’anda ne ng’anda.”

16, 17. Bushe Paulo alangile shani ukuti tali na mwenso, kabili Abena Kristu kuti bapashanya shani ifyo acitile?

¹⁶ Paulo alondolwelele baeluda ba ku Efese ukutila taishibe ifyali no kumuponena ku Yerusalemu. Abebele ati: “Lelo umweo wandi nshiumona ukuti walicindama, ine kulila fye napwisha ulubilo lwandi no mulimo uo napeelwe kuli Shikulu Yesu, uwa kubila sana imbila nsuma iya cikuuku ca kwa Lesa.” (Imil. 20:24) Paulo takwete mwenso, talefwaya icili conse, nampo nga kulwalilila nelyo ukukaanya ukufuma ku bantu ukumulesha ukupwishishisha umulimo wakwe.

¹⁷ Na muno nshiku mwine Abena Kristu balashipikisha amafya ayalekanalekana. Bamo balabakaanya no kubacusha ku mabuteko. E lyo bambi nabo balashipikisha amalwele ya mutatakuya nelyo ukupopomenwa. Abacaice abengi balabapatikisha ku banabo pa sukulu ukucita fimo ifyabipa. Lelo te mulandu ne fintu fyalekanalekana ifyo bapitamo, Inte sha kwa Yehova bena balashipikisha nge fyo Paulo ashipikishe. Bapampamina fye pa “kubila sana imbila nsuma.”

“Muleisakamana mwe Bene, Kabili Mulesakamana no Mukuni Onse” (Imil. 20:25-38)

18. Bushe Paulo acitile shani pa kuti ekwata umulandu wa mulopa, kabili baeluda ba ku Efese nabo bali no kucita finshi?

¹⁸ Paulo lyena afundile baeluda ba ku Efese ukwabula ukubapita mu mbali, abebele ukuti balecita filya fine alecita. Ica kubalilapo fye abebele ukuti nalimo uyu e muku wa kulekeleshako ukumumona. Lyena abebele ati: “Ndi wa kaele ku mulopa wa bantu bonse, pantu nshashimunwike ukulanda kuli imwe ukupanga konse ukwa kwa Lesa.” Nomba bushe baeluda ba ku Efese bali no kupashanya shani Paulo pa kuti babe aba kaele ku mulopa wa bantu? Abebele ati: “Muleisakamana mwe bene, kabili mulesakamana no mukuni onse, uo umupashi wa mushilo wamubikapo ukuba bakangalila, ku kucema icilonganino ca kwa Lesa, ico ashitile mu mulopa wa Mwana wakwe.” (Imil. 20:26-28) Paulo abasokele no kutila “imimbulu iikali” ikengilila umukuni kabili ‘ikalasambilisha ifyanyongana pa kuti yongole abasambi, ilebakonka.’ Nomba finshi baeluda bali no kucita? Paulo abasokele ukuti, “mulelola, no kwibukisha ukuti pa myaka itatu, ubushiku na kasuba, nshalekele ukukonkomesha umo na umo kabili nalelililapo ne filamba.”—Imil. 20:29-31.

19. Finshi fyacitike ku kupwa kwa nshita ya batumwa, kabili ifi fyacitike fyalengele ukuti kube finshi mu myaka yakonkelepo?

¹⁹ “Imimbulu iikali” yaingilile umukuni ku kupwa kwa nshita ya batumwa. Nalimo muli ba 98 C.E., umutumwa Yohane alembele ukutila: “E ko bali bamukaanya Kristu abengi; . . . Bafumine muli ifwe, lelo tabaali abena mwesu; pantu ababa abena mwesu, nga baikalilile pamo na ifwe.” (1 Yoh. 2:18, 19) Ilyo calefika muli ba 200 C.E., ubusangu bwalikulile ica kuti calengele kube na bashimapepo mu filonganino ifyaleitunga ukuba Abena Kristu. Kabili mu 300 C.E., Kateka Konstantino asuminishe ukuti kube ifi filonganino fya mapepo. Apo balitendeke ukusefyako imitebeto no kulakonka intambi ishafumine ku basenshi no kulenga filemoneka kwati fya buKristu, kanshi bashimapepo balelanda “ifyanyongana.” Ifyafumine muli bulya busangu filamoneka na nomba mu fisambilisho e lyo ne fyo abaitunga ukutila Bena Kristu bacita.

20, 21. Bushe Paulo alangile shani ukuti aliitemenwe ukubombela aba bwananyina, kabili bushe baeluda muno nshiku bacita shani nge fyo Paulo acitile?

²⁰ Paulo aali uwapusanako na balya bantu abali no kulaliila umukuni amasuku pa mutwe mu myaka yali no kukonkapo. Paulo alebombesha pa kuti aleisakamana umwine mu mikalile pantu talefwaya ukuti abali mu cilonganino e bo balemusakamana. Paulo talebombela aba bwananyina pa kuti anonke. Aebele baeluda ba ku Efese ukuitemenwa abene ukulabombela aba mu cilonganino. Atile: ‘Mufwile ukulaafwa abanaka, kabili mufwile ukwibukisha amashiwi ya kwa Shikulu Yesu, uwasosele umwine ati, “Mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.”’—Imil. 20:35.

²¹ Ukupala fintu Paulo acitile, baeluda nabo muno nshiku balaitemenwa ukubombela bamunyinabo. Ici calipusanako sana na bashimapepo mu filonganino ifiitunga ukuba Abena Kristu abaliila abantu babo indalama. Lelo Abena Kristu ba cine abapeelwa umulimo wa “kucema icilonganino ca kwa Lesa” babomba uyu mulimo ukwabula ukuliila bamunyinabo. Aba mu cilonganino ca Bena Kristu ba cine tabaibililika kabili tabakwata cilumba, pantu bonse ‘abaifwaila abene ubukata’ tabakatunguluke. (Amapi. 25:27) Ukuituntumba kulenga fye umuntu ukusaalulwa.—Amapi. 11:2.

22. Finshi fyalengele ukuti baeluda ba ku Efese batemwe Paulo?

²² Ukutemwa kwa cine cine uko Paulo alangile aba bwananyina kwalengele bamutemwe. Ca cine ilyo alebasha, “bonse balilile nga nshi, kabili bakumbatile Paulo no kumutomona.” (Imil. 20:37, 38) Abena Kristu balatasha sana no kutemwa bonse ababa nga Paulo, abaipeela no mweo onse ukubombela umukuni. Nomba pa numa ya kulanshanya pa fisuma ifyo Paulo acitile, bushe tamulesuminisha ukutila Paulo taleituntumba nelyo ukukukumya fye ilyo atile: “Ndi wa kaele ku mulopa wa bantu bonse”?—Imil. 20:26.

1-3. (a) Londololeni ifyalecitika pa bushiku Yutuki afwile. (b) Finshi Paulo acitile, kabili ifyo acitile filetulanga ukuti Paulo ali muntu wa musango nshi?

PAULO ali mu muputule wa pa muulu mu Troa, umuli abantu abengi nga nshi. Alanda ku ba bwananyina pa nshita iitali pantu ubu e bushiku bwa kulekeleshako ukuba nabo. Nomba ni pa kati ka bushiku. Mu muputule muli inyali ishingi, ici calenga ukuti mukabe sana nalimo e calenga no kuti mube ne cipuki. Umulumendo umo ishina lyakwe ni Yutuki, ekele pa windo. Ilyo Paulo alelanda Yutuki apona mu tulo, awe aponena na pa nshi ukufumina pe windo ilya mu muputule uwali pa ntunti iyalenga butatu!

² Apo Luka ni dokota nalimo ali pa bantu ababalilapo ukubutukila pa nse ku kumona ifyo umulumendo ali. Te kuti tutwishike no kutwishika, Yutuki ‘atoolwa uwafwa.’ (Imil. 20:9) Lelo, icipapwa cacitika. Paulo ainamina pa mulumendo uwafwa, kabili aeba abantu ati: “Talaleni, pantu nomba ali uwa mweo.” Paulo abuusha Yutuki!—Imil. 20:10.

³ Ici cipapwa cilelanga fye ifyo umupashi wa mushilo uwa kwa Lesa wakwata amaka. Paulo te walenga ukuti Yutuki afwe. Na lyo line talefwaya ukuti imfwa ya mulumendo yonaule aka kashita kacindama nelyo ukulenga abantu ukukanapoosa amano ku cebo ca kwa Lesa ico alebashimikila. Paulo alicitile bwino ukubuusha Yutuki pantu ashile aba mu cilonganino ne nsansa kabili bashele abacincila ukushimikila. Kanshi kuti twamona ukuti Paulo alipooseleko sana amano ku bumi bwa bambi. Ifyo acitile fitwibukishako amashiwi alandile ayatila: “Ndi wa kaele ku mulopa wa bantu bonse.” (Imil. 20:26) Nomba natumone ifyo twingasambilila ku fyo Paulo acitile.

“Aimine Ubulendo bwa Kuya ku Makedonia” (Imil. 20:1, 2)

4. Bwafya nshi ubukalamba ubwaponene Paulo?

⁴ Nge fyo twalanshenye mu cipandwa cafumako, Paulo alipitile mu bwafya ubukalamba. Umulimo wa kushimikila uo abombele mu Efese walengele ukuti abantu bacite cimfulunganya. Bakafula ba fyela fya silfere abalemwena ubwikalo mu kupanga ifintu ifyo balebomfya mu kupepa lesa Artemi nabo balicitileko icimfulunganya. Imilimo 20:1 ishimika ukutila, “Paulo atumine amashiwi ya kuti abasambi bese, kabili ilyo abakoseleshe no kubashalikapo, aimine ubulendo bwa kuya ku Makedonia.”

5, 6. (a) Bushe Paulo aikele mu Makedonia pa nshita yalepa shani, kabili finshi acitiile aba bwananyina ilyo ali kulya? (b) Mibele nshi Paulo atwalilile ukuba nayo ku ba bwananyina banankwe?

⁵ Ilyo Paulo aleya ku Makedonia, atalile aiminina pa cabu ca Troa no kwikalapo inshiku. Aletontonkanya ukuti Tito uo atumine ku Korinti ali no kumusanga mu Troa. (2 Kor. 2:12, 13) Lelo ilyo aishibe ukutila Tito tali na kwisa, Paulo aile ku Makedonia, aikeleko nalimo umwaka nelyo ukucilapo ‘alekoselesha abasambi.’a (Imil. 20:2) Mu kupelako Tito alifikile ku Makedonia ukwali Paulo, aletele ilyashi lisuma pa fyo abena Korinti bacitile ilyo bapokelele kalata ya kubalilapo iyo Paulo abalembele. (2 Kor. 7:5-7) Ifyo amushimikile fyalengele Paulo ukubalembela kalata na imbi iyo pali ino nshita twaishiba ukuti 2 Abena Korinti.

⁶ Cili ica insansa nga nshi ukumona ifyo Luka abomfeshe amashiwi ya kuti “abakoseleshe” e lyo na ya kuti “ukukoselesha” ilyo alelondolola ifyo Paulo atandalile aba bwananyina mu Efese na mu Makedonia. Aya mashiwi yaletulanga fye ifyo Paulo alebika amano ku ba bwananyina! Alipusene sana na baFarise abalemona abantu banabo kwati tabacindama, lelo Paulo ena alemona abantu abapale mpaanga nga bakabomba banankwe. (Yoh. 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Paulo atwalilile fye ukucindika aba bwananyina na lintu fye alebafunda.—2 Kor. 2:4.

7. Bushe bakangalila bacita shani pa kupashanya ifyo Paulo alecita?

⁷ Pali lelo baeluda mu cilonganino e lyo na bakangalila benda balesha na maka ukupashanya ifyo umutumwa Paulo alecita. Nangu fye ni lintu balekalipila abalufyenye, ico bafwaya sana kubakosha. Ilyo baeluda balekoselesha aba bwananyina, ico bafwaya te kubapeela imilandu lelo kubafwa cikuuku cikuuku. Munyinefwe umo uwakokola sana mu mulimo wa kutandalila ifilonganino atile: “Bamunyinefwe abengi ne nkashi balafwaya ukucite calungama, lelo ilingi line balafuupulwa, balomfwa umwenso kabili bamona kwati tapali ifyo bengacita pa mafya bakwata.” Bakangalila balakosha aba bwananyina banabo abakwata amafya ya musango uyo.—Heb. 12:12, 13.

“Balimupangiile” (Imil. 20:3, 4)

8, 9. (a) Finshi fyafulungenye amapange ya kwa Paulo aya kuya ku Siria? (b) Mulandu nshi nalimo abaYuda bapatile Paulo?

⁸ Ukufuma ku Makedonia, Paulo aile ku Korinti.b Pa numa ya kwikala kulya imyeshi itatu alefwaya ukuya ku Kenkerea uko ali no kuninina ubwato ubwa kuya ku Siria. Ukufuma ku Siria ali no kuya ku Yerusalemu ku kutwala umusangulo ku bapiina abali kulya.c (Imil. 24:17; Rom. 15:25, 26) Lelo ifintu tafyaendele ukulingana ne fyo Paulo apangile ukucita pantu pa Imilimo 20:3 patila: “AbaYuda balimupangiile”!

⁹ Te kuti tupape umulandu abaYuda bapatile Paulo, pantu bena balemumona kwati musangu. Ku numa, Paulo alishimikile kuli Krispi kabili asangwike Umwina Kristu. Krispi ali pa bantu abalumbwike sana mwi sunagoge lya mu Korinti. (Imil. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Pa nshita imbi abaYuda mu Korinti babepeshe Paulo no kutwala umulandu kuli Galio umulashi wa ku Akaya. Lelo Galio alikene ifyo babepeshe Paulo ukuti fya bufi, ne ci cakalifye sana abalwani ba kwa Paulo. (Imil. 18:12-17) Nalimo abaYuda mu Korinti balishibe nelyo baletontonkanya ukuti Paulo ali no kuya bwangu ku Kenkerea, e co bapangile ukuyamusansa kulya kwine. Finshi Paulo ali no kucita?

10. Bushe ifi Paulo ashaile ku Kenkerea, bushe ninshi ali ni kuuwe? Londololeni.

¹⁰ Pa kuti Paulo aicingilile e lyo no kucingilila indalama isho bamupeele ukusunga, asalilepo ukukanaya ku Kenkerea, lelo alibwelelemo ukupita mu Makedonia. Ca cine ali no kusanga amafya ayengi ukwenda pa makasa ukucila ayo ali no kusanga nga kuya no bwato. Mu misebo ya ku kale mwalefisama sana ifipondo. Nangu fye ni mu mayanda ya kufikilamo abeni na mo mwine tamwaleba bwino. Na lyo line, Paulo asalilepo ukwenda na makasa ukucila ukuyasanswa ku balwani bakwe abalemulolela ku Kenkerea. Icaweme ca kuti pali ulu lwendo lwa bumishonari taendele eka, aendele na Alistaaki na Gai na Sekundi na Sopatere na Timote na Trofimu e lyo na Tukiki.—Imil. 20:3, 4.

11. Bushe finshi Abena Kristu lelo bacita pa kuti baicingilile, kabili finshi Yesu acitile pa kuti aicingilile ifyo tufwile ukupashanya?

¹¹ Nga fintu Paulo acitile, Abena Kristu na lelo balacitapo fimo pa kuti baicingilile ilyo baleshimikila. Mu ncende shimo balenda mu mabumba nelyo babili babili ukucila ukwenda beka. Bushe bacita shani ilyo balebacusha? Abena Kristu balishiba ukuti nangu cibe shani bakabacusha. (Yoh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Lelo tabaibika mu kapoosa mweo. Natulande pa fyo Yesu acitile. Pa nshita imo ilyo abalemukaanya mu Yerusalemu batoolele amabwe ukuti bamupoole, “Yesu alifiseme no kufuma mwi tempele.” (Yoh. 8:59) Pa numa, ilyo abaYuda balepanga ukumwipaya, “Yesu tale-enda apabuuta mu baYuda, lelo afumine kulya no kuya ku mpanga yali mupepi na matololo.” (Yoh. 11:54) Yesu alecitapo fimo pa kuti aicingilile nga ca kuti ukucite ifyo takupusene ne fyo Lesa alefwaya ukuti acite. Na Bena Kristu lelo balacita cimo cine.—Mat. 10:16.

“Balisansamwike Apakalamba” (Imil. 20:5-12)

12, 13. (a) Bushe aba mu cilonganino baumfwile shani ilyo Yutuki abuushiwe? (b) Lisubilo nshi ilyaba mu Baibolo ilisansamusha bonse abafwilwa abantu babo?

¹² Paulo na banankwe balyendele bonse capamo ukupita mu Makedonia, lyena cimoneka kwati pa numa balipaatukene. Bafwile baishilekumana na kabili mu Troa.d Baibolo itila: ‘Bafikile mu Troa mu nshiku shisano.’e (Imil. 20:6) Ni mu Troa e mo Yutuki abuushiwe nge fyo twacisambilila ku kubangilila kwa cino cipandwa. Elenganyeni ifyo aba bwananyina baumfwile ilyo bamwene munyinabo Yutuki abuushiwa! Baibolo ishimika ukuti, “balisansamwike apakalamba.”—Imil. 20:12.

¹³ Kwena ifipapwa fya musango yo taficitika muno nshiku. Lelo abafwilwa abantu babo ‘balasansamushiwa apakalamba’ ilyo babelenga pe subilo lya kubuushiwa ilyaba mu Baibolo. (Yoh. 5:28, 29) Pa mulandu wa kutila Yutuki tali uwapwililika, alifwile na kabili. (Rom. 6:23) Lelo bonse abakabuushiwa mu calo cipya bakekalilila umuyayaya! Na kabili bonse ababuushiwa ukuyateka pamo na Kristu mu muulu tabakafwe na kabili. (1 Kor. 15:51-53) Abena Kristu abasubwa nelyo “impaanga shimbi” bafwile ‘ukusansamuka apakalamba’ pantu kwaliba ukubuuka.—Yoh. 10:16.

“Pa bantu na ku Ng’anda ne Ng’anda” (Imil. 20:13-24)

14. Finshi Paulo aebele baeluda ba ku Efese ilyo bakumene pa Milete?

¹⁴ Paulo pamo nabo ali nabo bafumine ku Troa baile ku Aso, na ku Mitulene na ku Kio, na ku Samo e lyo na ku Milete. Paulo alefwaisha sana ukufika bwangu ku Yerusalemu pantu alefwaya ukufika ilyo bashilatendeka ukusefya Umutebeto wa Pentekoste. Ici e calengele ukuti anine ubwato ubushaiminine mu Efese ilyo aleya ku Yerusalemu. Nangu ca kutila Paulo alipamfiwe ifyo, pa nshita imo ine alefwaya ukulanda na baeluda ba ku Efese. E mulandu wine abebele ukuti bakakumane pa Milete. (Imil. 20:13-17) Ilyo baeluda ba ku Efese bafikile, Paulo abebele ukutila: “Ukufuma pa bushiku bwa ntanshi ubo naingile mu citungu ca Asia, mwalishiba bwino ifyo naikele na imwe inshita yonse, nalebombela Shikulwifwe mu kuicefya konse na mu kulila ifilamba, na mu macushi ayalemponena pa mulandu wa mapange ya baYuda ayo balempangila; kabili nshashimunwike ukumweba conse ica kumwafwa nangu ukumusambilisha pa bantu na ku ng’anda ne ng’anda. Lelo naleshimikila sana abaYuda na baGriki ukubakonkomesha ukuti balapile kuli Lesa no kutetekela Shikulwifwe Yesu.”—Imil. 20:18-21.

15. Busuma nshi ubwaba mu kushimikila ku ng’anda ne ng’anda?

¹⁵ Muno nshiku tulabomfya inshila ishalekanalekana pa kushimikila imbila nsuma. Nga fintu Paulo acitile tuleesha na maka ukuya uko twingasanga abantu, pa fitesheni, mu misebo umupita sana abantu, nelyo pa maliketi. Lelo ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda e nshila Inte sha kwa Yehova babomfya sana. Mulandu nshi? Umulandu umo wa kuti ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda kulenga abantu bonse ukukwata ishuko lya kumfwa ubukombe bwa Bufumu libili libili, kabili kulanga fye ukuti Lesa takwata akapaatulula. Na kabili kulenga abantu abatemwa Icebo ca kwa Lesa ukwafwiwa bwino bwino. E lyo kabili ukushimikila ku ng’anda ne ng’anda kulalenga uuleshimikila ukushipikisha e lyo ne citetekelo cakwe cilakoselako. Ca cine Abena Kristu ba cine pali lelo babeshibila ku fyo bacincila mu mulimo wa kusambilisha “pa bantu na ku ng’anda ne ng’anda.”

16, 17. Bushe Paulo alangile shani ukuti tali na mwenso, kabili Abena Kristu kuti bapashanya shani ifyo acitile?

¹⁶ Paulo alondolwelele baeluda ba ku Efese ukutila taishibe ifyali no kumuponena ku Yerusalemu. Abebele ati: “Lelo umweo wandi nshiumona ukuti walicindama, ine kulila fye napwisha ulubilo lwandi no mulimo uo napeelwe kuli Shikulu Yesu, uwa kubila sana imbila nsuma iya cikuuku ca kwa Lesa.” (Imil. 20:24) Paulo takwete mwenso, talefwaya icili conse, nampo nga kulwalilila nelyo ukukaanya ukufuma ku bantu ukumulesha ukupwishishisha umulimo wakwe.

¹⁷ Na muno nshiku mwine Abena Kristu balashipikisha amafya ayalekanalekana. Bamo balabakaanya no kubacusha ku mabuteko. E lyo bambi nabo balashipikisha amalwele ya mutatakuya nelyo ukupopomenwa. Abacaice abengi balabapatikisha ku banabo pa sukulu ukucita fimo ifyabipa. Lelo te mulandu ne fintu fyalekanalekana ifyo bapitamo, Inte sha kwa Yehova bena balashipikisha nge fyo Paulo ashipikishe. Bapampamina fye pa “kubila sana imbila nsuma.”

“Muleisakamana mwe Bene, Kabili Mulesakamana no Mukuni Onse” (Imil. 20:25-38)

18. Bushe Paulo acitile shani pa kuti ekwata umulandu wa mulopa, kabili baeluda ba ku Efese nabo bali no kucita finshi?

¹⁸ Paulo lyena afundile baeluda ba ku Efese ukwabula ukubapita mu mbali, abebele ukuti balecita filya fine alecita. Ica kubalilapo fye abebele ukuti nalimo uyu e muku wa kulekeleshako ukumumona. Lyena abebele ati: “Ndi wa kaele ku mulopa wa bantu bonse, pantu nshashimunwike ukulanda kuli imwe ukupanga konse ukwa kwa Lesa.” Nomba bushe baeluda ba ku Efese bali no kupashanya shani Paulo pa kuti babe aba kaele ku mulopa wa bantu? Abebele ati: “Muleisakamana mwe bene, kabili mulesakamana no mukuni onse, uo umupashi wa mushilo wamubikapo ukuba bakangalila, ku kucema icilonganino ca kwa Lesa, ico ashitile mu mulopa wa Mwana wakwe.” (Imil. 20:26-28) Paulo abasokele no kutila “imimbulu iikali” ikengilila umukuni kabili ‘ikalasambilisha ifyanyongana pa kuti yongole abasambi, ilebakonka.’ Nomba finshi baeluda bali no kucita? Paulo abasokele ukuti, “mulelola, no kwibukisha ukuti pa myaka itatu, ubushiku na kasuba, nshalekele ukukonkomesha umo na umo kabili nalelililapo ne filamba.”—Imil. 20:29-31.

19. Finshi fyacitike ku kupwa kwa nshita ya batumwa, kabili ifi fyacitike fyalengele ukuti kube finshi mu myaka yakonkelepo?

¹⁹ “Imimbulu iikali” yaingilile umukuni ku kupwa kwa nshita ya batumwa. Nalimo muli ba 98 C.E., umutumwa Yohane alembele ukutila: “E ko bali bamukaanya Kristu abengi; . . . Bafumine muli ifwe, lelo tabaali abena mwesu; pantu ababa abena mwesu, nga baikalilile pamo na ifwe.” (1 Yoh. 2:18, 19) Ilyo calefika muli ba 200 C.E., ubusangu bwalikulile ica kuti calengele kube na bashimapepo mu filonganino ifyaleitunga ukuba Abena Kristu. Kabili mu 300 C.E., Kateka Konstantino asuminishe ukuti kube ifi filonganino fya mapepo. Apo balitendeke ukusefyako imitebeto no kulakonka intambi ishafumine ku basenshi no kulenga filemoneka kwati fya buKristu, kanshi bashimapepo balelanda “ifyanyongana.” Ifyafumine muli bulya busangu filamoneka na nomba mu fisambilisho e lyo ne fyo abaitunga ukutila Bena Kristu bacita.

20, 21. Bushe Paulo alangile shani ukuti aliitemenwe ukubombela aba bwananyina, kabili bushe baeluda muno nshiku bacita shani nge fyo Paulo acitile?

²⁰ Paulo aali uwapusanako na balya bantu abali no kulaliila umukuni amasuku pa mutwe mu myaka yali no kukonkapo. Paulo alebombesha pa kuti aleisakamana umwine mu mikalile pantu talefwaya ukuti abali mu cilonganino e bo balemusakamana. Paulo talebombela aba bwananyina pa kuti anonke. Aebele baeluda ba ku Efese ukuitemenwa abene ukulabombela aba mu cilonganino. Atile: ‘Mufwile ukulaafwa abanaka, kabili mufwile ukwibukisha amashiwi ya kwa Shikulu Yesu, uwasosele umwine ati, “Mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.”’—Imil. 20:35.

²¹ Ukupala fintu Paulo acitile, baeluda nabo muno nshiku balaitemenwa ukubombela bamunyinabo. Ici calipusanako sana na bashimapepo mu filonganino ifiitunga ukuba Abena Kristu abaliila abantu babo indalama. Lelo Abena Kristu ba cine abapeelwa umulimo wa “kucema icilonganino ca kwa Lesa” babomba uyu mulimo ukwabula ukuliila bamunyinabo. Aba mu cilonganino ca Bena Kristu ba cine tabaibililika kabili tabakwata cilumba, pantu bonse ‘abaifwaila abene ubukata’ tabakatunguluke. (Amapi. 25:27) Ukuituntumba kulenga fye umuntu ukusaalulwa.—Amapi. 11:2.

22. Finshi fyalengele ukuti baeluda ba ku Efese batemwe Paulo?

²² Ukutemwa kwa cine cine uko Paulo alangile aba bwananyina kwalengele bamutemwe. Ca cine ilyo alebasha, “bonse balilile nga nshi, kabili bakumbatile Paulo no kumutomona.” (Imil. 20:37, 38) Abena Kristu balatasha sana no kutemwa bonse ababa nga Paulo, abaipeela no mweo onse ukubombela umukuni. Nomba pa numa ya kulanshanya pa fisuma ifyo Paulo acitile, bushe tamulesuminisha ukutila Paulo taleituntumba nelyo ukukukumya fye ilyo atile: “Ndi wa kaele ku mulopa wa bantu bonse”?—Imil. 20:26.

1-4. Cinshi Paulo aleila ku Yerusalemu, kabili finshi fili no kumuponena kulya?

ABANTU bonse baumfwa sana ububi ilyo Paulo na Luka balefuma mu Milete. Paulo na Luka nabo nabomfwa sana ububi ukusha baeluda aba mu Efese abo batemwa nga nshi! Aba bamishonari babili baiminina mu bwato. Nabasenda ifintu ifya kubomfya pa lwendo. Nabasenda ne ndalama isho aba bwananyina basangwile isha kupeela Abena Kristu mu Yudea abali mu kukabila, kabili balefwaya ukushininkisha ukuti ishi ndalama bashitwala uko shifwile ukuya.

² Umwela wapuupa, walenga ubwato ukutendeka ukwenda ukufuma pa cabu apali sana icongo. Paulo na Luka pamo na bambi 7 abo bali nabo balolesha bamunyinabo abali ku lulamba lwa bemba, abali no bulanda nga nshi. (Imil. 20:4, 14, 15) Paulo na banankwe balepeepesha amaboko ukushalikapo bamunyinabo mpaka fye baleka ukumoneka.

³ Pa myaka nalimo itatu, Paulo alibomba sana na baeluda ba mu Efese. Nomba, nga fintu umupashi wa mushilo wamwebele ukucita, ali pa lwendo lwa kuya ku Yerusalemu. Naishibapo fimo ifili no kumuponena. Inshita imo alyebele aba baeluda ukuti: “Ukulingana ne fyo umupashi ulefwaya, ndeya ku Yerusalemu, nangu ca kuti nshishibe ifikamponena kulya. Ico njishibe fye ca kuti mu misumba yonse umo mpitana, umupashi wa mushilo ulananga ukuti icifungo na macushi filendolela.” (Imil. 20:22, 23) Nangu ca kutila ali no kuba mu bwafya, Paulo acita “ukulingana ne fyo umupashi ulefwaya,” akonka ifyo umupashi wamweba ukuti aye ku Yerusalemu. Alitemwa ubumi bwakwe, lelo ukucita ukufwaya kwa kwa Lesa e ko acindamika sana.

⁴ Bushe na imwe e fyo mumona? Ilyo twaipeela kuli Yehova, tulalapa no kumulaya ukuti ukucita ukufwaya kwakwe e cintu icikalamba ico tukalacita mu bumi bwesu. Kuti twanonkelamo nga nshi nga twasambilila ifyo umutumwa Paulo acitile.

Bapitile Mupepi ne “Cishi ca Kupro” (Imil. 21:1-3)

5. Ni kwi Paulo na banankwe bapitile pa kuya ku Turi?

⁵ Paulo na banankwe baninine ubwato ‘ubwayabwike bemba.’ Aya mashiwi yalola mu kuti, ubu bwato bwaendele fye bwino bwino ukwabula ukusensenunwa, pantu umwela wali fye bwino mpaka lintu bafikile ku Kosi ubushiku bulya bwine. (Imil. 21:1) Cimoneka ukuti ubwato bwaiminine kulya kwine ku Kosi kabili e ko nalimo baleele ilyo bashilakonkanyapo ulwendo ukuya ku Rode na Patara. Ilyo bafikile mu musumba wa Patara, uwabelele ku kapinda ka ku kulyo aka lulamba lwa Asia Minor, aba aba bwananyina baninine ubwato ubukalamba ubwalesenda ifipe ubwabatwele ku Turi, mu Foinike. Ilyo baleya bashile “icishi ca Kupro . . . ku kuso [ukwabelele icabu].” (Imil. 21:3) Mulandu nshi Luka, uwalembele ibuuku lya Imilimo alandile ukuti bashile Kupro?

6. (a) Mulandu nshi nalimo Paulo akoshiwe ilyo amwene icishi ca Kupro? (b) Ilyo muletontonkanya pa fyo Yehova amupaala ne fyo amwafwa, bushe finshi mwingalandapo?

⁶ Nalimo Paulo alibalangile ici cishi no kubashimikila ifyamucitikile ilyo ali kulya. Pa lwendo lwakwe ulwa kubalilapo ulwa bumishonari, nalimo imyaka 9 ku numa, Paulo, pamo na Barnaba na Yohane Marko bakumenye Eluma uwa finjelengwe, uwalebakaanya ukushimikila. (Imil. 13:4-12) Ilyo Paulo amwene cilya cishi no kutontonkanya pa fyamucitikile pali cilya cine cishi, afwile alikoshiwe sana kabili alikosele ica kuti taletiina ne fyali no kumuponena. Na ifwe bene kuti twakosa nga tuletontonkanya pa fyo Lesa atupaala ne fyo atwafwa ukushipikisha amesho. Ukutontonkanya pa fintu fya musango yu kuti kwalenga na ifwe ukumfwa nga filya fyaumfwile Davidi uwalembele ukuti: “Ifyabipa ifiponena uwalungama fingi, lelo Yehova alamupokololako kuli ifyo fyonse.”—Amalu. 34:19.

“Twasangile Abasambi” (Imil. 21:4-9)

7. Cinshi Paulo na banankwe bacitile ilyo bafikile mu Turi?

⁷ Paulo alishibe ukuti ukwampana na Bena Kristu kwalicindeme kabili alefwaya sana ukulaba pamo nabo. Luka atile, ilyo twafikile mu Turi, ‘twalifwailishe no kusanga abasambi.’ (Imil. 21:4) Apo Paulo na banankwe balishibe ukuti mu Turi mwali Abena Kristu banabo, bafwaile aba bwananyina no kubasanga kabili bafwile balikele nabo. Ubusuma bumo ubwa kupepa Yehova bwa kuti ukuli konse uko twingaya, tulasangako bamunyinefwe abengatupokelela bwino. Abantu abatemwa Yehova kabili abapepa Lesa wa cine balikwata ifibusa icalo fye conse.

8. Bushe amashiwi yaba pa Imilimo 21:4 yalola mwi?

⁸ Ilyo alelondolola ifyacitike pa nshiku 7 isho baikele mu Turi, Luka alandile pa cintu cimo nalimo icingatupapusha. Atile: “Ukulingana ne fyabebele umupashi [aba bwananyina mu Turi] bakonkomeshe Paulo ukuti enyantamo ulukasa mu Yerusalemu.” (Imil. 21:4) Bushe Yehova nomba alefwaya ukuti Paulo aye ku cifulo cimbi? Bushe nomba aleeba Paulo ukuti eya ku Yerusalemu? Awe nakalya. Umupashi walandile ukuti Paulo ali no kucula nga aya ku Yerusalemu lelo tawatile tafwile ukuyako. Cimoneka ukuti ukulingana ne fyo umupashi wa mushilo wabebele, aba bwananyina mu Turi tabalubile ilyo balandile ukuti Paulo ali no kucula mu Yerusalemu. E ico, apo balemulangulukilako, bamupaapaatile ukuti eyako. Kanshi kuti twamona ico aba bwananyina bashalefwaila Paulo ukuya ku Yerusalemu. Nangu cibe fyo, apo Paulo alefwaisha ukucita ukufwaya kwa kwa Yehova, alitwalilile ulwendo lwa kuya ku Yerusalemu.—Imil. 21:12.

9, 10. (a) Ilyo Paulo aumfwile ifyo aba bwananyina mu Turi balemulangulukilako, finshi napamo aibukishe? (b) Finshi abantu abengi batemwa muno nshiku, kabili fyapusana shani na mashiwi Yesu alandile?

⁹ Lintu Paulo aumfwile ifyo aba bwananyina balemulangulukilako, nalimo aibukishe ifyo abasambi ba kwa Yesu na bo bacitile ilyo abebele ukuti ali no kuya ku Yerusalemu, uko bali no kumucusha sana kabili bali no kumwipaya. Pa mulandu wa kuti Petro alyumfwilile Yesu ubulanda, amwebele ati: “Muyumfwileko uluse mwe Shikulu; ico tacakamucitikile nakalya.” Yesu amwaswike ati: “Kabiye ku numa yandi, we Satana we! Kuti waleka nalufyanya, pantu tautontonkanya ifya kwa Lesa, kano ifya bantu.” (Mat. 16:21-23) Yesu talefwaya icili conse ukupumfyanya umulimo uo Lesa amupeele ukubomba kabili ali no kucula pa kubomba uyu mulimo. Na Paulo na o e fyo alefwaya ukucita. Aba bwananyina ba ku Turi, nabo bacitile nge fyo umutumwa Petro acitile, tabalefwaya ifyabipa ukucitikila Paulo, lelo tabailwike ukuti uku kwali kufwaya kwa kwa Lesa.

¹⁰ Abantu abengi muno nshiku balatemwapo ukucita ifintu ifingabasekesha, nangu ca kutila ifyo fintu te fisuma. Abantu bafwaya ukupepa ku calici uko bengalacita ifyo balefwaya kabili uko babasuminisha ukucita fyonse ifyo balefwaya. Lelo ifyo Yesu alandile fyalipusana sana ne fyo aba bantu bafwaya. Aebele abasambi bakwe ukuti: “Umuntu nga alefwaya ukunkonka, aikaane umwine, asende icimuti cakwe ica kucushiwilwapo, e lyo alenkonka lyonse.” (Mat. 16:24) Ukukonka Yesu e ca mano ico umuntu afwile ukucita, kabili e calungama, lelo ukucite fyo kwalyafya.

11. Bushe abasambi ku Turi balangile shani ukuti balitemenwe Paulo kabili balemutungilila?

¹¹ Nomba yali ni nshita ya kuti Paulo, Luka e lyo na bambi abo bali nabo bakonkanyepo ulwendo lwabo. Icacitike ilyo balefuma ku Turi calangile fye ifyo aba bwananyina kulya batemenwe Paulo ne fyo balemutungilila sana mu mulimo wakwe. Abaume na banakashi kumo na bana balishindike Paulo na banankwe ukufika na ku lulamba. Bonse balifukeme no kupepa kabili balilayene. Pa numa, Paulo, Luka na bambi abo bali nabo pa lwendo baninine ubwato bumbi no kuya ku Tolemai, uko basangile aba bwananyina no kwikala na bo ubushiku bumo.—Imil. 21:5-7.

12, 13. (a) Bushe mulimo nshi Filipi abombele pa myaka iingi? (b) Mulandu nshi abafyashi abaume Abena Kristu balingile ukupashanishisha Filipi?

¹² Luka alondolola ukuti, lyena, Paulo na banankwe baile ku Kaisarea. Ilyo bafikile kulya, ‘baingile mu ng’anda ya kwa Filipi kabila wa mbila nsuma.’a (Imil. 21:8) Bafwile balitemenwe nga nshi ilyo bamwene Filipi. Nalimo imyaka 20 ku numa, abatumwa mu Yerusalemu balisalile Filipi ukuti aleafwilisha umulimo wa kula-akanya ifya kulya mu cilonganino icali fye icipya. Pa myaka iingi Filipi ali uwacincila ukushimikila imbila nsuma. Ibukisheni ukuti ilyo ukucusha abasambi kwalengele ukuti basalanganine mu ncende ishalekanalekana, Filipi aile ku Samaria no kutendeka ukushimikila. Pa numa, ashimikile kuli cilolo umwina Etiopia kabili alimubatishe no kumubatisha. (Imil. 6:2-6; 8:4-13, 26-38) Cine cine Filipi ali uwacincila ukubomba umulimo wa kushimikila!

¹³ Filipi atwalilile fye uwacincila mu mulimo wakwe. Pali iyi nshita aleikala ku Kaisarea, na lyo line aali acili uwacincila mu mulimo wa kushimikila, pantu nga fintu twamona, Luka amwitile ati “kabila.” Twamona no kuti pali iyi nshita alikwete na bana abanakashi bane abalesesema, icilelangilila ukuti aba bana balepashanya shibo.b (Imil. 21:9) Kanshi Filipi alibombeshe ukwafwa ulupwa lwakwe ukuba ifibusa fya kwa Yehova. Abafyashi abaume Abena Kristu bafwile ukupashanya Filipi, bafwile ukulaba pa ntanshi mu mulimo wa kushimikila no kwafwa abana babo ukutemwa uyu mulimo.

14. Finshi fyalecitika Paulo nga atandalila Abena Kristu banankwe, kabili finshi ficitika na muno nshiku?

¹⁴ Konse uko Paulo aleya, aleya mu kufwaya Abena Kristu banankwe kabili aleikalako nabo. Aba bwananyina bafwile baletemwa sana ukupokelela uyu mishonari na banankwe. Ilyo alebatandalila ‘balekoseleshanya.’ (Rom. 1:11, 12) E fyo caba na muno nshiku. Te mulandu no kuti ing’anda yenu inono, nga mwapokelela kangalila enda no mwina mwakwe, kuti mwanonkelamo nga nshi.—Rom. 12:13.

‘Ine ndi Uwaiteyanya . . . Ukufwa’ (Imil. 21:10-14)

15, 16. Bukombe nshi ubo Agabu aletele, kabili bonse abakutikeko baumfwile shani?

¹⁵ Ilyo Paulo aleikala na Filipi, kwaishile umweni na umbi uo bashaleenekela, no yu ali ni Agabu. Abalongene mu ng’anda ya kwa Filipi baishibe ukuti Agabu ali ni kasesema, pantu ilyo Klaudi aleteka, Agabu alisobele ukuti icipowe cikalamba cali no kupona. (Imil. 11:27, 28) Napamo baleipusha ukuti: ‘Cinshi Agabu aisa mu kucita? Bukombe nshi aleta?’ Ninshi bonse nabatonta amenso yabo pali Agabu, bamwene fye uko abula umushipi wa kwa Paulo, aikaka amakasa na maboko. Uyu mushipi wali ni nsalu iitali iyo balefwala mu musana kabili balebikamo indalama ne fintu fimbi. Lyena atendeke ukulanda. Amashiwi alandile yaliletele umwenso, atile: “Umupashi wa mushilo wasosa auti, ‘Umwine wa uyu mushipi akakakwa ifi fine ku baYuda mu Yerusalemu no kupeelwa mu minwe ya bena fyalo.’”—Imil. 21:11.

¹⁶ Aya mashiwi ya kusesema yalishinine ukuti Paulo akaya ku Yerusalemu. Yalangilile no kuti ukushimikila ku baYuda kwali no kulenga ukuti bakamutwale “mu minwe ya bena fyalo.” Ifyo Agabu aseseme fyalengele bonse abali palya ukumfwa sana ububi. Luka alembele ukuti: “Nomba ilyo twaumfwile ici, ifwe pamo na bali kuli cilya cifulo twatendeke ukupapaata Paulo ukuti eya ku Yerusalemu. E lyo Paulo ayaswike ati: ‘Cinshi mulelilila no kuntompola umutima? Mwisakamana, ine ndi uwaiteyanya ukukakwa no kufwila ishina lya kwa Shikulu Yesu ku Yerusalemu.’”—Imil. 21:12, 13.

17, 18. Bushe Paulo alangile shani ukuti apampamine fye pa kucita ukufwaya kwa kwa Lesa, kabili finshi aba bwananyina bacitilepo?

¹⁷ Elenganyeni icilecitika. Aba bwananyina, ukubikapo fye na Luka balepapaata Paulo ukuti eya ku Yerusalemu. Bamo balelila. Ilyo amona ifyo bamutemwa, Paulo abeba mu cikuuku ati ‘mulentompola umutima,’ nelyo nga fintu amaBaibolo yamo yapilibula aya mashiwi ya ciGriki, ukuti “balelenga umutima [wakwe] ukuba sana no bulanda.” Na lyo line, alefwaya fye ukuya, kabili nga filya cali ilyo akumene na ba bwananyina ku Turi, ukumupapaata nelyo ukulila takwamulenge ukuti akane ukuya. Lelo abalondolwela umulandu afwile fye ukuya. Ala mwandini Paulo ali uwashipa kabili alefwaisha ukucita ukufwaya kwa kwa Lesa! Na o alefwaya fye ukuya ku Yerusalemu nga filya fine Yesu acitile. (Heb. 12:2) Te kutila Paulo alefwaya ukuya ku Yerusalemu pa kuti aye afwile pa kuba Umwina Kristu, nomba nga ca kuti bali no kumwipaila pa kuba umusambi wa kwa Kristu Yesu, ninshi ali no kutemwa nga nshi.

¹⁸ Bushe aba bwananyina bacitilepo shani? Kuti twatila, balisumine ifyo apingwilepo. Baibolo itila: “Pa kufilwa ukumunasha, twalisumine no kutila: ‘Lekeni ukufwaya kwa kwa Yehova kucitwe.’” (Imil. 21:14) Abalefwaya ukunasha Paulo pa kuti eya ku Yerusalemu tabamupatikishe ukuti acite ifyo balefwaya. Balikutike ku fyo alelanda kabili balisumine ifyo alandile, balishibe ukuti kufwaya kwa kwa Yehova ukuti aye kabili balisuminisheko nangu ca kutila calyafishe ukucite fyo. Umulimo Paulo atendeke ukubomba mu kuya kwa nshita wali no kumuletela imfwa. Kanshi calyafishe pantu abantu abamutemenwe e balemufuupula.

19. Lisambililo nshi ilyacindama ilyo tulesambilila ku fyacitikile Paulo?

¹⁹ Ku fyacitikile Paulo tulasambililako isambililo ilyacindama ilya kuti tatufwile ukulakaanya abalefwaya ukuipeelesha ukubomba umulimo wa kwa Lesa. Ili sambililo kuti twalibomfya na ku fintu fimbi, te ku fintu fye ifya kuti nalimo umuntu nga aficita kuti mwafuma imfwa. Ica kumwenako fye, nangu ca kutila abafyashi abengi Abena Kristu balomfwa ububi ukumona abana babo baya mu kubombela Yehova ku fyalo fimbi, na lyo line tabesha ukubafuupula. Ba Phyllis, abekala ku England, bebukisha ifyo baumfwile ilyo umwana wabo umwanakashi, umo fye, aile ku Africa muli bumishonari. Batila: “Ala nalyumfwile ububi sana. Naleti nga natontonkanya ukuti akaba ukutali sana, nalefilwa ukusumina. Naleba sana no bulanda, lelo pa nshita imo ine naleumfwa icilumba kabili nalepepa sana kuli Lesa pali uyu mulandu. Lelo apo e fyo umwine apingwilepo ukucita, nshalefwaya ukumupatikisha ukuti abwele. Pantu na kuba, lyonse nalemusambilisha ukuti afwile ukulabika sana amano ku fya Bufumu! Alibomba mu fyalo ifyalekanalekana pa myaka 30, kabili ndatasha Yehova cila bushiku ukuti alitwalilila fye ukubomba.” Ala cilawama nga nshi ukukoselesha bamunyinefwe abaipeelesha ukubombela Yehova!

“Aba Bwananyina Batupokelele ne Nsansa” (Imil. 21:15-17)

20, 21. Finshi filangilila ukuti Paulo alefwaya ukulaba pamo na ba bwananyina, kabili mulandu nshi alefwaila ukulaba pamo nabo?

²⁰ Balipekenye ubulendo kabili Paulo alitwalilile no lwendo lwakwe, aile pamo na ba bwananyina abalangile ukuti balemutungilila no mutima onse. Konse uko balepita, pa kuya ku Yerusalemu Paulo na ba bwananyina abo ali nabo balefwaya bamunyinabo na bankashi pa kuti babe pamo nabo. Ilyo bapitile ku Turi, balisangile abasambi kabili baikele nabo inshiku 7. Ku Tolemai, baposeshe aba bwananyina kabili baikele na bo ubushiku bumo. Ku Kaisarea, baikeleko inshiku mu ng’anda ya kwa Filipi. Lyena, abasambi bamo mu Kaisarea bashindike Paulo na banankwe ukuya ku Yerusalemu, uko bailebatangata kuli Minasone, umusambi wa kale. Na mu kulekelesha ilyo bafikile mu Yerusalemu, Luka atile “aba bwananyina batupokelele ne nsansa.”—Imil. 21:17.

²¹ Ukwabula no kutwishika, Paulo alefwaya ukulaba pamo na Bena Kristu banankwe. Balemukoselesha sana, nga filya fine na ifwe batukoselesha. Filya balemukoselesha fyalikoseshe sana Paulo ica kuti ali no kushipikisha ubwafya ubwali no kufuma ku balwani abalefwaya ukumwipaya.