Icitungu ca Maluba Icaibela

KU ULEMBA LOLENI! MU SOUTH AFRICA

PA NUMA ya kulekanya icisansangu ca maluba ya mu Afrika mu misango ya yako, uwasambilile fya fimenwa Carolus Linnaeus uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 18 alondolwele icifulo yasangwamo ukuti “ulya paradise wa pe sonde, Cape of Good Hope, uo Kabumba uucite fya nkumbu apuulamika pa kubika muli wene ifipapwa Fyakwe ifyayembesha.”

Ifi ifiitwa ukuti ifipapwa fyayembesha fisangwa mu ncende iyabela ku mpela ya kapinda ka ku kulyo aka Afrika. AbaDutch abaikele muli iyi ncende bainike ifimenwa fyaseeka muli iyi ncende ati fijnbosch, icalola mu kuti “impanga yayemba” nelyo “imitengo yayemba.” Apo ishiwi fijn lipilibula “akanono,” ici cifwile calelosha ku mabula yanono ne fimenwa finono ukubikapo fye ne miti iyasolomoka iyimena muli iyi ncende. Mu kupita kwa nshita, ishiwi fijnbosch lyaishileba “fynbos.” Amabula ya fimenwa fya mu citungu ca Fynbos kuti yaba ayanono kabili ayakosa, lelo ubukulu bwa maluba fibalula, ilangi lya yako ne mipangilwe fiba ifya kucebusha.

Ici citungu ca Fynbos cabela ku ncende ya maluba iyaibela nga nshi ku ncende shimbi mu calo conse—iyi ncende iitwa ukuti incende ya Maluba iya ku Cape.a Nangula iyi ncende yaba fye iinono, yakwata imisango iingi nga nshi iya fimenwa—icitabo cimo cisosa ukuti mwaba imisango ukucila pali 8,550—kabili pali iyi, 5,700 taisangwa ku ncende shimbi mu calo conse.

Pa lupili lwa Table Mountain peka, paba imisango ya fimenwa ukufika kuli 1,470 ifyasangwa! Ulupapulo lwa New Scientist lwalandilepo ukuti,“Iyi mpendwa naicila pa mpendwa ya misango ya fimenwa ifisangwa mu cishi conse ica British Isles.” Lelo, ifimenwa fya mu citungu ca Fynbos, filasangwa na mu ncende shimbi ishe sonde. Fyayasangwa shani uko?

Imisango Yalekanalekana iya Kusungusha

Nga mwalikwata iluba lya cimenwa ca geranium ilyo mwabika lwa pa windo, nangu cibe shani lifwile lyafumine ku cimenwa icatuntwike ku citungu ca Fynbos. Pa misango ya maluba 250 ayaimenena fye pe sonde, ukucila pali 166 yasangwa mu citungu ca Fynbos.

Kabili, pa maluba 1,800 ayaba pa musango wa maluba ayetwa ukuti Iridaceae, 600 yamena muli cino citungu, ukubikapo na yambi ukucila pali 72 ayetwa ukuti gladioli ayashisangwa ku ncende shimbi pano isonde. Kumfwa pa lwa musango wa maluba yetwa ukuti daisies na vygies, 1,646 yaba fye mu ncende yabela ku mpela ya kapinda ka ku kuso aka Afrika.b Muli aya mwaba na yetwa ukuti everlastings ayashileka kubalabata kabili ayabomfiwa pa myaka iingi mu kuyemfya ififulo ninshi no kuma yalyuma kale.

Lelo icalumbukamo sana muli ici citungu ca Fynbos, cimenwa icitwala amaluba iciitwa ukuti erica, nelyo heath. Kuti mwapapa ukwishiba ukuti pa misango 740 iya maluba ya erica ayaba mu calo conse, 625 yasangwa mu citungu ca Fynbos!

Icimenwa Iciitwa Ukuti Sugar-bush na Koni ka Sugarbird

Linnaeus abebetele umusango umo uwa maluba ya mu citungu ca Fynbos aya mipangilwe yalekanalekana ayali ayaibela. Ayenike ukuti Protea (umusango wa maluba ayetwa ukuti Proteaceae), ishina lya kwa lesa wa baGriki Proteus, uo abantu basumine ukuti alealukila mu mibili yalekanalekana. Imisango yonse pamo 328 iya maluba ya Proteas yafuma ku citungu ca Fynbos. Mwandi ca kucincimusha ukwenda mu mpili sha mu Cape kabili mu kukanaenekela ukusanga umusango ukalamba uwa cimenwa ca protea! Amaluba ya ciko ayakalamba limo limo yalakula ukucila ne cinso ca muntu.

Umusango umbi uwa cimenwa ca protea uwaseeka ni sugar-bush. Amaluba ya ici cimenwa yamoneka nga amakapu, kabili yabamo amenshi ayalowa ayengi nga nshi. Abekashi ba kubalilapo balepukunya aya maluba ku kuleka balukushishe aya menshi yalowa mu cipe balekwata, ayo pa numa balebilausha no kupangamo ifyapalo buci.

Akoni ka sugarbird aka ku Cape—akasangwa fye mu citungu ca Fynbos—kalitemwa na menshi yalowa ayaba mu cimenwa ca proteas. Apo kaba no mulomo uutali no lulimi ulutali, aka koni kaloonka aya menshi yalowa ayapangwa muli ici cimenwa e lyo na ko kalafwilisha ici cimenwa ukuciletela umuluba uo kafumishe ku maluba yambi, iyi ni nshila yawamisha iya kwafwilamo ifimenwa ukusanda. Kabinge, aka koni ka sugarbird kalya utushishi utukonkelela aya maluba yakalamba. Kanshi, aka koni neli luba filaafwana pa kuti fitwalilile ukubako.

Ukwaafwana Kumbi Ukwacindama

Amaluba yamo aya ku cilimwa ca protea yalakompamina sana pa nshi, no kutaabililwa ne fimenwa fimbi. Bakapanga bakonkelela ubwema ubununka nge cimena ubufuma kuli aya maluba ya protea. Aba bakapanga bengisha imitwe yabo muli aya maluba no koonkamo amenshi yalowa e lyo kabili baya ku ma proteas yambi, na mu kucite fyo batandanya umuluba uushala ku masako yabo aya ku mutwe. E fyo bakapanga ne fimenwa fya ma proteas fyafwaana ku kuleka fitwalilile ukubako.

Ukwaafwana kwa musango yu e kwaba na pa maluba ya erica na kasosa akoni ka masako yayemba pa cifuba aya mutuntula, akasangwa fye muli ici citungu ca Fynbos. Apo aya maluba yaba kwati tumipaipi twapetwa, umulomo wa kasosa ulalingamo bwino nga nshi pantu na o e fyo waba. Ilyo aka koni kaingisha umulomo wa kako mu maluba ku koonkamo amenshi yalowa, umuluba ulakunga ku mutwe wa kako. Umwaka fye onse ilyo amaluba ya erica yabalula yalekusha ifyo kasosa kakabila, e lyo ifi fimenwa na fyo filamwenamo mu muluba uo aka koni kaleta pali fyene. Mwandi kuti mwacankwa ilyo muleenda mu mbali ya lupili ukutamba uku kwaafwana kwa kusungusha ukwaba pali aya maluba no tu tuni!

Ifibumbwa na fimbi ifingi fyalikwata umulimo wacindama muli ici citungu ca Fynbos. Ku ca kumwenako, icipelebesha iciitwa ukuti iciyembo ca lupili lwa Table Mountain, e ceka fye icitandanya umuluba ku misango ya maluba 15 ayakashika. Umusango umo uwa maluba pali aya ni yalya yaishibikwa sana ayetwa ukuti disa, ayayemfya ulupili lwa Table Mountain.

Kabili kwaba no musango umo uwa mfuko ishilya imishila ya fimenwa ifyaba mu musango wa ma orchid, bacananika, na ma iris. Imfuko sha ku Cape shilasenda utuputusha twa mishila no kuyatututila ku mendo ya shiko. Utuputusha tumo tuya tulepona tumbi na to tushala mu mendo ukwabulo kuliiwa, kabili utu ilingi line tulamena no kukula.

Imiti iingi iya mu citungu ca Fynbos ilafumya tumo utulambatila ku nseke sha iko utwaba na kacena ako utunyelele twatemwa nga nshi. Ilyo utu tunyelele twakunga kuli utu “utulambatila ku nseke,” tulakunkulusha ishi nseke ukushitwala pa nshi. Na pa numa, utu tunyelele tulalyako utu tulambatila ku nse ukushako fye ishi nseke ishakosa. Muli iyi nshila, ishi nseke ishishiikwa pa nshi, shilesa mu kumena pa nshita imbi, pa numa ya kucingililwa ku fyuni na kuli bakapanga.

Kabili kwaba na balunshi abakwata akaba nga kamupaipi akafuma mu kanwa. Aba balunshi balatandanya bwino bwino umuluba ku fimenwa fya mu citungu ca Fynbos ifyakwata amaluba ayatali ayamoneka ngo tumipaipi. Lunshi umo alakwata aka kamupaipi akaleepa amainceshi nalimo yatatu. Cine cine ukwaafwana kwalicindama ku kuleka ifyaba muli ici citungu ca Fynbos fitwalilile ukubako!

Abapanga Bucibusa bwa Bonaushi

T.F.J. van Rensburg, uusakamana ifilengwa na Lesa, alembele mu citabo ca kuti An Introduction to Fynbos, ukutila, “ca bulanda ukuti Umuntu, uwapeelwa umulimo wa kusakamana Ububumbo, ilingi line e washingamwa no mulandu wa konaula incende shimo isho twasanga pa calo.” Na cine, mu myaka fye inono ifilengwa na Lesa ifingi nga nshi fyalyonaulwa, nge fyo Dokota Piet van Wyk, uwasoma ifya kulekanya ifimenwa mu misango ya fiko alondolwele ati: “Mu myaka nalimo 300 ukutula apo abantu baishileikalila muli ici citungu, amawanga ya fynbos ayabela lwa pa nshi yalyonaulwa ku muntu no kwalulwa ica kuti pa fimenwa fyalemena kale . . . muli ici citungu ca fynbos pashala fye ififikile ku mapesenti 31. Kale kale imisango ya fimenwa 39 ifya mu citungu ca fynbos yaliloba, kuumfwa iyashala imbi 1 033 yena tayaloba lelo taimonwa monwa.”

Ifyo umuntu acita ku filengwa na Lesa filepumfyanya uku kwaafwana kwacindama ukwaba pa nama ne fimenwa fya muli ici citungu ca Fynbos. Icitabo ca kuti Table Mountain—A Natural Wonder cisosa ati, “Abasakamana ifilengwa na Lesa, e lyo batendeke fye ukumfwikisha ukupikaana kwaba pa fyo inama ne fimenwa fyafwana muli ici citungu ca fynbos. Icimenwa nga caloba, bushe impuku, icipelebesha nelyo ntunka mafi ifitwala umuluba kuli cene na fyo kuti fyaloba?” Kuti caba shani ku fyuni ifisangwa muli iyi ncende ya Fynbos? Ukulingana no wasambilila ifya bumi C. J. Skead uwa ku South Africa, utuni twitwa ukuti sugarbirds tuli mu bwafya bwa kuloba pa mulandu wa kuti “tulaafwana sana no musango wa maluba ya cimenwa ca Protea.”

Ukuumfwe fyebo fyabipe fyo pa lwa filecitika mu citungu ca Fynbos kulelenga ukusakamikwa nga nshi. Lelo, kuli abo, ababa nga Linnaeus, abasumina muli “Kabumba uucite fya Nkumbu,” baliba ne cibalenga ukuba ne subilo. Pantu kuti mwacetekela ukuti isonde likalelema no kubalula ifyo lishatala alibapo ilyo Yehova Lesa akafishapo ubulayo bwakwe ubwa ‘kulenge fintu fyonse ifipya.’—Ukusokolola 21:5.

[Amafutunoti]

[Amamapu pe bula 16]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Icitungu ca Fynbos (icilangilwe muli kaala ya green)

Table Mountain

[Abatusuminishe]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Icikope pe bula 16]

Iluba iliitwa ukuti painted lady, limo ilyaba mu musango wa maluba 72 ayetwa ukuti gladioli ayashisangwa ku ncende imbi pano isonde

[Abatusuminishe]

Una Coetzee (www.agulhasfynbos.co.za)

[Icikope pe bula 16]

Amaluba yamo aya protea yakulu ukucila icinso ca muntu

[Abatusuminishe]

Nigel Dennis

[Icikope pe bula 16, 17]

Pa lupili lwa Table Mountain peka fye, imisango ya fimenwa 1,470 iyalekanalekana yalisangwa

[Icikope pe bula 16, 17]

Iluba iliitwa ukuti Strawberry everlasting

[Abatusuminishe]

Nigel Dennis

[Icikope pe bula 17]

Ili luba ni limo ilyaba pa maluba ya mu musango witwa ukuti daisy ilisangwa mu citungu ca Fynbos

[Abatusuminishe]

Kirstenbosch, Cape Town

[Icikope pe bula 17]

Icipelebesha iciitwa ati iciyembo ca lupili lwa Table Mountain e cipelebesha ceka fye icitwala umuluba ku misango 15 iya maluba ayakashika

[Abatusuminishe]

Colin Paterson-Jones

[Icikope pe bula 17]

Pincushion protea

[Abatusuminishe]

National Parks Board of South Africa

[Icikope pe bula 18]

Paliba ukwaafwana kwaibela pa maluba ya erica na kasosa

[Abatusuminishe]

Colin Paterson-Jones

[Icikope pe bula 18]

Paliba bucibusa bwaibela pa maluba ya proteas na koni ka ku Cape ka sugarbird

[Abatusuminishe]

Kirstenbosch, Cape Town

[Icikope pe bula 18]

A Watsonia

[Abatusuminishe]

Kirstenbosch, Cape Town

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 18]

National Parks Board of South Africa