Ulubali lwa Mwanakashi mu Malembo

“Uyu alainikwa Umwanakashi; ico mu mwaume e mo wene abuulilwe!”—UKUTENDEKA 2:23.

1, 2. (a) Ni shani fintu abantu bamo batontonkanya ukuti e fyo Baibolo imona abanakashi? (b) Pa kuba uwa mulinganya, kulinganya nshi kulingile ukucitwa, kabili ni shani fintu icitabo cimo ica kuloshako cilondolola?

NI SHANI fintu Amalembo ya Mushilo yamona abanakashi? Amatontonkanyo pali ici yalapusanapusana. Icitabo cimo ica nomba line pali uyu mutwe wa lyashi cilondolola ukuti: “Imfundo yabako iya ndakai ili ya kuti Baibolo yalicefya abanakashi.” Abantu bamo batunga ukuti mu fiputulwa fya iko fyonse fibili ifya ciHebere ne ciGreek ca iko, Baibolo yabe ya kucikilisha ku banakashi. Bushe ico ca cine?

² Pa kubo wa mulinganya, cili calingisha intanshi ukubebeta ifyo abanakashi basungilwe mu nshita sha Baibolo pa kati ka bantu na bantu abashapepele Yehova. Mu kutumpuluka kumo ukwa pa kale ukwabeleshe ukupepa kwa kwa lesa nyina, abanakashi balicindikwe pamo nge fipasho fya kusanda. Bamoneka ukuba abacindikwe nga nshi mu Babilonia na Egupti. Lelo kumbi tabacitilwe bwino. Mu Ashuri ya pa kale umwaume aali na maka ya kutamfya umukashi wakwe apo afwaila kabili nelyo fye ukumwipaya nga ca kuti aali uwabulwe cishinka. Ku nse ya ŋanda, aali no kufwala icitambala. Mu Greece na Roma, banakashi beka abakankaala, abo abengi aba bene baali bakunshi, nelyo bacilende bapulamo, e bakwete shuko ku masomo kabili e baipakishe icipimo cimo ica buntungwa. E ico, cili ca kupembesula ukubelenga muli The New International Dictionary of New Testament Theology ukuti:a “Mu kucilana ne calo cashala ica ku kabanga (ica butotelo), wene [umwanakashi mu Malembo ya ciHebere] aishibikwa pamo ngo muntu kabili pamo ngo munankwe wa mwaume.” Ici calondololwa bwino mwi buku lya kusondwelela ilya Malembo ya ciHebere, umo kasesema wa kwa Yehova alondolola umukashi wa mwaume pamo ngo ‘munankwe,’ ukulundako kuti: “Ku mukashi wa bulumendo bobe wifutikako.”—Malaki 2:14, 15.

Abumbilwe Pamo ngo Wapalana no Mwaume

3 no tulembo twa pe samba. (a) Pa numa ya kubumba Adamu, milimo nshi Yehova amupeele? (b) Nelyo fye cingati aali talakwata umukashi, cinshi cali ica cine kuli Adamu pa ntanshi ya kubumbwa kwa kwa Efa, kabili cinshi cali na kabili ica cine kuli “Adamu wa kupelelekesha,” Yesu?

³ Ukulingana na Baibolo, Yehova abumbile Adamu “ku lukungu lwa mushili” no kumubika mwi bala lya Edene, ku kulilima. Lesa aletele ifinama fya mu mpanga ifya mwi bala ne fyuni fipupuka kuli Adamu pa kuti engafibebeta no kufipeela amashina. Mu kati ka nshita iili yonse intu casendele Adamu ukucite ci, aali eka. Ku milimo intu apokelele ukufuma kuli Yehova ukufika pali iyo nshita, aali uwapwililika, uwakumanina, uushabulwa akali konse.b Takwete “wa kumwafwa uwayana nankwe.”—Ukutendeka 2:7, 15, 19, 20.

4, 5. (a) Lintu cishali icisuma na kabili kuli Adamu ukutwalilila eka, cinshi Yehova acitile? (b) Mulimo nshi uwa nshita yalepa Yehova apeele kuli Adamu na Efa, kabili cinshi cintu ici cali no kufwaya kuli bonse babili?

⁴ Nangu cibe fyo, pa numa inshita imo ibe naipitapo, Yehova abilishe ukuti tacali “cisuma umuntu ukuba eka,” kabili atwalilile ukupayanishisha Adamu umunankwe wa kwakana nankwe mu milimo yalaalilile ku ntanshi. Alengele Adamu ukukanaumfwa ubukali, afumishe lumo ulwa mu mbafu shakwe, no kulupanga umwanakashi, ‘ifupa lya mu mafupa ya kwa Adamu kabili umunofu wa mu munofu wakwe.’ Nomba Adamu aali no kukwata “uwa kumwafwa,” “uwayana nankwe,” nelyo uwapalana nankwe. “Kabili Lesa alibapaalile, Lesa atile kuli bene, Fyaleni, fuleni, kumaneni pe sonde no kupanasha; kabili mube na bukateka kwi sabi lya muli bemba, na ku fyuni fya mu lwelele, na ku fya mweo fyonse ifyenda pe sonde.”—Ukutendeka 1:25, 28; 2:18, 21-23.

⁵ Mona ukuti uyu mulimo wapeelwe kuli “bene,” kuli bonse babili umwaume no mwanakashi. Ukubombela kwabo pamo takwali no kupeleshiwa ku kwisushe sonde. Kwali na kabili no kusanshamo ukunashe sonde no kukwato kuteka kwalinga pali fyonse ifibumbwa fya pa nshi ko. Cali no kufwaya imibele ya kulamuka ne ya ku mupashi, kabili bonse babili umwaume no mwanakashi balikwete amaka yakabilwa ku kulundulula ifi mu kumfwana no kufwaya kwa kwa Lesa.

Ulubali lwa Mwanakashi Ulwabamo Kupelulula

6. (a) Cinshi cintu Baibolo ilangilila pa lwa bukose bwalinganako ubwa ku mubili ubwa mwaume no bwa mwanakashi? (b) Ni shani fintu abanakashi baali no kucita bwino ukupelulula pa kupokelela imitantikile ya kwa Yehova iya fintu?

⁶ Kwena, ukunashe sonde kwali no kusenda na kabili ubukose. Mu mano yakwe ayashapelela, Yehova abumbile Adamu intanshi, e lyo ni Efa. Abumbilwe ‘ukufuma mu mwaume,’ “alengeelwe umwaume,” kabili mu kumonekesha mu kuba no bukose bwacepelako ubwa ku mubili ukucila umwaume. (1 Timote 2:13; 1 Abena Korinti 11:8, 9; linganyeniko 1 Petro 3:7.) Iyi e mibele ya bumi intu abalwile nsambu sha banakashi, na banakashi bambi na bo bene, bamoneka ukukwata ubwafya ukupokelela. Kuti mu cishinka bakwatishe nsansa nga ca kuti baeseshe ukumfwikisha umulandu Yehova atantike fintu muli iyi nshila, muli ifyo ukupokelela ulubali lwabo ulwapeelwa na Lesa. Abantu abailishanya pa lwa mitantikile ya kwa Lesa kuti pambi balinganishiwa kuli mwaanga uukutumana mu cisansaala cakwe pa mulandu wa kuti tali uwakosa nge fyaba akafumfuma, mu cifulo ca kupupuka ukuya ku musambo wasumbuka no kwimba mu kutasha pa fya bupe fyaibela Lesa amupeela.

7. Mulandu nshi Adamu aali mu cifulo cisuma ukubelesha bumutwe pali Efa na bana abali bonse abaali no kufyalwa, lelo bushe ici cali ku kucenwa kwa kwa Efa?

⁷ Ilyo Efa talabumbwa, Adamu ukwabulo kutwishika anonkele ukubelesha ukwingi mu mikalile. Mu kati ka iyi nshita, Yehova apeele wene amakambisho yamo yamo. Adamu aali no kufisha aya ku mukashi wakwe, muli ifyo ukubomba ngo wa kulandilako Lesa. Mu kubamo kupelulula, nga alibuulile ubutungulushi mu milandu yonse ukukuma ku kupepa ne mibombele ya bukapepa intu baali no kucita mu kuba ne cilolwa ca kupwishishisha umulimo wabo. Lintu abana bafyelwe, aali no kuba umutwe wa lupwa. Lelo ici tacali no kuba ku kucenwa kwa mukashi wakwe. Ukucila, cali no kuba ku busuma bwa mukashi pantu aali no kukwata umuntu umo uwa kumutungilila lintu abomfeshe ubulashi bwakwe ubwapeelwa na Lesa pa bana bakwe.

8. Muyano nshi uwa cipope ca bulesa ica fintu walondololwa muli Baibolo?

⁸ Ukulingana ne cipope ca bulesa ica fintu, Adamu aali no kulubulula kuli Yehova, Efa aali pe samba lya bumutwe bwa kwa Adamu, abana abali bonse baali no kuba pe samba lya butungulushi bwa bafyashi babo, kabili ifinama fyali mu kunakila ku mutundu wa buntunse. Umwaume no mwanakashi balikwete imbali shabo shiine, kabili umo umo aali no kwikala ubumi bwa nsansa kabili ubwa kusandulula. Muli ifyo, ‘fyonse fyali no kucitwa busaka busaka kabili mu kukonkana.’—1 Abena Korinti 11:3; 14:33, 40, utulembo twa pe samba.

Ulubembu Lyanyongenye Ulubali lwa Mwanakashi

9, 10. Fyali fya kufumamo nshi ifya kuwila mu lubembu ku mwaume no mwanakashi, kabili ni muli cinshi ici cafumamo ku banakashi abengi?

⁹ Mu cifyalilwa, ukwingilila kwa lubembu no kukanapwililika muli Paradise wa kubalilapo fyaonawile iyi mitantikile ya muyano iya fintu. (Abena Roma 7:14-20) Fyaletele ubwafya ku mwaume wa bucipondoka no mukashi wakwe uwabulwe cumfwila. (Ukutendeka 3:16-19) Ukutule lyo, abaume abengi aba kaso balibomfya bubi bubi bumutwe bwabo ubwakwate nsambu, ukuleta ukucula ukwingi ku banakashi ukupulinkane nkulo shonse.

¹⁰ Ukumwena libela ici ciine ca kufumamo ca lubembu, Yehova asosele kuli Efa ati: “Kuli balo e kukalalolo kufuluka kobe, na o akulakuteka.” (Ukutendeka 3:16) Uku kucikilisha kwa kubomfya bubi bubi takwaba e kubelesha kwalinga ukwa bumutwe. Kwabelebesha imibele ya lubembu iya mwaume kabili no kukanapwililika kwa mwanakashi, pantu pa nshita shimo abanakashi balicula pa mulandu wa kuti balyesha ukucandilila ubulashi bwa balume babo.

11. Cinshi cili ca cine ku banakashi abengi, kabili cinshi cintu kalemba umo alembele pa lwa banakashi mu nshita sha fikolwe?

¹¹ Lelo ukufika ku cipimo cintu ifishinte fya Baibolo fyalambatilwako, abanakashi abengi balisanga ukwikushiwa ne nsansa. Ici e fintu cali nelyo fye ni mu nshita sha fikolwe. Ukulanda ulwa cilya ciputulwa ca nshita mu citabo cakwe La Bible au Féminin (Baibolo mu Musango wa Canakashi), kalemba Laure Aynard alemba ukuti: “Icili ukucilisha icapulamo muli aya mabulondoloshi yonse cili lubali lwacindama ulubombwa na banakashi, icilumba cabo mu menso ya fikolwe, ukuitendekelako kwabo ukwashipa, ne mibele ya buntungwa intu baikelemo.”

Abanakashi pe Samba lye Funde lya kwa Mose

12, 13. (a) Yali mibele nshi iya banakashi pe samba lye Funde lya kwa Mose? (b) Ni shani fintu abanakashi baali lwa ku mupashi pe samba lye Funde?

¹² Ukulingana na mafunde ya kwa Yehova ayapeelwe ukupitila muli Mose, abakashi baali no “kuteeswa.” (Amalango 13:6, NW) Ukukatama kwa bakashi kwali no kucindikwa mu milandu ya kwampana kwa bwamba, kabili takwali umwanakashi uwali no kucendwa mu kwampana kwa bwamba. (Ubwina Lebi 18:8-19) Abaume na banakashi balilingene ku cinso ce funde nga ca kuti basangilwe no mulandu wa bucende, ukulalana kwa mu lupwa, nelyo ukulala ne finama. (Ubwina Lebi 18:6, 23; 20:10-12) Ifunde lyalenga yasano lyafwaile ukuti umucinshi walingana upeelwe kuli wishi na nyina.—Ukufuma 20:12.

¹³ Ukucila pali fyonse, Ifunde lyapayanishishe abanakashi ishuko lya mu nshita ilyakumanina ku kulundulula bumupashi bwabo. Bamwenenemo ukufuma ku kubelenga kwe Funde. (Yoshua 8:35; Nehemia 8:2, 3) Bafwaikwe ukubaka imitebeto ya butotelo. (Amalango 12:12, 18; 16:11, 14) Bayakene mwi Sabata lya cila mulungu kabili baali na maka ya kucita umulapo wa bwina Nasiri. (Ukufuma 20:8; Impendwa 6:2) Balikwete ukwampana kwa pa lwabo na Yehova kabili bapepele kuli wene ngo muntu umo umo.—1 Samwele 1:10.

14. Cinshi cintu uwasambilila Baibolo uwa ciKatolika asosa pa banakashi ba ciHebere, kabili cinshi cingasoswa pa lwa lubali lwa mwanakashi pe samba lye Funde?

¹⁴ Ukulanda pa lwa banakashi ba ciHebere, uwasambilila Baibolo ya ciKatolika Roland de Vaux alemba ukuti: “Ukubombesha konse pa ŋanda mu cishinka kwalemuwila; alesakamana imikuni, abombele mu mabala, aipike ica kulya, alipikwile, na fimbipo. Ici conse icimoneka ica kunasha, nangu cibe fyo, ukutali ukufuma ku kucefya imibele ya mwanakashi, yamunonkele ukulangulukilako. . . . Kabili ifyo fiputulwa fya limo limo ifitupeela icitontonshi mwi senge lya bumi bwa lupwa filango kuti umukashi wa mu bena Israele alitemwikwe no kukutikwa ku mulume wakwe, no kusungwa na wene pamo ngo walingana nankwe. . . . Kabili takuli kutwishika ukuti ici cali e cikope ca lyonse. Cali kubelebesha kwa busumino ukwa cisambilisho cabakilwe nge cashila mu Ukutendeka, uko Lesa asoswa ukuti abumbile umwanakashi pamo ngo munankwe wa kwaafwa ku mwaume, ku o aali no kukakatilako (Ukute. 2:18, 24); kabili icipandwa ca kulekelesha ica Amapinda cimba isha malumbo ya kwa namayanda musuma, uupaalwa na bana bakwe, ne cilumba ca mulume wakwe (Amapi. 31:10-31).” (Ancient Israel—Its Life and Institutions) Ukwabulo kutwishika, lintu Ifunde lyakonkelwe muli Israele, abanakashi tabasungilwe bubi bubi.

Abanakashi Bapulamo

15. (a) Ni shani fintu imyendele ya kwa Sara ilangilila ukwampana kwalinga pa kati ka mwaume no mukashi wakwe? (b) Mulandu nshi umulandu wa kwa Rahabu wawaminwa ukumonwa?

¹⁵ Amalembo ya ciHebere yabamo ifya kumwenako ifingi ifya banakashi abaali ababomfi bapulamo aba kwa Yehova Lesa. Sara apayanya icilangililo cawama ica fintu umwanakashi wa bukapepa engaba pa nshita imo ine uwanakila ku mulume wakwe kabili uwa kwaafwa kuli wene mu kucito kupingulapo. (Ukutendeka 21:9-13; 1 Petro 3:5, 6) Umulandu wa kwa Rahabu uli uwawaminwa ukumonwa. Ushinina ukupeela kwa mulandu ukubo kwa bufi ukwa kuti Yehova alikwate mpatila ya mushobo kabili wa kucikilisha ku banakashi. Rahabu aali ni cilende uushali umwina Israele. Yehova tapokelele fye wene pamo nga kapepa wakwe lelo pa mulandu wa citetekelo cakwe icikalamba, icatungililwe ne milimo ukusanshako ukwaluka kwa musango wa bumi, amubilishe umulungami. Mu kulundako, alambwile wene ne shuko lya cishibisho ca kuba icikolwe ca kwa Mesia.—Mateo 1:1, 5; AbaHebere 11:31; Yakobo 2:25.

16. Cinshi cintu ica kumwenako ca kwa Abigaili cilangilila, kabili mulandu nshi inshila yakwe iya ncitilo yali iyalungamikwa?

¹⁶ Ukulangilila icishinka ca kuti Yehova tafwaya umukashi ukuba uwanakila mu bupofu ku mulume wakwe uli mulandu wa kwa Abigaili. Umulume wakwe aali mukankaala, mu kuba ne mikuni ikalamba iya mpaanga ne mbushi. Lelo aali “uwayafya kabili umubi imicitile yakwe.” Abigaili akene ukukonka umulume wakwe mu nshila yakwe iyabipa. Ukulanga ukushilimuka, amano yasuma, ukuicefya, no muntontonkanya wayangufyanya, acilikile imibele iyali no kubamo akayofi ku ba mu ŋanda yakwe, kabili apaalilwe mu kufumba kuli Yehova.—1 Samwele 25:2-42.

17. (a) Lishuko nshi ilyapulamo abanakashi bamo bakwete muli Israele? (b) Lisambililo nshi ica kumwenako ca kwa Miriamu cakwatamo ku banakashi ba Bwina Kristu abengapeelwa pambi amashuko yamo yamo aya mulimo?

¹⁷ Abanakashi banono baali nelyo fye bakasesema banakashi. E fyali Debora, mu kati ka nshita ya Bapingushi. (Abapingushi, ifipandwa 4 na 5) Hulda abomfiwe pamo nga kasesema mwanakashi muli Yuda, mu kwipipa pa ntanshi ya bonaushi bwa Yerusalemu. (2 Ishamfumu 22:14-20) Umulandu wa kwa Miriamu wawaminwa ukumona. Nangu cingati alandwa pamo nga kasesema mwanakashi, uwatuminwe na Yehova, mu kumonekesha ili ishuko lyamulengele ukuituumika pa nshita imo. Afililwe ukwishiba ubulashi buntu Yehova ali napeela ndume yakwe Mose uwacaice ukutungulula Israele, kabili alikandilwe pali ico, nangu cingati mu kumonekesha alilapile kabili alipuupuutwilwe.—Ukufuma 15:20, 21; Impendwa 12:1-15; Mika 6:4.

Abanakashi pe Samba lya buYuda

18, 19. Yali mibele nshi iya banakashi pe samba lya buYuda, kabili ni shani fintu ici caishileko?

¹⁸ Pamo nga fintu tumwene, Ifunde lya kwa Mose lyacingilile insambu sha banakashi kabili, lintu lyakonkelwe, lyasuminishe banamayo ukutungulula ubumi bwa kwikusha. Lelo ilyo inshita yapitile, ukucilisha pa numa ya konaulwa kwa Yerusalemu mu 607 B.C.E., kwaimineko ubutotelo bwa buYuda, ubwashimpilwe maka maka pa fishilano fya pa kanwa ukucila pe Funde lyalembwa ilya kwa Yehova. Ukufuma mu mwanda wa myaka walenga ine B.C.E. ukuya ku ntanshi, ubuYuda bwapokelele amano ya buntunse ayengi aya ciGreek. Ilingi line sana bamano ya buntunse aba ciGreek bapeele ukusakamana kunono ku nsambu sha banakashi, e co kwaliko ukubwelelako pa nshi ukwalinganako mu mibele ya banakashi mu kati na nkati ka buYuda. Ukufuma mu mwanda wa myaka walenga itatu B.C.E., abanakashi batendeke ukupaatululwa ukufuma ku baume mu masunagoge ya ciYuda kabili bafuupwilwe ukubelenga Torah (Ifunde lya kwa Mose). Encyclopaedia Judaica isumina ukuti: “Pamo nge ca kufumamo abanakashi banono e basambilile.” Amasomo yali maka maka ya balumendo.

¹⁹ Mu citabo cakwe Jerusalem in the Time of Jesus, J. Jeremias alembo kuti: “Ukulangulukila fyonse pamo, icifulo ca banakashi mu mafunde ya butotelo calumbululwa mu kucilapo kuwama muli iyi nshila iibwekeshiwapo mu kutwalilila: ‘Abanakashi, abasha na bana (ba Bena fyalo).’ . . . Kuti pambi twalundako kuli ici conse ukuti kwaliko amatontonkanyo ayengi aya kusuulwa ayalumbulwilwe pa banakashi. . . . E ico twalikwate mimwene ya kuti ubuYuda mu nshita ya kwa Yesu na kabili bwalikwete itontonkanyo lya kucenda nga nshi abanakashi.”

Abanakashi ba Busumino Abalelolela Mesia

20, 21. (a) Te mulandu ne mibele ya misuula iya ntungulushi sha butotelo isha ciYuda ukulola ku banakashi, ni bani baali no kusangwa pa kati ka abo abaali abalola ilyo inshita ya kwa Mesia yapaleme? (b) Cinshi cilango kuti Elisabete na Maria balikwete ukuipeelesha kwashika ukwa bukapepa?

²⁰ Iyi mibele ya misuula ukulola ku banakashi yali ni nshila imbi intu barabi ba ciYuda ‘basangwile cebo ca kwa Lesa ica fye ku ca cishilano cabo.’ (Marko 7:13) Lelo te mulandu no ku kusuulwa, ilyo inshita ya kwisa kwa kwa Mesia yapaleme, abanakashi bamo aba bukapepa baali abalola mu kwibukila. Umo uwa muli aba aali ni Elisabete, umukashi wa kwa shimapepo Sekaria umwina Lebi. Wene no mulume wakwe bali “abalungama . . . ku menso ya kwa Lesa, baleenda aba kaele mu mafunde yonse ne fipope fyonse fya kwa [Yehova, NW].” (Luka 1:5, 6) Elisabete alisenaminwe na Yehova mu kuti, nangu cingati aali ŋumba kabili uwapilulule nshiku, abele nyina wa kwa Yohane Kabatisha.—Luka 1:7, 13.

²¹ Ukuseshiwa no mupashi wa mushilo, Elisabete alumbulwile ukutemwa kwashika ku mwanakashi umbi uwa bukapepa uwa mu kasuba kakwe, umuntu wakwe uwe shina lya Maria. Lintu, mupepi na ku mpela ya 3 B.C.E., malaika Gabriele aishibishe Maria ukuti aali no kwimita mu cipesha amano umwana (Yesu), alandile kuli wene ati, “We wasenaminwa,” ukulundako kuti: “[Yehova, NW] ali nobe.” Mu kwangufyanya pa numa, Maria atandalile Elisabete, uwamupaalile no mwana ashilafyalwa uwali mwi fumo, ukwita Yesu “Shikulu” wakwe nelyo fye ilyo talafyalwa. Ilyo line fye, Maria apuulike mu numbwilo ya kulumbanya kuli Yehova iipeelo bunte bwalongoloka ku kuipeelesha kwakwe ukwashika ukwa bukapepa.—Luka 1:28, 31, 36-55.

22. Pa numa ya kufyalwa kwa kwa Yesu, mwanakashi nshi uutiina Lesa alangile ukuti aali pa kati ka abo abalelolela Mesia?

²² Lintu Yesu afyelwe kabili Maria amuletele kwi tempele mu Yerusalemu ku kumutambika kuli Yehova, umwanakashi umbi uutiina Lesa, kasesema mwanakashi umukoloci Ana, alumbulwile ubuseko bwakwe. Abwekesho kutootela kuli Yehova no kulanda pa lwa kwa Yesu kuli bonse abalelolela mu kusakamikwa Mesia walaiwe.—Luka 2:36-38.

23. Ni shani fintu umutumwa Petro alanda ulwa banakashi ba busumino aba pa ntanshi ya Bwina Kristu, kabili fipusho nshi fikabebetwa mu cipande cikonkelepo?

²³ Muli ifyo, ilyo inshita ya butumikishi bwa kwa Yesu ubwa pe sonde yapaleme, kwali kuciliko “abanakashi ba mushilo abalecetekela Lesa.” (1 Petro 3:5) Bamo aba muli aba banakashi babele abasambi ba kwa Kristu. Ni shani fintu Yesu abasungile? Kabili bushe kuliko abanakashi ilelo abapokelela mu buseko ulubali lwabo nga fintu lwalondololwa muli Baibolo? Ifi fipusho fikabebetwa mu cipande cikonkelepo.

[Amafutunoti]

Ifipusho fya Kupitulukamo

◻ Ni shani fintu imisungile ya banakashi muli Israele yacilene na ilya iya mu fyalo fimbi?

◻ Fyali fifulo nshi ifyaampanako ifya kwa Adamu na Efa, kabili mulandu nshi?

◻ Mibele nshi abanakashi ba cina Israele bakwete pe samba lye Funde, kabili bushe baali ababipilwa lwa ku mupashi?

◻ Masambililo nshi yamo ayali no kusambililwa ukufuma ku bumi bwa banakashi bapulamo mu Malembo ya ciHebere?

◻ Fya kumwenako nshi fyawama ifya citetekelo fingasangwa te mulandu ne mimwene mu buYuda?

[Akabokoshi pe bula 10]

“UMWANAKASHI UUTIINA YEHOVA”

“10 Umukashi wa bunyinu, ni ani engamusanga? Umutengo wakwe wa patali ukucila bakorali. 11 Umutima wa kwa wiba walimutetekela, no kukanabulwe ca kumwenamo; 12 acita wiba ubusuma, ububi iyo, inshiku shonse sha mweo wakwe. 13 Afwailisha amasako ya mpaanga na kolokondwe, no kubombako ku minwe ya kwanga. 14 Ali nge ngalaba sha bamakwebo, alete filyo fyakwe ukufumo kutali. 15 Abuuka ilyo kucili ubushiku, apeela ne ca kulya ku ba mu ŋanda yakwe, ica kulya ca cipope ku bakashana bakwe. 16 Aetetule mpanga, no kuishita; ku fya kunonka fya minwe yakwe alime cilime ca myangashi. 17 Akakano bukose mu musana, alenga na maboko yakwe ukutalila. 18 Amono kuti kwawamo kusanduluka kwakwe; inyali yakwe taishimo bushiku. 19 Ukuboko kwakwe atambalika kuli nsengwansengwa, ne minwe yakwe ifumbato mupindo. 20 Afungulwile minwe yakwe ku balanda, no kuboko kwakwe atambalikila ku babusu. 21 Tatiinina aba mu ŋanda yakwe imfula yabuuta; pantu aba mu ŋanda yakwe bonse bafwale shakashika ce. 22 Aicitila ifya kukupana; ifya kufwala fyakwe fya kolokondwe ne shakashikila. 23 Wiba abo waishibikwa mu mpongolo, ilyo aikala na bakalamba ba calo. 24 Ifya kufwala fya kolokondwe acita no kufipoosa; amalamba apoosa ku ba makwebo. 25 Ukukosa no kupulama e fya kufwala fyakwe; aseka ne nshiku ishikesa. 26 Aasamuna akanwa kakwe mu kusosa amano; na malango ya luse yaba pa lulimi lwakwe. 27 Alolekeshe mibombele ya ba mu ŋanda yakwe; icilyo ca bumbokoya talyako. 28 Abana bakwe baima no kumulumbwilo kupaalwa; wiba amutasha, ati: 29 Abana banakashi abengi bacito bunyinu, lelo iwe wacisha bonse. 30 Iciyembo ca kulufya, no kuyemba mupu, lelo umwanakashi [uutiina Yehova, “NW”], wene akatashiwa. 31 Umupeele ifisabo fya minwe yakwe; uleke imilimo yakwe imutashishe mu mpongolo.”—Amapinda 31:10-31.

[Icikope pe bula 8, 9]

Icifulo ca mwanakashi mu lupwa calikatamikwe