Icipandwa 2

Umutwe Ukalamba uwa Baibolo

Ukwilula Amalembo Inkama shafungilwe mwi buku lya Ukusokokolola pa nshita yalepa shapelengenye abasambi bafumaluka aba Baibolo. Mu nshita ya kwa Lesa iyalinga, isho nkama shali no kufungulwa, lelo shani, lilali, kabili kuli bani? Umupashi wa kwa Lesa weka e wingalenga ukwishibikwa ubupilibulo lintu inshita yasontwa ilepalamina. (Ukusokolola 1:3) Isho nkama shashila kuti shasokololwa ku basha bapimpa aba kwa Lesa pe sonde mu kuti bengakoshiwa ukulenga ukwishibikwa amapingushi yakwe. (Linganyako Mateo 13:10, 11.) Taciletungwa ukuti ubulondoloshi muli ici citabo buli ubushingaluba. Ukupala Yosefe wa pa kale, tuleti: “Bushe te ya kwa Lesa imishimbwile?” (Ukutendeka 40:8) Pa nshita imo ine, nangu cibe fyo, twalicetekela mu kushangila ukuti ubulondoloshi bwaimikwa muno buumfwana na Baibolo apo yapela, ukulangisha ifyo ubusesemo bwa bulesa bwafikilishiwa mu kumonekesha mu ficitika fya mu calo fya nshita shesu ishabamo akayofi.

1. Mifwaile nshi iikalamba iya kwa Yehova?

IPINDA lya Baibolo litila: “Impela ya mulandu isuma ukucilo kutendeka kwa uko.” (Lukala Milandu 7:8) Mwaba ni mwi buku lya Ukusokolola emo tubelenga ukupwishiwa kwamonekesha ukwa mifwaile ikalamba iya kwa Yehova ukucindike shina lyakwe pa ntanshi ya kubumbwa konse. Nga fintu Lesa abilishe inshita ne nshita kuli umo uwa bakasesema bakwe babangilile ukuti: “Bakeshibe ukuti ni ne Yehova.”—Esekiele 25:17; 38:23.

2. Kwishiba nshi kwikusha uko Ukusokolola, pamo pene na mabuku ya mu kubangilila aya Baibolo, fitwafwilisha ukukwata?

² Nga fintu fye Ukusokolola kwalondolola mu kumfwike impela ya kucimfya iya milandu, e fyo imitendekele ya iko yalondololwa kuli ifwe mu mabuku ya kubangilila aya Baibolo. Mu kubebeta ici calembwa, twalitungululwa ku kwiluka ifikansa fyabimbwamo no kukwate cilolwa conse ica mifwaile ya kwa Lesa. Ifyo cabe icakwikusha ici! Ukulundako, cifwile ukutubimbula ku mibombele yesu, mu kuti twakane mu nshita ya ku ntanshi iya kusungusha iipembelelo mutundu wa muntu. (Ilumbo 145:16, 20) Pali ici cishinka, camoneka ukulinga ukulanda ifya ku numa no mutwe wa lyashi onse uwa Baibolo, mu kutila twakwata mu muntontonkanya ifikansa fikalamba ifilolenkene no mutundu wa muntu onse nomba, pamo pene ne mifwaile yalondololwa mu kulengama iya kwa Lesa iyakupikulula ifyo fikansa.

3. Busesemo nshi mwi buku lya Ukutendeka bwaimika umutwe wa Baibolo yonse, ukusanshako no Ukusokolola?

³ Ibuku lya kubalilapo ilya Baibolo, Ukutendeka, lishimika ulwa “kutendeka” kabili lilondolola imilimo ya kwa Lesa iya kubumba, ukusanshako ububumbo bwakwe bwa kupulamika pe sonde, umuntu. Ukutendeka na kabili kwaimika ubusesemo bwa kubalilapo ubwa bulesa, ubwalandilwe kuli Lesa umwine mwi bala lya Edene imyaka 6,000 iyapitapo. Insoka yabomfiwe fye ukubepa umwanakashi wa kubalilapo, Efa; mu kukonkapo umwanakashi abeleleke umulume wakwe, Adamu, ukuilunda kuli wene mu kutobe funde lya kwa Yehova mu kulya ku “umuti wa kulengo kwishibo busuma no bubi.” Mu kupeela ubupingushi pali babili ababembu, Lesa atile ku nsoka: “Ndebika no bulwani pa kati ka iwe no mwanakashi, kabili pa kati ka bufyashi bobe no bufyashi bwakwe: bwene bwakulakulasa ku mutwe, nobe wakulabulasa ku citende.” (Ukutendeka 1:1; 2:17; 3:1-6, 14, 15) Ubo busesemo bwaimika umutwe wa Baibolo onse, ukusanshako Ukusokolola.

4. (a) Pa numa Lesa asosele ubusesemo bwa kubalilapo, cinshi cacitike ku bafyashi besu ba ntanshi? (b) Mepusho nshi yemako ukukuma ku busesemo bwa ntanshi, kabili mulandu shi tukabila ukwishiba amasuko?

⁴ Mu kwangufyanya pa numa ya kubilisho busesemo, Lesa atamfishe abafyashi besu aba kubalilapo ukufuma mu Edene. Tabaali na kabili no kulolesha ku ntanshi ku bumi bwa muyayaya mu Paradise; bali no kwikala ubumi bwabo mwi sonde lishapekanishiwa ku nse. Pe samba lya kupingwilwa ku mfwa, bali no kuletako abana bakokomenwa no lubembu. (Ukutendeka 3:23–4:1; Abena Roma 5:12) Cinshi, nangula ni fyo, cintu ubusesemo bwa mu Edene bupilibula? Ni bani babimbwamo? Bwasuntinkana shani no Ukusokolola? Bukombe nshi bwakwata kuli ifwe ilelo? Mu kuti tunonke ukwilulukwa kwa pa lwesu ukufuma ku kusonga kwa ca kucitika ica bulanda icatungulwile ku kubilisha kwa kwa Yehova ubo busesemo, caba ca kwangwako kukalamba ukuti twishibe ifyasuko kuli aya mepusho.

Abalumbuka mu Cilangililo

5. Lintu insoka yabepele Efa, cinshi calundulwike ukukuma kuli bumulopwe bwa kwa Lesa ne shina lyakwe, kabili ni shani ifikansa fikapwishiwa?

⁵ Ubusessemo bwa pa Ukutendeka 3:15 bwalungikwe ku nsoka iyabepele kuli Efa, ukutubulula kuli wene ukuti takafwe pa kukanaumfwila kwakwe lelo ukuti akaba uwaikalila, lesa mwanakashi. Muli fyo insoka yalangishe Yehova ukuba kabepa ukutunga ukuti abantunse kuti bawamya ulubali lwabo mu kukana ukuteka Kwakwe kwapulamo. (Ukutendeka 3:1-5) Bumulopwe bwa kwa Yehova bwalisonsombelwe ne shina lyakwe lisuma ukukantaikwa. Ibuku lya Ukusokolola lilondolole fyo Kapingula walungama, Yehova, abomfya ukuteka kwa Bufumu bwa Mwana wakwe, Yesu Kristu, ku kwebela bumulopwe bwakwe no kufumyapo umusaalula pe shina lyakwe.—Ukusokolola 12:10; 14:7.

6. Ni shani Ukusokolola kwishibisha uwalandile kuli Efa ukupitila mu nsoka?

⁶ Pamo nga kwi shiwi lya “nsoka,” bushe libomba fye ku nsoka ya cine cine kweka? Te ifyo iyo! Ukusokolola kulangisha kuli ifwe icibumbwa ca ku mupashi icabipisha icasosele mu nsoka. Cali “ciŋwena cikalamba . . . icisoka cikote iciitwa [Ciwa, NW] kabili Satana, icilufya bonse abaikala mu calo conse,” “yabepele Efa mu bucenjeshi bwa iko.”—Ukusokolola 12:9; 2 Abena Korinti 11:3.

7. Cinshi cilangisho kuti umwanakashi wa pa Ukutendeka 3:15 aba wa mupashi?

⁷ Ukutendeka 3:15 mu kukonkapo kulanda ulwa “mwanakashi.” Bushe aali ni Efa? Mu kubako aitontonkenye ukuba e o. (Linganyako Ukutendeka 4:1.) Lelo ubulwani bwatwalilila pa kati ka kwa Efa na Satana bwali ubushingacitikako lintu Efa afwile pa myaka ukucila pali 5,000 iyapitapo. Ukulundapo, apo Insoka yalungikweko kuli Yehova mupashi uushimoneka, tufwile ukucetekela uyo ukuba umwanakashi na o uwa bufumu bwa mupashi. Ukusokolola 12:1, 2 kushininkishe ici, ukulangisho kuti uyu mwanakashi wa mu mampalanya kuteyanya kwa kwa Yehova ukwa ku mulu ukwa fibumbwa fya mupashi.—Mona kabili Esaya 54:1, 5, 13.

Imbuto Shibili mu Kukaanya

8. Mulandu nshi tufwile ukuba abasekelela mu kushika ku casoswa nomba ku lwa mbuto shibili?

⁸ Imbuto shibili mu kukonkapo shimoneka pa Ukutendeka 3:15. Tufwile ukuba abasekelela mu kushika muli shi, pantu shayampana ne fikansa fikalamba fya bumulopwe bwawaminwa linwe sonde. Ici cibimbamo uuli onse uwesu, napamo nga mwaice nelyo umukalamba. Ni luli kwi ulwa ishi mbuto usobolapo?

9. Cinshi ulubuto lwa Nsoka mu cine cine lusanshamo?

⁹ Intanshi, kuliko ulubuto, nelyo ubufyashi, bwa Nsoka. Ni buli kwi ubu? Mu kwebekesha busanshamo bonse ifibumbwa fya mupashi ifyailundile kuli Satana mu kupondoka kwakwe ifyo mu kupelako “fyapooselwe pamo nankwe” ku lubali lwa pe sonde. (Ukusokolola 12:9, NW) Apo Satana, nelyo Beelsebuli, e “kateka wa fiwa,” caba icamonekesha ukuti e fyapanga ukuteyanya kwakwe kushimoneka.—Marko 3:22; Abena Efese 6:12.

10. Ni shani Baibolo ishibisha bambi pamo ngo lubali lwa lubuto lwa kwa Satana?

¹⁰ Ukulundapo, Yesu aebele intungulushi sha butotelo bwa ciYuda isha kasuba kakwe ati: “Imwe muli ba kwa shinwe [Ciwa, NW], ne fya lunkumbwa fya kwa shinwe e fyo mufwayo kucita.” (Yohane 8:44) Ku kukaanya kwabo Yesu Umwana wa kwa Lesa, isho ntungulushi sha butotelo balangishe ukuti na bo bene bali bufyashi bwa kwa Satana. Bali ulubali lwa lubuto lwa kwa Satana, ukumubombela nga shibo wa mampalanya. Abantunse bambi abengi ukupulinkana mu lyashi lya kale mu kupalako baliishibisha abene beka ukucita ukufwaya kwa kwa Satana, ukucilisha mu kukaanya no kupakasa abasambi ba kwa Yesu. Mu cinkumbawile, aba bantunse limbi kuti balondololwa pamo nga bapanga ulubali lumoneka ulwa kuteyanya kwa kwa Satana pe sonde.—Mona Yohane 15:20; 16:33; 17:15.

Ulubuto lwa Mwanakashi Lwaishibikwa

11. Pa myanda ya nshita, cinshi ico Lesa asokolola ukukuma ku lubuto lwa mwanakashi?

¹¹ Ubusesemo bwa pa Ukutendeka 3:15 mu kupelako bulosha ku lubuto lwa mwanakashi. Lintu Satana alelundulula ulubuto lwakwe, Yehova alepekanishisha “umwanakashi” wakwe, nelyo ukuteyanya kwakwe ukwa mu mulu ukwapalo mukashi, ukuletako ulubuto. Imyaka apepi na 4,000, Yehova mu kulundulukilako asokolwele ku bantunse ba cumfwila batiina Lesa ifishinka fyayampene ku kwisa kwa lubuto. (Esaya 46:9, 10) Abrahamu, Isaki, Yakobo, na bambi muli fyo kuti bakuule citetekelo mu bulayo bwa kuti ulubuto lukamonekela mu mutande wabo wa ntuntuko. (Ukutendeka 22:15-18; 26:4; 28:14) Satana na bantu bakwe ilingi bapakese ababomfi ba musango yo aba kwa Yehova pa mulandu wa citetekelo cabo cabulo kupungushima.—AbaHebere 11:1, 2, 32-38.

12. (a) Ni lilali kabili mu kuba na ca kucitika nshi ulubali lwalumbuka ulwa lubuto lwa mwanakashi lwafikile? (b) Yesu asubilwe ku mifwaile nshi?

¹² Mu kupelako, mu mwaka wa 29 uwa Nshita yesu Yaishibikwa, umuntu wapwililika Yesu ailangishe umwine eka pa Mumana wa Yordani kabili alibatishiwe. Palya Yehova afyele Yesu ku mupashi wa mushilo, atile: “Uyu e mwana wandi uwatemwikwa, umo mbekelwa.” (Mateo 3:17) Yesu aishibishiwe palya ngo watuminwe ukufuma ku kuteyanya kwa kwa Lesa ukwa ku mupashi mu mulu. Na kabili Asubilwe pamo nge Mfumu ya ku ntanshi iya Bufumu bwa mu mulu ubwali no kubwekeshapo bukateka pe sonde mwi shina lya kwa Yehova, muli fyo ukupwisha limo na limo ifikansa fyabimbilemo kamfulumende, nelyo bumulopwe. (Ukusokolola 11:15) Yesu, lyene, ali uwalumbuka Umo uwa lubuto lwa mwanakashi, Mesia wasobelwe.—Linganyako Abena Galatia 3:16; Daniele 9:25.

13, 14. (a) Mulandu nshi cishingatutulumushisha ukusambilila ukuti ulubuto lwa mwanakashi te kuti lube fye umuntu umo uwalumbuka? (b) Ni banga Lesa asoobola ukufuma mu mutundu wa muntu ukusanguka ulubali lwa cibili ulwa lubuto, kabili musango nshi wa kuteyanya untu bapanga? (c) Ni bani bambi babomba mu kwikatana no lubuto?

¹³ Bushe ulubuto lwa mwanakashi kuti lwaba fye muntu umo uwalumbuka? Cisuma, ni shani ku lubuto lwa kwa Satana? Baibolo ishibisha ulubuto lwa kwa Satana pamo ngo lwasanshamo ilongo lya bamalaika babifi na bantunse basaalula Lesa. Tacifwile kututulumusha, kanshi, ukwishiba ulwa mifwaile ya kwa Lesa ukusoobola bakasunga ba bumpomfu 144,000 ukufuma mu kati ka mutundu wa muntu ukuba bakateka banankwe ba bushimapepo no Lubuto lwa buMesia, Yesu Kristu. Ukusokolola kulosha kuli aba lintu kusosa ulwa kwa Ciwa, mu bulwani bwakwe ukulosha ku kuteyanya kwa mwanakashi wa kwa Lesa ukuti, “no kuya ku kulwa na basheleko ku [lubuto lwa, NW] mwanakashi.”—Ukusokolola 12:17; 14:1-4.

¹⁴ Mu Baibolo, Abena Kristu basubwa betwa bamunyina kwa Yesu, kabili nga bamunyina, bakana Shibo umo na nyinabo umo. (AbaHebere 2:11) Shibo ni Yehova Lesa. E co, nyinabo alingile ukuba “umwanakashi,” ukuteyanya kwa mu mulu ukwa kwa Lesa kwapala umukashi. Basanguka ulubali lwa cibili ulwa lubuto, Kristu Yesu ukuba lubali lwapulamo. Icilonganino ca aba Abena Kristu bafyalwa ku mupashi pe sonde cipanga ukuteyanya kwa kwa Lesa kumoneka ukubomba pe samba lya kuteyanya kwakwe kwapalo mwanakashi mu myulu, umo bakalundana na Kristu Yesu pa kubuuka kwabo. (Abena Roma 8:14-17; Abena Galatia 3:16, 29) Nelyo bashaba lubali lwa lubuto, amamilioni ya mpaanga shimbi abafuma mu nko shonse baleikatanishiwa ku kubomba no kuteyanya kwa kwa Lesa pe sonde. Bushe iwe uli umo uwa mpaanga shimbi? Lyene isubilo lyabamo insansa bumi bwa muyayaya mwi sonde lya paradise.—Yohane 10:16; 17:1-3.

Ifyo Ubulwani Bwalundulwike

15. (a) Londolola ukulunduluka kwa lubuto lwa kwa Satana ulwa buntunse no lwa bumalaika. (b) Cinshi cacitike ku lubuto lwa kwa Satana mu kati ka Lyeshi lya mu kasuba ka kwa Noa?

¹⁵ Ulubuto lwa kwa Satana ulwa buntunse lwatendeke ukumoneka mu kubangilila fye kwa lyashi lya mutundu wa muntu. Ku ca kumwenako, kwaliko Kaini, umuntunse wabalilepo ukufyalwa, “uwali wa [mubifi], kabili aipeye munyina” Abele. (1 Yohane 3:12) Pa numa, Enoke alandile ulwa kwisa kwa kwa Yehova “ne myanda mishila ya ba mushilo bakwe, ku kucito bupingushi pali bonse, no kushinina bonse abashipepa pa milimo yabo yonse ya kukanapepa, kabili pa fyayafya fyonse ifyo ababembu abashipepa balandile pali wene.” (Yuda 14, 15) Ukulundapo, bamalaika bapondweke bailundile kuli Satana kabili basangwike ulubali lwa lubuto lwakwe. Aba “bashile ubwikalo bwabo” mu myulu mu kuti basangule imibili ya munofu no kuupa abana banakashi ba bantu. Bafyele ubufyashi imikeulu yacila pa buntunse iya bakalulunkanya. Cilya calo caiswilemo ulukaakala no bubi, ica kuti Lesa aconawile mu Lyeshi, Noa wa citetekelo no lupwa lwakwe ukuba imibili ya buntunse yeka fye iyapusunswike. Bamalaika babule cumfwila—nomba ifibanda pe samba lya kulama kwa kwa Satana—bapatikishiwe ukusha abakashi babo aba buntunse bashama na bana babo imikeulu. Bafuulile imibili ya buntunse, ukubwelela ku lubali lwa mupashi uko bapembelela ukuputunkanya kwa kwa Lesa kuleangufyanya ukwa bupingushi pali Satana no lubuto lwakwe.—Yuda 6; Ukutendeka 6:4-12; 7:21-23; 2 Petro 2:4, 5.

16. (a) Wa culukusa nshi amoneke pa numa ya Lyeshi, kabili ni shani ailangisho kuti aali ulubali lwa lubuto lwa kwa Satana? (b) Ni shani Lesa acilime abali no kuba bakakuula ba lupungu lwa Babele?

¹⁶ Mu kwipipa pa numa ya Lyeshi likalamba, uwa culukusu uwainikwe Nimrode amoneke pe sonde. Baibolo imulondolola pamo ngo “mubamfi uwakosa ku cinso ca kwa Yehova”—mu cine cine ulubali lwa lubuto lwa Nsoka. Ukupala Satana, alangishe umupashi wa kupondoka no kukuula umusumba wa Babele, nelyo Babiloni, mu kusuusha imifwaile ya kwa Yehova iya mutundu wa muntu ukusalangana ukwisushe sonde. Iciyembo ca Babiloni cali no kuba icilupungu icikalamba ‘ico impela ya ciko yali no kuba mu myulu.’ Lesa acilime abali no kuba bakakuula ba cilya cilupungu. Afulungenye ululimi lwabo kabili “abapashiile, alekele baleya pano isonde ponse” lelo alekele Babiloni wene ukushala.—Ukutendeka 9:1; 10:8-12; 11:1-9.

Amaka ya Bupolitiki Yamoneka

17. Ilyo mutundu wa muntu wasandulwike, lubali nshi lwabola ulwa sosaite ya buntunse lwaishile pa ntanshi, kabili nge ca kufumamo, mabuteko nshi yakalamba yaimineko?

¹⁷ Mu Babiloni mwamoneke imbali sha sosaite wa buntunse ishalundulwike ku kusuusha bumulopwe bwa kwa Yehova. Lumo ulwa ishi lwali lwa bupolitiki. Lintu umutundu wa muntu wasandulwike, abantunse bambi bafwaya amaka bakonkele ica kumwenako ca kwa Nimrode mu kusompola amaka. Umuntu atendeke ukuteko muntu ku kucena kwakwe. (Lukala Milandu 8:9) Mu kati ka nshiku sha kwa Abrahamu, ku ca kumwenako, Sodomu, Gomora, ne misumba yapalemeko yawile pe samba lya kulama kwa shamfumu shafuma ku Shinari ne mpanga shimbi isha kutali. (Ukutendeka 14:1-4) Mu kupelako, abakampuka mu fya nkondo no kuteyanya bapanshile amabuteko ayakulisha ku busambashi bwa pa lwabo no bukata. Baibolo ilosha kuli bamo aba yaba, ukusanshako Egupti, Ashuri, Babiloni, Medo-Persia, Greece, na Roma.

18. (a) Mibele nshi iyo abantu ba kwa Lesa babuula ukulosha kuli bakateka ba bupolitiki? (b) Ni shani amabulashi ya bupolitiki inshita shimo yabombele amabuseko ya kwa Lesa? (c) Ni shani bakateka abengi bailangisha abene beka ukuba ulubali lwa lubuto lwa Nsoka?

¹⁸ Yehova ashipikishe ukubako kwa ayo maka ya bupolitiki, na bantu bakwe bapeele icumfwila cayaampanako kuli yene lintu baleikala mu mpanga shaba pe samba lya kulama kwabo. (Abena Roma 13:1, 2) Inshita shimo, amabulashi ya bupolitiki yabombele fye no kutwala pa ntanshi imifwaile ya kwa Lesa nelyo pamo ngo kucingilila abantu bakwe. (Esra 1:1-4; 7:12-26; Imilimo 25:11, 12; Ukusokolola 12:15, 16) Nangula ni fyo, bakateka ba bupolitiki abengi balikaanya ukupepa kwa cine mu kukaluka, ukuilanga abene beka ukuba ulubali lwa lubuto lwa Nsoka.—1 Yohane 5:19.

19. Ni shani amaka ya calo yacitilwa icikope mwi buku lya Ukusokolola?

¹⁹ Ku lubali lukalamba, ukuteka kwa muntu kwalifilwa bubi bubi ukuleta insansa kuli ifwe fwe bantunse nelyo ukupikulule mpika shesu. Yehova asuminisha umutundu wa muntu ukwesha imibele iili yonse iya kamfulumende, lelo tasuminisha kubola nelyo inshila amakamfulumende yatekelamo abantu bubi bubi. (Amapinda 22:22, 23) Ukusokolola kwacite cikope ca maka ya calo yatitikisha pamo nga yapange ciswango ca matutumuko cabipisha.—Ukusokolola 13:1, 2.

Abasulwishi ba Kaso aba Makwebo

20, 21. Libumba nshi lya cibili lilingile ukulundwa kuli “bamushika” na “ba maka” pamo nga baba ku lubuto lwabipisha lwa kwa Satana, kabili mulandu nshi?

²⁰ Mu kwampana kwapalamisha ne ntungulushi sha bupolitiki, kwisako mu cilola abasulwishi babulo bufumacumi aba makwebo ya fyuma. Ifyalembwa fyashulwa mu fitantala fya Babiloni wa pa kale filangisho kuti incitilo sha makwebo shashukile imibele yabulamo ukusenaminwa ya bantunse banabo yali iyaseeka nga nshi ku numa kulya. Abasulwishi ba mu calo batwalilila ukubombelo bunonshi bwa kaso ukutentemukila na kuli buno bushiku bwesu, ilyo mu mpanga ishingi abanono baba abasambashi nga nshi ilintu icinabwingi ca bekashi boomonoka mu bupiina. Muli uno mwanda wa myaka uwalenga 20 uwa nkulo ya fyakupangapanga, abasulushi na bakapanga bacito kunonka kukalamba mu kupeela amaka ya bupolitiki ukutulaika kwa fyanso fya nkondo fya buciwa ifya bonaushi, ukusanshako ne filwilo fya manyukiliya ifyo nomba filetiinya umutundu wa muntu no kulofiwa. Bashimakwebo ba musango yo bafunuka na bambi aba musango wabo balingile ukusanshiwa muli “bamushika” na “ba maka” nga baba mu lubuto lwabipisha ulwa kwa Satana. Bonse baba lubali lwa kuteyanya kwa pe sonde ulo Lesa na Kristu bapingwila ukuwaminwa ukuputunkanishiwa.—Ukusokolola 19:18.

²¹ Ku mapolitiki yabola no bunonshi bwafunuka kulingile ukusanshiwako ulubali lwalenga butatu ulwa sosaite wa buntunse ulwawaminwa ubupingushi bwakosa ubwa kwa Lesa. Ni luli kwi ulo? Pambi kuti watulumushiwa ku co Ukusokolola kusosa ku caimikwa caishibikwa bwino ica cibulungwa conse.

Babiloni Mukalamba

22. Musango nshi uwa butotelo walundulwike muli Babiloni wa pa kale?

²² Ukukuulwa kwa Babiloni wa kubalilapo kwalicilile pa ncitilo ya bupolitiki. Apo ulya musumba waimikwe ku kusuusha bumulopwe bwa kwa Yehova, ubutotelo bwalibimbilwemo. Cine cine, Babiloni wa pa kale asangwike akamfukumfuku ka butotelo bwa kupepe filubi. Bashimapepo ba uko basambilishe ififundisho fisaalula Lesa, pamo nga ukupusunsuka kwa mweo wa buntunse pa numa ya mfwa no kuti icifulo ca pa numa ca munsokwe wa muyayaya no kulunguluka icatekwa ku fiwa. Baluminishe ukupepa ifibumbwa no bwingi bwa balesa baume na balesa banakashi. Bapangile nshimi ku kulondolola intulo ye sonde no muntu pali lyene no kucita ukusefya kubotelesha na malambo, mu kutunganya ukwebekesha ukusanda no kufyala abana no kukushe filimwa, no kucimfya mu bulwi.

23. (a) Mu kusalangana ukufuma ku Babiloni, cinshi abantu basendele, kabili ukuba ne ca kufumamo nshi? (b) Ni kwi shina nshi Ukusokolola kulosha ku buteko bwafukatile calo ubwa butotelo bwa bufi? (c) Cinshi ico ubutotelo bwa bufi lyonse bulwisha?

²³ Nge fyo amabumba ya ndimi yalekanalekana ukufuma ku Babiloni yasalangene pe sonde, basendele ubutotelo bwa cina Babiloni. Muli fyo, ukusefya ne fisumino ifyapala ku fya Babiloni wa pa kale fyasempwike mu kati ka bekashi ba kutendekelako mu Europe, Africa, muli baAmerica, ku Far East, na ku South Seas; kabili ubwingi bwa ifi fisumino bwatwalilila ukufika kuli buno bushiku. Mu kulingisha, lyene, Ukusokolola kulosha ku buteko bwafukatila icalo ubwa butotelo bwa bufi pamo ngo musumba wainikwa Babiloni Mukalamba. (Ukusokolola, ifipandwa 17, 18) Ukuli konse uko bwabyalwa, ubutotelo bwa bufi bwamesha bushimapepo butitikisha, ukupepe mipashi, ubutuutu, na bucisenene. Bwabe cibombelo ca maka mu kuboko kwa kwa Satana. Babiloni Mukalamba lyonse alwisha bukatu bukatu ukupepa kwa cine ukwa kwa Mulopwe Shikulu Yehova.

24. (a) Ni shani Insoka yali na maka ya kucena ulubuto lwa mwanakashi “ku citende”? (b) Mulandu nshi ukucenwa kwa lubuto lwa mwanakashi kwalondolwelwa nge cilonda ca ku citende fye?

²⁴ Pamo ngo lubali lwacilishapo ukutungwa akabi ulwa lubuto lwa Nsoka, bakalemba na baFarise ba mu buYuda bwa mwanda wa myaka wa kubalilapo babuulile ubutungulushi mu kupakasa na mu kupelako ukwipaya uwa kwimininako wacilapo uwa lubuto lwa mwanakashi. Muli fyo, Insoka yali na maka ya ‘kulasa [“ulubuto”] ku citende.’ (Ukutendeka 3:15; Yohane 8:39-44; Imilimo 3:12, 15) Mulandu nshi ici calondolwelwa nge cilonda fye ca ku citende? Ni mu kuti uku kucite cilonda kwamukumishe fye inshita iyaipipa pano isonde. Takwali kwa kubelelela pantu Yehova abuushishe Yesu pa bushiku bwalenga shitatu no kumusansabika ku bumi bwa ku mupashi.—Imilimo 2:32, 33; 1 Petro 3:18.

25. (a) Ni shani fintu Yesu wakatamikwa kale kale abuule mibombele ya kulwisha Satana na bamalaika bakwe? (b) Ni lilali kukaba ukufumyapo kwa lubuto lwa kwa Satana ulwa pe sonde? (c) Cikapilibula cinshi lintu Ulubuto lwa mwanakashi wa kwa Lesa lwacena Satana, Insoka, “ku mutwe”?

²⁵ Yesu Kristu wakatamikwa nomba abomba ku kuboko kwa kulyo ukwa kwa Lesa, ukupingula abalwani ba kwa Yehova. Kale kale alibuula imibombele ya kulwisha Satana na bamalaika bakwe, ukubapoosa pa nshi no kupelesha imibombele yabo kuli lino isonde—icasangwila ku kusanduluka kwa malanda muli uno mwanda wa myaka uwalenga 20. (Ukusokolola 12:9, 12) Lelo kukabako ukufumishiwapo kwasesemwa ukwa lubuto lwa pa calo ulwa kwa Satana lintu Lesa akaputunkanya ubupingushi pali Babiloni Mukalamba ne mbali shimbi shonse isha kuteyanya kwa kwa Satana pe sonde. Mu kupelako, Ulubuto lwa mwanakashi wa kwa Lesa, Yesu Kristu, lukalasa Satana, ilya Nsoka ikote iya mucenjelo, “ku mutwe,” kabili ico cikapilibula ukulofiwa umupwilapo no kufumishiwapo kwakumanina ku milandu ya mutundu wa muntu.—Abena Roma 16:20.

26. Mulandu nshi cacilishapo ukucindama ukuti tubebete ubusesemo bwa mu Ukusokolola?

²⁶ Ni shani conse ici cikacitika? Ico e cilekupukulwa kuli ifwe mwi buku lya Ukusokolola. Casokolwelwe kuli ifwe mu kukonkana kwa fimonwa, ifyasanikilwa ne fishibilo fyapulamo ne filangililo. Mu kupamfiwa, natubebete ubusesemo bwabamo amaka. Ifyo, tuba aba nsansa mu cine cine, nga twaumfwa no kubaka amashiwi ya Ukusokolola! Ku kucite fyo, tukakana mu kuleto mucinshi kwi shina lya kwa Mulopwe Shikulu Yehova no kupyana amapaalo yakwe aya ciyayaya. Twapaapaata twalilila ukubelenga kabili mano mano bomfya ifyo ulesambilila. Kuti capilibula ipusukilo lyobe pali ino nshita ya kalume mu lyashi lya kale ilya mutundu wa muntu.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 13]

Ifyalembwa fya cuneiform ifya pa kale fya ncitilo sha makwebo

Icitabo ca Ancient Near Eastern Texts, icalembelwe kuli James B. Pritchard, citantika amafunde 300 ayalonganikwe kuli Hammurabi mu nshita sha cina Babiloni. Aya yalangisho kuti cali icafwaikwa ukubinda ukubulo bufumacumi kwapumbusa uko mu kumonekesha kwaanene icalo ca makwebo muli isho nshiku. Ukubuule ca kumwenako cimo: “Nga kanabesa ashita nelyo ukupokelela ku kusunga silfere nelyo golde nelyo musha mwaume nelyo umusha mwanakashi nelyo iŋombe nelyo impaanga nelyo impunda nelyo umusango onse wa cintu ukufuma ku kuboko kwa mwana mwaume wa kwa kanabesa nelyo umusha wa kwa kanabesa ukwabule nte ne fipangano, apo ulya kanabesa aali umupupu, aali no kubikwa ku mfwa.”