Imishobo ya Mutundu wa Muntu

Ubulondoloshi: Nga fintu libomfiwe pano, umushobo cipilibula icakaniko ca mutundu wa muntu icakwata mu bwingi bwa fya kwishibikilwako ukutumbinkana kumo ukwa mibele ya ku mubili iingapyanwa kabili iyaba iyalinga ku kusobolole bumba ngo musango wa buntu uwaibela. Cilingile ukumonwa, nangu cibe fyo, ukuti icishinka ca kuti imishobo yaba na maka ya kuupana pa kati ka umo no unankwe no kufyalana cilanga ifyo mu cituntulu baba “umusango” umo, bonse ukuba filundwa fya lupwa lwa buntunse. Kanshi ukulekanalekana kwa mishobo kwaba fye ni mbali sha misango yonse ingabako mu mutundu wa muntu.

Ni kwi kuntu imishobo yalekanalekana yafumine?

Ukute. 5:1, 2; 1:28: “Mu bushiku Lesa alengele [Adamu], mu cipasho ca kwa Lesa e mo amucitile; umwaume no mwanakashi e fyo abalengele; kabili abapaalile no kubenike shina ukuti Bantu [nelyo, Umutundu wa muntu], mu bushiku bwa kulengwa kwabo.” “Lesa alibapaalile, Lesa atile kuli bene, Fyaleni, fuleni, kumaneni pe sonde.” (Muli fyo umutundu wa muntu onse waba ni ntuntuko sha abo bantunse ba kubalilapo babili, Adamu na Efa.)

Imil. 17:26: “[Lesa] alengele kuli umo [Adamu] inko shonse sha bantunse ku kwikala pano nse ponse.” (E co, te mulandu ne mishobo ipanga uluko, yonse yatuntuka kuli Adamu.)

Ukute. 9:18, 19: “Abana baume ba kwa Noa abapatwike mu cibwato bali ni Shemu, na Hamu, na Yafete; . . . Aba batatu e bana ba kwa Noa, kabili ukutula pali aba e kwasalanganiwe abantu pano isonde ponse.” (Pa numa Lesa aonawile icalo cabula bukapepa ku lyeshi lya cibulungwa mu kasuba ka kwa Noa, abekashi bapya aba mwi sonde, ukusanshako imishobo yonse iyaishibikwa lelo, yalundulwike ukufuma ku ntuntuko sha bana batatu aba kwa Noa na bakashi babo.)

Bushe Adamu na Efa baali fye bantu ba mu mulumbe (aba kwelenganya)?

Baibolo tayafwilishe yo mimwene; mona umutwe ukalamba “Adamu na Efa.”

Ni kwi kuntu Kaini afumishe umukashi wakwe nga ca kuti kwaliko fye ulupwa lumo?

Ukute. 3:20: “Kabili umuntu ainike ishina lya mukashi wakwe Efa; pantu wene ali ni nyina wa ba mweo bonse.” (Kanshi abantunse bonse baali no kuba ubufyashi bwa kwa Adamu na Efa.)

Ukute. 5:3, 4: “Adamu ilyo ali no mweo imyaka umwanda umo na makumi yatatu, e lyo afyele umwana mwaume mu cipasho cakwe, umwabele cata cakwe; ainike ne shina lyakwe Sete: Inshiku sha kwa Adamu pa numa ya kufyala Sete shali imyaka imyanda cinekonsekonse; kabili afyele abana baume na bana banakashi.” (Umo uwa bana baume ba kwa Adamu aali ni Kaini, kabili umo uwa bana banakashi ba kwa Adamu afwile aishileba umukashi wa kwa Kaini. Pali iyo nshita mu lyashi lya buntunse lintu abantunse bali bacili nabakwata ubutuntulu bwa ku mubili ubwaibela no bumi, nga fintu calangililwa ku kutantalila kwa bumi bwabo, ukwenekela kwa kupisha ubulema pamo nge ca kufuma mu kuupa lupwa lwapalamisha takwali ukukalamba. Pa numa ya myaka imo 2,500 iya lyashi lya buntunse, nangu cibe fyo, ninshi imibele ya ku mubili iya muntu ibe naibipilako apakalamba, Yehova apeele kuli Israele amafunde ukubinda ukuupana kwa pa lupwa.)

Ukute. 4:16, 17: “Kaini afuminepo pa cinso ca kwa Yehova, ayaikala mu calo ca [Node] ku kabanga ka Edene. Pa numa Kaini aishibe umukashi wakwe, [“asendeme no mukashi wakwe, NE] na o aimite no kufyala Enoke.” (Mona ukuti Kaini takumenye umuku wa kubalilapo umukashi wakwe mu calo cintu afulumukileko, kwati afumine ku lupwa lumbi. Ukucila, ni kulya e ko akwatile ukwampana ukwa bwamba na wene ku kuletako umwana umwaume.)

Cinshi cilondolola ukulunduluka kwa misango yalekanalekana iya mishobo?

“Abantu bonse abomi ilelo baba ba musango umo fye, Homo sapiens, (Ba mwenda mushiki), kabili bafumishiwa mu ntuntuko ya cinkumbawile. . . . Ukulekana mu bumi pa kati ka bantunse kwaba pa mulandu wa mipangilwe ya bupyani no kusonga kwa fyashingulukako pali aya maka ya mfyalo. Mu milandu iingi, uko kupusanapusana kwaba pa mulandu wa kubombela pamo ukwa iyi mitande ibili iya fya kusangwilako. . . . Ukupusanapusana pa kati ka bantu umo umo mu kati ka mushobo umo nelyo mu kati ka bekashi ilingi line kulaba ukwakulako ukucila pa kulinganya ukupusana pa kati ka mishobo na mabumba ya bekashi.”—Ibumba lya pa kati ka nko ilya basayantisiti abaitilwe na UNESCO, ukwambulwa muli Statement on Race (New York, 1972, ukule. kwalenga butatu), Ashley Montagu, amabu. 149, 150.

“Umushobo waba ni cimo fye ica fishiba fya mfyalo fyatalukana umo muntu imisango ya bantu yaishileakanikanina mu kati na pa numa ya kusalanganina pe sonde ukwa mu kubangilila. Mu kupalisha umushobo umo walilunduluka pali cimo na cimo ica fyalo fikalamba fisano ifya pe sonde. . . . Umuntu mu cishinka alyalwike mu mfyalo muli ici ciputulwa ca lyashi lya kale kabili kuti twapima no kusambilila ifyafumine muli uku kwaluka mu cashalako ilelo ica mishobo ya pe sonde. Nga fintu twingenekela, ukwaluka kumoneka ukuba ukwaampana ne cipimo ca kutalukana. . . . Lintu imishobo yapangilwe pa fyalo fikalamba, no kwisalila amakana ya mabumba ya bekashi mu fishiba fya mfyalo ukushinguluke calo conse, ukwisa kwa kupusana kwa mfyalo tumona pali nomba kwalimikwe. . . . Icishinka ca nkama icilolenkene na ifwe cili ca kuti ibumba limo na limo ilya bantunse limoneko kube lyaibela lwa ku nse lelo mu kati na nkati ka uku kupusana mwaba ukupalana kwa citendekelo.” (Heredity and Human Life, New York, 1963, H. L. Carson, amabu. 151, 154, 162, 163) (E co, mu lyashi lya mu kubangilila ilya buntunse, lintu ibumba lya bantu lyatalwike ukufuma kuli yambi no kulaupana mu kati ke bumba mwine, ukutumbinkana kwa musango waibela uwa mibele ya mfyalo kwalimwensekeshiwe mu ntuntuko shabo.)

Bushe Baibolo ilasambilisha ukuti abafita balitipwa?

Iyo mfundo yashintilila pa kukanaumfwikisha Ukutendeka 9:25, apo Noa aambulwa ngo ulesoso kuti: “Abe uwatiipwa Kanaani! Abe umubomfi wa babomfi kuli bamunyina!” Belengapo mu kusakamana; tapalandile nangu cimo pa lwa musango wa nkanda. Icitiipu cali pa mulandu wa kuti umwana wa kwa Hamu Kanaani ukwabulo kutwishika acitilepo cimo ice shiku icalingile icitiipu. Lelo bushe ni bani baali intuntuko sha kwa Kanaani? Te bafiita, lelo bantu ba nkanda yakashikila abekala ku kabanga ka Bemba wa Mediterranean. Pa mulandu wa ncitilo shabo shabotelela, ukusefya kwa fibanda, ukupepo tulubi, no kupeela abana amalambo, baishile pe samba lya bupingushi bwa bulesa, kabili Lesa apeele kuli Israele impanga iyaikelwepo na bena Kanaani. (Ukute. 10:15-19) Te bena Kanaani bonse baonawilwe; bamo babikilwe ku mulasa, mu kwisushiwa kwa citiipu.—Yosh. 17:13.

Kufuma ku bufyashi nshi ubwa kwa Noa kuntu abafita batuntwike? “Na bana baume ba kwa Kushi [umbi uwa bana ba kwa Kushi]; Seba, na Habila, na Sabta, na Raama, na Sabteka.” (Ukute. 10:6, 7) Ukuloshako kwa Baibolo ukwa pa numa kuli Kushi ilingi line kulinganishiwa kuli Etiopia. Seba pa numa alibomfiwa mu kulosha ku luko lumbi ulwabela ku kabanga ka Africa kabili mu kumonekesha ulwapalamina ku Etiopia.—Esa. 43:3, futunoti muli NW ukulembwa kwa Reference.

Bushe abantunse bonse bana ba kwa Lesa?

Ukuba abana ba kwa Lesa tacaba cintu cimo cintu ifwe fwe bantunse bashapwililika tukwatilako insambu pa kufyalwa. Lelo ifwe bonse twaba bufyashi bwa kwa Adamu, uyo untu lintu abumbilwe mu kupwililika ali “mwana Lesa.”—Luka 3:38.

Imil. 10:34, 35: “Lesa taba na kapaatulula ka bantu, lelo uwa mu luko lonse uwamutiina no kubombo kulungama asekelelwa kuli wene.”

Yoh. 3:16: “Lesa atemenwe aba pano isonde ukutemwa kwa kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela eonaika, lelo abe no mweo wa muyayaya.” (Ukubelesha icitetekelo cine cine muli wene kulakabilwa pa kuti uuli onse uwa ifwe ku kufika ku musango wa kwampana na Lesa untu Adamu alufishe. Ilyo ishuko lyalisuka ku bantu ba mishobo yonse.)

1 Yoh. 3:10: “Muli ici e mumonekela abana ba kwa Lesa, na bana ba kwa Kaseebanya; onse uushicita bulungami te wa kwa Lesa, nangu untu ashatemwa munyina.” (E co Lesa tamona abantunse bonse nga bana bakwe. Ukufuma ku mimwene ya ku mupashi, abo ku mufulo babelesha cintu Lesa asenuka bakwata Ciwa nga shibo. Mona Yohane 8:44. Nangu cibe fyo, abena Kristu ba cine balabelebesha imisango ya bukapepa. Ukufuma muli aba, Lesa alisalamo impendwa yapimwa ku kuteka nge shamfumu pamo na Kristu mu mulu. Aba baloshiwako na Lesa nga “bana” bakwe nelyo “abana baume” bakwe. Ku fyebo fyalundwapo na fimbi, mona umutwe ukalamba “Ukufyalwa Libili.”)

Rom. 8:19-21: “Ifibumbwa filolela no kufulukisha ukusokololwa kwa bana ba kwa Lesa . . . Ifibumbwa nafyo fikalubulwa ku busha bwa kubola no kutwalwa mu buntungwa bwa bukata bwa bana ba kwa Lesa.” (Ukwilulukwa kwa mutundu wa muntu kukesa lintu “abana ba kwa Lesa,” pa numa ya kupokelela ubumi bwa mu mulu, ‘basokololwa nga balebuule mibombele yashininkishiwa mu kwimininako umutundu wa muntu pe samba lya kutungulula kwa kwa Kristu. Pa numa aba busumino aba pe sonde [abaloshiwako nga “ifibumbwa” muli ili lembo] babe nabafika ku kupwililika kwa buntunse no kulangisha bucishinka bushingatenshiwa kuli Yehova nga Mulopwe wa Kubumbwa konse, bene na bo bakaipakisha ukwampana kusuma ukwa bana ba kwa Lesa. Abantu ba mishobo yonse bakaakanako muli ci.)

Bushe abantu ba mishobo yonse bakatala abekatana nga bamunyina ne nkashi?

Kuli abo abali no kuba abasambi bakwe aba cine, Yesu atile: “Imwe muli ba bwananyina.” (Mat. 23:8) Pa numa alundilepo ukuti: “Muli ici e mo bonse bakeshibilo kuti muli basambi bandi, nga mwaba no kutemwana.”—Yoh. 13:35.

Ukukanasakamana ukukanapwililika kwa buntunse, kulya kuyumfwa kwa buumo kwali ukutuntulu pa kati ka bena Kristu ba mu kubangilila. Umutumwa Paulo alembele ati: “Tamuli muYuda nangu mwina Hela, tamuli musha nangu muntungwa, tamuli mwaume nangu mwanakashi; pantu imwe bonse muli bamo muli Kristu Yesu.”—Gal. 3:28.

Bumunyina bwa bwina Kristu ubushicilinganishiwa no kulekana kwa mishobo bwaba ubutuntulu pa kati ka Nte sha kwa Yehova mu mwanda wa myaka walenga 20. Kalemba William Whalen asosele muli U.S. Catholic ati: “Ndecetekelo kuti cimo ica fyakwishibikilwako fyacilishapo kucebusha ifya [kuteyanya kwa Nte sha kwa Yehova] caba mibombele ya kuko iya cishilano iya mulinganya wa mishobo.” Pa numa ya kucita ukusambilila kwataafuluka ukwa Nte sha kwa Yehova mu Africa, uwaishibe fya kwangalila pamo wa pa Oxford University Bryan Wilson alandile ukuti: “Inte nakalimo balicilapo kutunguluka pe bumba ilili lyonse limbi mu musenselo untu bafumishamo akapaatulula ka mitundu mu kati ka bapya babo.” Ukushimika pa lwa kulongana kwa pa kati ka nko ukwa Nte sha kwa Yehova ukufuma mu fyalo 123, The New York Times Magazine yatile: “Inte shapapwishe abena New York te ku bwingi fye bwabo iyo, lelo na ku kutobenkana kwabo (basanshishemo abantu ukufuma ku misango yonse iya bumi), ukukanayumfwapo cimo pa lwa mishobo yabo (Inte ishingi bantu bafita) ne myendele yabo iya mutalalila, iya muyano.”

Mu kwangufyanya Ubufumu bwa kwa Lesa bukonaula imicitile ya fintu iyabula bukapepa ilipo, ukusanshako bonse abo bashatemwa mu cituntulu Yehova Lesa no muntu munabo. (Dan. 2:44; Luka 10:25-28) Icebo ca kwa Lesa cilaya ukuti bakapusunsuka bakaba bantu “abafuma ku luko lonse ne mikowa ne misango ya bantu na bantu na ba ndimi.” (Ukus. 7:9) Ukukulilwa capamo no kupepa kwa kwa Lesa wa cine, ku citetekelo muli Yesu Kristu na ku kutemwa kwa kuli umo no munankwe, mu cituntulu bakapanga ulupwa lwaikatana ulwa buntunse.