ILYASHI LIKALAMBA

Bushe Myaka Inga Mwingekala pa Calo?

ILYO fulwe baleita ati Harriet afwile mu 2006, ali ne myaka 175. Uyu fulwe afumine ku ncende beta ati Galapagos, kabili bamusungiile mu cifulo basungilamo inama ku Australia. Nga kulinganya imyaka uyu fulwe aikele ku myaka fwe bantu twikala pa calo, kuti twatila alikele imyaka iingi nga nshi. Nomba nga kumulinganya ku fya mweo fimbi, ninshi imyaka aikele inono fye. Moneni ifya kumwenako fimo fimo.

• Abasambilila bamo ku Finland batile, kwaba ifintu fimo ifyapala inkola ifya mu mumana ifyo beta ati pearl mussel ifiikala mupepi ne myaka 200.

• Kwaba na fimbi ifyapala imyambo lelo ifyakwata ifipanga ifisangwa muli bemba ifyo beta ati burrowing clam (ocean quahog), ifiikala ilingi ukucila pa myaka 100 kabili fimo filekala ukucila na pa myaka 400.

• Ifimuti fimo pamo nga ifyo beta ati bristlecone pine, giant sequoia, ne misango imbi iya fimuti fya milemu, filekala imyaka ukucila pali 1000.

Nomba abantunse abacila ifibumbwa fyonse ifyaba pe sonde bena nangu babombeshe shani ukutantalisha ubumi bwabo, kuti baikala fye imyaka 80 nelyo 90.

Nga imwe muletipo shani, bushe batini imyaka 80 nelyo ukucilapo e yo twingalaikala pa calo? Nelyo bushe kwalibako isubilo lya kutila kuti twaikala imyaka iyafulilako? Abengi bamona kwati sayansi ne fya kupangapanga fya muno nshiku fikasuka fikalenge tukaleke ukukota.

Bushe Sayansi Ikalenga Tukaleikala Umuyayaya?

Abasambilila sayansi balibomba umulimo uukalamba uwa kucefya amalwele kabili balisanga inshila sha kundapilamo abantu ishingi. Magazini imo iya Scientific American yatile: “[Mu United States] bantu fye abanono e bafwa ku malwele ayambukila e lyo na ku mafya yabako pa kupaapa. Nangu fye ni mpendwa ya bana abafwa ku bunya yalicepa nga nshi ukutula fye mu 1960.” Nomba abasambilila sayansi balifilwa ukulenga ubumi bwa bantu ukutwalilila umuyayaya. Magazini imbi iya Scientific American na yo yatile: “Nangu ca kuti napapita imyaka iingi ukutula apo abantu batendekela ukufwailisha pa bumi, na nomba tabalaishiba icilenga tulekota. Lelo kwena ubushininkisho bulanga ukuti icilenga tulekota mulandu wa kuti imfyalo (genes) ishilenga umubili ukupanga insandesande ishipya shilaleka ukubomba bwino.” Ici cipande cilanda no kuti: “Nga ca kuti ukukota kubako pa mulandu wa kuti imfyalo shilaleka ukubomba bwino, ninshi kasuba kamo bakasambilila ifya kupwisha ukukota.”

Pa kufwaya ukwishiba ifilenga abantu ukulakota no kulalwala amalwele yamo pa mulandu wa kukota, abasambilila sayansi bamo balesambililapo fimo pa mfyalo, kabili aya masambililo baleyeta ati epigenetics. Nomba aya masambililo ya epigenetics e finshi?

Mu nsandesande mwaliba imfyalo, kabili imfyalo e shilenga insandesande ishipya ukulapangwa. Imfyalo shaba muli DNA. Mu myaka ya nomba line, abasambilila sayansi balitampa ukufwailikisha sana pa mibombele ya nsandesande. E ico amasambililo ya epigenetics, kusambilila pa fyo imfyalo mu nsandesande shibomba.

DNA imoneka kwati mutanto uwanyongana nelyo intambo shibili ishaikashiwa no tutambo utwipi twipi pa kati. Lelo mu mbali ya kuli ishi shine ntambo sha DNA, mwaliba utwabulungana utwalambatilako. Bushe mulimo nshi uo utu utwaikata kuli DNA tubomba? Filya fine uwimbisha inyimbo alangilila abaleimba, e fyo nato tutungulula imibombele ya mfyalo muli DNA. Utu tuntu tulalenga imfyalo ukutendeka ukubomba nelyo ukuleka ukulingana ne fyo ulusandesande lulekabila. E lyo fimbi na fyo ifilenga utu tuntu ukulenga imfyalo shimo ukubomba nelyo ukushilesha ukubomba fintu fimbi pamo nga ifyo muntu alelya, amasakamika, nelyo ifiko fimbi ifiba mu mulopa. Ukufwailisha kwa muno nshiku pali utu tuntu utwalambata kuli DNA, kwalenga abasambilila sayansi ukutendeka ukufwailisha nga ca kuti utu tuntu e tulenga tulelwala amalwele yamo e lyo no kulakota.

Ba Nessa Carey, abafwailisha pa mfyalo batile: “Utu tuntu ututungulula imibombele ya mfyalo, e tulenga abantu ukulwala amalwele ya ku muntontonkanya, mu mfyufyu, kansa e lyo no kulalwalilila. Kabili ukwabula no kutwishika e tulenga no kuti tulekota.” Kanshi ukufwailisha ifyo utu tuntu ututungulula imibombele ya mfyalo muli DNA tubomba na pamo kuti kwalenga baishiba bwino ifya kundapa amalwele, pamo nga kansa, kabili ici kuti calenga abantu ukulaikala imyaka iingi. Na lyo line, pali ino nshita tabalasanga inshila iili yonse iya kutantalishishamo ubumi no kupwisha amalwele. Ba Nessa Carey balandile no kuti: “Tucili tweba fye abantu filya fine twalebeba na kale ukutila pa kuti belakota bwangu, balingile ukulalya sana imisalu no kulatukusha umubili.”

Nomba mulandu nshi abantunse bacitila ifintu ifingi pa kuti fye batantalishe ubumi? Mulandu nshi tufwaila ukwikala umuyayaya? Inyunshipepala ya ku Britain iya The Times yaipwishe ati: “Mulandu nshi abantu mu calo fye conse bakwatila ifisambilisho ifilanga fye ukuti tabafwaya ukufwa pamo nga, umweo taufwa, kukaba ukubuuka, umuntu nga afwa alaya ku calo cimbi, nelyo ukuti alabuukila mu cintu cimbi?” Nga fintu twalamona, icasuko calalondolola umulandu tukotela.

Mulandu Nshi Tufwaila Ukwikala Umuyayaya?

Pa myaka iingi nga nshi, abantu balyesha ukusanga icasuko kuli ici cipusho. Bushe kwaliba icasuko ca cine cine, icilangilila ukuti ifyo imibili yesu yapangwa ne fi tufwaisha ukwikala umuyayaya fyonse filanga ukuti tufwile ukwikala umuyayaya? Abengi kuti batila ee! Mulandu nshi? Balisanga amasuko muli Baibolo pa fyo abantunse bapangwa.

Nangu ca kuti kwaliba ifintu fimo umo abantunse bapalana ne nama, Baibolo ilondolola ukuti, abantunse balipusana sana ne fya mweo fimbi. Ku ca kumwenako, pa Ukutendeka 1:27 patila Lesa abumbile umuntu mu cipasho cakwe. Bushe aya mashiwi yalola mwi? Yalola mu kuti Lesa abumbile abantu ne mibele ya kutemwa, umulinganya, e lyo na mano. Kabili apo Lesa aikala umuyayaya, atupanga no mutima wa kufwaya ukwikala ukwabula ukufwa. Pali Lukala Milandu 3:11 patila, “Abika ne nshita ya muyayaya mu mitima yabo.”

Ifyo imibili yesu yapangwa na fyo filalenga twaishiba ukuti fwe bantunse twalingile ukulaikala imyaka iingi ukucila pali iyi twikala pa calo. Kabili cimo icilenga tusumine ico cishinka fintu bongobongo yesu yapangwa, sana sana amaka yakwata aya kusambilila ifintu ifingi nga nshi. Icitabo ca The Encyclopedia of the Brain and Brain Disorders citila, bongobongo ya muntu yalikwata amaka ya “kutwalila fye” ukulasambilila no kwibukisha ifintu ifingi. Nomba mulandu nshi twakwatila bongobongo iyakwata amaka yafula ifyo aya kusambilila iyo tushingabomfya umupwilapo? Ukwabula no kutwishika, ifyo abantunse bapangwa, filanga ukuti ubufwayo bwa kwa Lesa ubwa pa kubala, bwali bwa kuti tuleikala umuyayaya. Nomba mulandu nshi tukotela, ukucula, no kufwa?

Umulandu Tukotela no Kufwa

Umwaume wa ntanshi no mwanakashi bakwete imibili yapwililika kabili balikwete ne insambu ya kuisalila ifya kucita. Ku cabulanda, tababomfeshe bwino insambu yabo lintu bapondokele Kabumba wabo.a (Ukutendeka 2:16, 17; 3:6-11) Bucintomfwa bwabo, nelyo ulubembu bacitile lwalengele baleumfwa ukuba no mulandu sana ne nsoni. Ulu lubembu lwalengele imibili yabo ukonaika ica kuti panono panono batendeke ukulola ku mfwa. Pali 1 Abena Korinti 15:56 patila: “Ulubola ululeta imfwa lubembu.”

Apo abantu bonse bafumine kuli Adamu na Efa, bonse fye twalipyana ulubembu, kabili tulafwaya ukucita ifyabipa. Pa Abena Roma 5:12 patila: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo pano calo ne mfwa yaingilile mu lubembu, e fyo ne mfwa yasalanganine ku bantu bonse pantu bonse balibembwike.”

Cinshi twingasondwelela pa numa ya kulanshanya ifi fishinka fyonse? Kuti twasondwelela ukwabula no kupita mu mbali ukuti, abasambilila sayansi tabakatale abasanga umuti wa kwikala umuyayaya. Ni Lesa fye e ka uukapwisha ifibi fyonse ifyabako pa mulandu wa lubembu. Bushe cine cine akapwisha ifyabipa fyonse? Baibolo ilatwasuka ukwabula no kupita mu mbali ukuti ee, akafipwisha!

“Akamina Imfwa Umuyayaya”

Lesa alicita icintu icacindamisha pa kuti akapwishe ulubembu ne mfwa. Alitumine Yesu Kristu uwaishiletufwila. Kuti twanonkelamo shani mu mfwa ya kwa Yesu? Yesu ali muntu uwapwililika kabili “tacitile ulubembu.” (1 Petro 2:22) Kanshi ilyo ali pa calo alikwete ubumi ubwapwililika kabili nga aikele umuyayaya. Bushe finshi acitile no bumi bwakwe ubwapwililika? Ali-itemenwe ukupeela ubumi bwakwe pa kuti alipile pa membu shesu. Ee, Yesu apeele umweo wakwe “icilubula pa kuti alubule abengi.” (Mateo 20:28) Nomba line, na ifwe tulinokunonkelamo sana mwi lambo lya kwa Yesu. Mapaalo nshi ayo mwingenekela? Moneni amalembo yakonkapo:

▪ “Lesa atemenwe nga nshi aba pano calo ica kuti apeele Umwana wakwe uwafyalwa eka, ukuti onse uumutetekela ekonaika lelo akabe no mweo wa muyayaya.”—Yohane 3:16.

▪ “Kabili akamina imfwa umuyayaya, kabili Shikulu Mulopwe Yehova akafuuta ifilamba ku menso yonse.”—Esaya 25:8.

▪ “No mulwani wa kulekelesha ukonaulwa ni mfwa.”—1 Abena Korinti 15:26.

▪ “Itenti lya kwa Lesa lili pamo na bantunse . . . Kabili akafuuta ifilamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko na kabili.”—Ukusokolola 21:3, 4.

Bushe myaka iinga mwingekala pa calo? Baibolo yalyasuka bwino, ilondololo ukuti: Abantunse kuti bakwata isubilo lya kwikala umuyayaya, kabili ili isubilo likafikilishiwa pa numa Lesa awamya icalo no kufumyapo ububifi bonse. (Amalumbo 37:28, 29) Yesu aletontonkanya pali ili isubilo lyacindama ilyo aebele umuntu uo bapoopele mupepi na ena ati: “Uli no kuba na ine mu Paradaise.”—Luka 23:43.

Ca cine, ifi fwe bantu tufwaisha ukwikala umuyayaya fyaliba fye bwino pantu e fyo Lesa atupangile! Na kuba, akatupeela umweo wa muyayaya uo tukabila. (Amalumbo 145:16) Lelo pa kuti tukabe no mweo wa muyayaya tufwile ukucitapo cimo. Ku ca kumwenako, ilembo lya AbaHebere 11:6 litukoselesha ukukwata icitetekelo muli Lesa, pantu litila: “Ukwabula icitetekelo te kuti tusekeshe Lesa, pantu uupalamina kuli Lesa afwile ukusumina ukuti e ko aba no kuti alalambula abamufwaisha.” Pa kuti umuntu akwate icitetekelo ca musango yu, afwile ukwishiba bwino bwino icine ca mu Baibolo no kushininwa no mutima onse, te kusumina fye icisuminesumine. (AbaHebere 11:1) Nga kuti mwatemwa ukuba ne citetekelo ici tulelandapo, kuti mwaeba Inte sha kwa Yehova ku ncende mwikala ukulamusambilisha Baibolo nelyo kuti mwabelengelapo ifyebo na fimbi pa Intaneti pa www.jw.org.

[Icikope pe bula 3]

Imiti yalekanalekana

Burrowing clam

pearl mussel

Fulwe wa ku Galapagos

Umuntu

[Amashiwi pe bula 4]

“Nangu ca kuti napapita imyaka iingi ukutula apo abantu batendekele ukufwailisha pa bumi, na nomba tabalaishiba icilenga tulekota”

[Akabokoshi pe bula 5]

Bushe Kuti Mwaikala Imyaka Iingi no Kuba no Bumi Busuma na Pali ino Nshita?

[Caption pe bula 5]

Pa numa ya kufwailisha pa lwa mikalile ya bantu ukucila pali 1,500 abafyelwe mupepi no mwaka wa 1910, ba Howard S. Friedman na ba Leslie R. Martin abasambilila sana pa bumi bwa bantu basangile ukuti abantu ababika sana amano ku bumi bwabo kabili abakwata sana ifibusa ilingi balekala imyaka iingi. Balandile no kuti, “Abantu ababika sana amano ku bumi bwabo balaicingilila sana kabili tabacita ifingabaletelela. Ilingi line tabapeepa fwaka, ukunwensha ubwalwa, ukubomfya imiti ikola, nelyo ukubutusha sana motoka. Nga bali muli motoka balamanga umushipi wa kufipuna kabili badokota nga babeba fimo pa bumi balomfwila.” Tababika ubumi bwabo mu kapoosa mweo lelo baleshiba umwakupelela.”

Basangile no ukuti abantu “abakwete ifibusa ifingi, kabili . . . abaleafwilishako na bantu bambi” e baikele imyaka iingi. Aba abasambilila balandile no kuti nga kulingana na sayansi filya abantu batila: “Abasuma balafwa bwangu, ababipa imitima tabafwa bwangu,” nalimo te kuti fibe ifya cine. Lelo batile: “Ukulanda fye icishinka . . . ababipa imitima e bafwa bwangu, nomba abantu basuma bena balekala imyaka iingi.”