Ububumbo

Ubulondoloshi: Ububumbo, nga fintu bwalondololwa muli Baibolo, bupilibula ukuti Lesa Wa maka yonse aelengenye no kuleta mu kubako ukubumbwa konse, ukusanshako abantu bambi aba ku mupashi ne misango yonse iya kutendekelako iya bumi pe sonde.

Muli ici calo ca muno nshiku, ica sayansi, bushe cabamo kupelulula ukusumina mu bubumbo?

“Amafunde ya cifyalilwa aya kubumbwa konse yaba aya kulungatika nga nshi ica kuti tatwakwata ubwafya mu kupanga amato ya mu lwelele mu kupupuka ukuya ku mweshi kabili kuti twapime nshita mu kuba no kulungikwa kwa ciputulwa ca sekondi. Aya mafunde yafwile yaimikwe no muntu umo.”—Ukwambulwa ukufuma kuli Wernher von Braun, uwakwete ifingi ifya kucita no kutuma kwa benda mu lwelele abena America ukuya ku mweshi.

Ukubumbwa kumoneka: Nga wasangile inkoloko yenda mu kulingisha, bushe kuti wasondwelela ukuti yapangilwe fye na mankumanya ku kupuupa kwa lukungu lumo? Ukwabulo kutwishika, umuntu umo uwa mucetekanya aliipangile. Kwalibako ne “nkoloko” iyacila napo bukalamba. Amaplaneti mu myendele ya kasuba kesu, pamo pene ne ntanda mu kubumbwa konse, fyenda pa cipimo cacilapo kulungikwa ukucila inkoloko ishingi ishapekanishiwa no kupangwa no muntu. Icipinda bushiku umwaba imyendele ya kasuba kesu cisanshamo intanda ukucila pa mabilioni 100, kabili abasambilile ntanda batunganya ukuti kwabako amabilioni 100 aya fipinda bushiku fya musango yo mu kubumbwa konse. Nga ca kuti inkoloko yaba bushininkisho bwa kwelenganya kwalamuka, fintu cacilapo ku kubumbwa konse ukukalamba kabili ukwapikana! Baibolo ilondolola Kelenganya wa kuko pamo nga “Lesa [wa cine] Yehova, uwalenga kabili uwayanse myulu.”—Esa. 42:5; 40:26; Amalu. 19:1.

Planeti we Sonde: Pa kupita mu ciswebebe, nga wafikile pa ŋanda iyayemba, iyapekanishiwa mu nshila iili yonse kabili yatutilwamo ifya kulya, bushe kuti wasumina ukuti yaishile palya ku kupuulika kumo ukwa mankumanya? Iyo; kuti waishiba ukuti umuntu umo uwa mano yakalamba aliikulile. Cisuma, basayantisiti tabalasanga ubumi pa ili yonse iya maplaneti aya myendele yesu aya kasuba na maplaneti ukufumyako isonde; ubushinino bwabako bulango kuti yambi yaba fiswebebe. Uyu planeti, pamo nga fintu icitabo The Earth cisosa, “ca kupapa mu kubumbwa konse, icabulungana icaibela.” (New York, 1963, Arthur Beiser, ibu. 10) Lyaba fye pa butali bwalinga ukufuma ku kasuba ku bumi bwa buntunse, kabili lyenda pa lubilo lwalinga pa kwikalilila mu mpito. Umwela, umusango wa uko uusangwa fye ukushinguluke sonde, wapangwa fye ne fipimo fyalinga ifya mwela wa kukosho bumi. Mu ca kupapusha, ulubuuto ukufuma ku kasuba, kaboni daokisaidi ukufuma mu mwela, na menshi na maminoro ukufuma ku mushili wafumba filakumbinkana ku kuletako ifya kulya ifya bekashi ba pe sonde. Bushe conse caishileko pamo nge ca kufumamo ca kupuulika kumo ukwabulwo kulamwa mu lwelele? Science News isumino kuti: “Cilemoneka kwati imibele ya musango yo kabili iyalungikwa te kuti iseko mu cimfulumfulu.” (August 24 na 31, 1974, ibu. 124) Ukusondwelela kwa Baibolo kwalibamo ukupelulula lintu kulondololo kuti: “Pantu iŋanda yonse yakuulwa kuli umo; lelo uwakuulile ifintu fyonse ni Lesa.”—Heb. 3:4.

Bongobongo wa buntunse: Bakompyuta ba muno nshiku baba ca kufumamo ca kusapika kukalamba kabili na buinjiniya bwabamo kusakamana. “Tabacitikeko fye.” Ni shani pa lwa bongobongo wa buntunse? Ukukanapala bongobongo wa nama iili yonse, bongobongo wa kanya ka buntunse alengilishiwako imiku itatu ukukula mu mwaka wakwe uwa kubalilapo. Fintu abomba na nomba ukucilisha caba ni nkama apakalamba kuli basayantisiti. Mu bantunse, mwaba amaka yakuulilwa mu kati aya kusambilila indimi shapikana, ukutesekesha ukuyemba, ukushika inyimbo, ukulanguluka pa lwa ntulo no bupilibulo bwa bumi. E fyasosa uwaishiba ifilonda fya bongobongo Robert White: “Nshishelepo no kusalapo ukuli konse kumbi kano ukusumina ukubako kwa Walamuka Uwapulamo, uwashingamwa ku kwelenganya no kulunduluka kwa kwampana kwa bongobongo no muntontonkanya—icintu cimo icacila apakalamba amaka ya muntu aya kuumfwikisha.” (The Reader’s Digest, September 1978, ibu. 99) Ukulunduluka kwa ici cipapwa kutendeka ukufuma ku lusandesande lwacepesha ulwaluminishiwa mwi fumo. Mu kuba no kushilimuka kwamonekesha kalemba wa Baibolo Davidi asosele kuli Yehova ukuti: “Ndemutootela, pa kuti nalengelwe mu musango wa kutiinya kabili uwa kupapa; yapesha amano imilimo yenu. Umutima wandi mwaliwishibishe.”—Amalu. 139:14.

Ulusandesande lwa bumi: Ulusandesande lumo ulwa mweo inshita shimo luloshiwako ngo musango “wayanguka” uwa bumi. Lelo inama ya lusandesande lumo kuti yaikata ica kulya, ukucisungulula, ukufumya ifiko, ukukuula iŋanda ya iko no kuilunda mu kwampana kwa bwamba. Ulusandesande lumo na lumo ulwa mubili wa buntunse lwapashanishiwa ku musumba we linga, mu kuba na kamfulumende wa pa kati ku kusungilila umuyano, amaka ya malaiti ku kupanga amaka, amafakitari ya kupanga amaprotini, imyendele yapikana, na balinshi ba kubebeta ifilesuminishiwa ukwingila. Kabili umubili umo uwa buntunse wapangwa ne nsandensande ukufika ku bwingi bwa 100 trilioni. Fintu amashiwi ye Lumbo 104:24 yaba ayalinga: “Ifyo yafule milimo iyo mwacita, mwe Yehova! fyonse ifyo mu mano e mo mwaficitila”!

Bushe Baibolo ilasuminisha imfundo ya kuti Lesa abomfeshe ukusanguka ku kuletako imisango yalekanalekana iya fya mweo?

Ukutendeka 1:11, 12 kusoso kuti ifyani ne miti fyacitilwe ku kuletako cimo na cimo “mu misango ya iko.” Ifikomo 21, 24, 25 filundapo ukuti Lesa abumbile ifibumbwa fya muli bemba, ifipupuka ne nama sha ku mulundu, “mu misango ya fiko.” Takwaba kusuminisha pano ukwa musango umo uwa kutendekelako ukusangukila muli umbi.

Ukukuma ku muntu, Ukutendeka 1:26 kucita lipoti ukuti Lesa asosele ukuti: “Natucite umuntu mu cata cesu, umwabele cipasho cesu.” E co aali no kukwata imibele yapala Lesa, te misango fye iyali ukulunduluka kwa iyo iya nama. Ukutendeka 2:7 kulundapo ukuti: “Yehova Lesa abumbile umuntu [te kufuma ku bumi bumo ubwaliko kale lelo] ku lukungu lwa mushili, na mu myona yakwe apuutilemo umupu wa mweo.” Pano tapali icilangililo ca kusanguka, lelo, ukucila, ubulondoloshi bwa bubumbo ubupya.

Bushe Lesa abumbile amamilioni yonse aya kulekanalekana kwa fya mweo ifyabapo pe sonde ilelo?

Ukutendeka icipandwa 1 cisosa fye ukuti Lesa abumbile cimo na cimo “mu misango ya ciko.” (Ukute. 1:12, 21, 24, 25) Mu kupekanishisha Ilyeshi lya cibulungwa mu kasuba ka kwa Noa, Lesa atungulwile ukuti ifilundwa fya kwimininwako “umusango” umo na umo uwa nama sha pa mulundu ne fipupuka fingishiwe mu cibwato. (Ukute. 7:2, 3, 14) “Umusango” umo na umo walikwata amaka ya mfyalo aya kulekanalekana kukalamba. Muli ifyo ukulingana na fintu cacitwa lipoti kwaba imitundu yalekanalekana 400 iya mbwa no kufika ku mitundu ne mishobo 250 ya bakabalwe. Ukulekanalekana konse ukwa kufyalana kwa nama iili yonse “umusango” fye umo uwa ku Kutendeka. Mu kupalako, ukulekanalekana konse ukwa bantunse—Abena Kabanga, Abena Africa, Ababuuta, abaDinka abalepa amafiti cinelubali aba mu Sudan no Tuntelemafwasa abaipipa amafiti yane na mainceshi yane—bonse bafuma ku ba kubalilapo babili, Adamu na Efa.—Ukute.1:27, 28; 3:20.

Cinshi cisangwila ku kupalana kwa kutendekelako mu mipangilwe ya fya mweo?

“Lesa Kalenga wa fyonse.” (Efes. 3:9) Muli ifyo icili conse cakwata Kelenganya umo wine Umukalamba.

“Ifintu fyonse fyalengelwe kuli wene, [Umwana wafyalwa eka uwa kwa Lesa, uwaishileba Yesu Kristu lintu aali pe sonde], kabili ukwabula wene takwalengelwe cintu nangu cimo icalengelwe.” (Yoh. 1:3) Muli ifyo kwali Kabomba Mukalamba umo uo Yehova abombelemo imilimo yakwe iya bubumbo.—Amapi. 8:22, 30, 31.

Ni ntulo nshi iya fisolobelo ifyo ukubumbwa konse kwapangilwe?

Basayantisiti balisambilila ukuti ifintu fyaba musango wabikwa pamo uwa maka. Ici calangililwa ku kupuulika kwa fyanso fya manyukiliya. Uwaishibishe ifya astrophysic (sayansi wa kwishibe ntulo ya kubumbwa konse) Josip Kleczek alondololo kuti: “Ifisolobelo ifingi kabili mu kucitikako fyonse ifya kutendekelako kuti fyabumbwa ku kupangikwa kwa lupikwe.”—The Universe (Boston, 1976), Vol. 11, ibu. 17.

Ni kwi ulupikwe lwa musango yo lwingafuma? Pa numa ya kwipusha ukuti, “Ni ani uwalengele intanda [na maplaneti]?”, Baibolo ilondolola ukukuma kuli Yehova Lesa ukuti, “Pa kuti afulisho [lupikwe lwa bulamba] na maka ayengi, takubulapo nangu lumo.” (Esa. 40:26) E co Lesa umwine e Ntulo ya “lupikwe lwa bulamba” lyonse ulwakabilwe pa kubumba ukubumbwa konse.

Bushe ukubumbwa konse ukumoneka kwapwishishiwe mu nshiku fye mutanda inshita imo mu kati ka myaka yapitapo 6,000 ukufika ku 10,000?

Ifishinka tafisuminishanya no kusondwelela kwa musango uyo: (1) Ulubuuto ukufuma ku ntanda sha Andromeda kuti lwamonwa pa bushiku bwalengama ku ciputulwa ca calo ica ku kapinda ka ku kuso. Cisenda imyaka 2,000,000 kuli ulo lubuuto pa kufika pe sonde, ukulangilila ukuti ukubumbwa konse mu kukanacepako kufwile ukuba amamilioni ya myaka ubukokole. (2) Ifya kufumamo fya kupelako ifya kubola kwa myengelele mu mabwe ya mwi sonde ficitilo bunte ukuti ukukambantana kumo ukwa mabwe kwaba ukwabulo kupumfyanishiwa pa mabilioni ya myaka.

Ukutendeka 1:3-31 takulanda pa lwa kubumbwa kwa kubalilapo ukwa fintu nelyo ifya ku mulu. Kulondolola ukupekanishiwa kwe sonde ilyaliko kale ku kwikalwamo kwa bantunse. Ici casanshishemo ukubumbwa kwa misango yalekanalekana iya kutendekelako iya fimenwa, ubumi bwa mu mumana, ifibumbwa fipupuka, inama sha ku mulundu, na bantunse ba kubalilapo babili. Icili conse casoswa ukucitwa mu kati ka ciputulwa ca “nshiku” mutanda. Nangu cibe fyo, ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa “ubushiku” lyakwata ukulekanalekana kwa bupilibulo, ukusanshako ‘inshita yalepa; ukufimbwa kwa fiponako fya kusungusha.’ (Old Testament Word Studies, Grand Rapids, Mich.; 1978, W. Wilson, ibu. 109) Ishiwi lyabomfiwa lisuminisha itontonkanyo lya kuti “ubushiku” bumo na bumo pambi bwali makana ya myaka ukulepa.