Fintu Tufwaisha Ukwikala Imyaka Iingi

“Umuntu uwafyalwa ku mwanakashi wa nshiku shinono, kabili uwaisulamo ukutenkana. Aba nge luba ilyabalula, no kubonsa; kabili afyuka nge cinshingwa, no kwiminina iyo.”—Yobo 14:1, 2.

NANGU cingati aya mashiwi pa lwa fyo ubumi bwaipipa yalembelwe imyaka 3,500 iyapitapo, banono bengayakana ne lelo. Lyonse abantu tabasekelamo ukwikala fye abacaice ishinta iinono kabili lyene ukukota no kufwa. E co ukufuma fye na ku kale balyeshe nshila ishingi isha kutantalishishamo ubumi.

Pa nshita Yobo ali uwa mweo, abena Egupti balelya inshama sha nama ilume pa kuti bengabukulula ubwaice lelo balifililwe. Pa kati ka myaka ya A.D. 500 ukufika kuli 1500 ku Bulaya, icikalamba cimo pa fyo balefwaisha pa kutantalishako ubumi ukupitila mu kupanga golde ku maka ya buntunse cali kupanga umuti wa golde uwa kutantalishako ubumi. Abengi abalefwaya ukuipangila golde ya kutantalishako ubumi basumine ukuti ukupanga golde kuti yalabalenga ukuba na bumunshifwa bwa mweo kabili ukuliila pa mbale sha golde kuti kwabalenga ukutantalishako ubumi. Abena China ba kale abaTao batontonkenye fyo kuti bayalula ifintu ifyasakanishiwa ifya mu mubili ukupitila mu nshila pamo nga ukwetetula, ukulaesha imipeemene isuma, ifya kulya, kabili ifi kuti fyabalenga babe na bumunshifwa bwa mweo.

Juan Ponce de León, kapansa umwina Spain alishibikwa bwino pa mulandu wa fintu aile alefwaya icibi inshila abantunse bengabelamo abaice. Mu citabo ca Hermippus Redivivus, Dokota wa mu mwanda wa myaka uwalenga 18 asosele ukuti banacisungu bakabikwe mu muputule uunono muli shinde kabili lyene ukusenda umwela balepeema mu mabotolo ku kupangilako muti wa kutantalishako ubumi. Lelo shonse ishi nshila tashabombele nakalya.

Ilelo, pa numa ya myaka 3,500 apo Mose alembele amashiwi ya kwa Yobo, abantunse baliya ku mweshi, balipanga bamotoka na makompyuta, kabili balisambilila pa lwa maatomu ne nsandesande. Nalyo line, te mulandu na matukuto ya fya kupangapanga aya musango yo, tucili aba ‘nshiku shinono kabili abaisulamo ukutenkana.’ Ca cine, mu fyalo ifikankaala abantu baleikala imyaka iingi nga nshi mu mwanda wa myaka uupwile. Lelo icalenga sana fyonse ifi fipatala fisuma, ukupoosako amano ku busaka, ne fya kulya ifisuma. Ku ca kumwenako, ukufuma muli ba 1850 na ku kutendeka kwa ba 1990, imyaka abaume baleikala yalifulilako ukufuma pali 40 ukufika kuli 75 e lyo iya banakashi ukufuma pali 44 ukufika kuli 80. Bushe ici cilelola mu kuti abantunse balisekelamo nomba pa myaka bekala?

Iyo, pa mulandu wa kuti nangu ca kuti abengi baleikala ukufika ku bukote, amashiwi Mose alembele yacili yalebomba. Aya mashiwi yatila: “Inshiku sha myaka yesu shabe myaka amakumi cinelubali, kabili imyaka amakumi cinekonsekonse nga tuli aba mapiki; . . . pantu ilapitingana, e lyo twapupuka twaya.” (Amalumbo 90:10) Bushe ifintu fili no kwaluka nomba line? Bushe abantunse bakulaikala imyaka iingi? Icipande cikonkelepo calayasuka.