Ifya Kututungulula Ifyacila pa Mano Yatungulula Ifyuni
“Nga ca kutila abantu balecita ifintu fyonse ifyo balefwaya ukwabula ifishinte fya kubalanga nampo nga ifyo balecita fisuma nangu fibi, ninshi bafwile ukupeelwa amafunde ya kubatungulula pa kutila babe ne mibele isuma.”—E fyalandile DANIEL CALLAHAN.
IFYALANDILE Callahan e ficitika nomba. Abantu abengi mu fyalo ifingi tabakwata imibele isuma, ici calenga ukutila aba buteko bapange amafunde ayengi pa kuti bumpulamafunde bucepeko. Pa kukumana kwa kubalilapo ukwa banyinefwe uko baleita ati Nigerian Mothers’ Summit, kateka wa calo ca Nigeria aliilishenye ukutila ifintu ku ntanshi tafyakabe bwino mu calo. Talelanda pa mitekele nangu pa bupiina, lelo alelanda pa “bwafya ubukulu,” no bu bwafya bwa kuti, “imibele ya bantu ilebipilako . . . mu ndupwa, pa ncito, mu bwikashi e lyo na mu calo conse fye.”
Mu Britain ilyo bafwailishe kuli banamayo 1,736, basangile ukutila “indupwa shileonaika pa mulandu wa kuti abengi tabalekwata imibele isuma e lyo ne ndupwa umwaba fye umufyashi umo nasho shilefulilako fye.” Na mu China namo, imibele ya bantu abengi ilebipilako. Magazini ya Time yatile, muli cilya calo abantu bwaice bwaice balolungana na bantu abengi. Umukashana umo uwa ku China uwaitakishe ukutila alyulunganapo na baume ukucila pali 100 atila: “Bumi bwandi, kabili kuti nacita conse fye ico ndefwaya.”
Intungulushi na sho shilekwata sana imibele yabipa. BaJaved Akbar balembele mu nyunshipepala ya ku Canada iya Toronto Star ukuti: “Abantu nomba tabamona intungulushi nga bantu abakwata imibele isuma abo bafwile ukucindika.” Batile aba buteko, abakalamba ba twampani, e lyo na bakalamba ba fya mapepo “balamoneka ukuti tabakwata imibele isuma.”
Cinshi Cilengele Imibele ya Bantu Ukubipisha?
Fingi ifyalenga imibele ya bantu ukubipa. Cimo icalenga ca kuti abantu bamo tabafwaya ukukonka imisango iyo abantu bonse baishiba ukuti e isuma. Ku ca kumwenako, abantu bamo baipwishe abantu bamo abekala ku kapinda ka ku kulyo mu United States, balefwailisha ifyo abantu bamona icibi ne cisuma. Abana be sukulu ba pa koleji abo baipwishe batile, “umuntu umwine e ufwile ukuyeba icibi ne cisuma.”
Abalemba pa fya mapolitiki ba Zbigniew Brzezinski balandile umulandu na umbi. Balembele ukuti, abantu muno nshiku “batontonkanya fye pa kufwaya ukuisekesha pali iyo ine nshita, baishiba ukuti ukwangala no kusansamuka e fyacindama sana.” Limo kuti twamonamo ubusuma mu kulaitungulula, no kuyeba fwe bene icisuma ne cibi, na muli bukaitemwe, no kucindikisha ukwangala, lelo bushe ifi fintu filalenga twaba ne nsansa sha cine cine kabili twalaumfwana na bantu bambi?
Yesu atile: “Amano yalungamikilwa ku milimo ya yako.” (Mateo 11:19) Bushe abantu balekala fye bwino no kuba ne nsansa ifi bashikonka imibele isuma? Moneni fimo ifyacitika: abantu tabacetekela sana abanabo, tabekala mu mutende, tabomfwana na bantu banabo, abana bakula ukwabula bawishi nangu banyina, amalwele yafuma mu bulalelale, amafumo ya kupula, ukukunkuma ku kubomfya imiti ikola, no lukakaala. Ifi twalumbula apa, tafilanga ukutila abantu baliba ne nsansa lelo filanga fye ukuti tabekala bwino kabili balifilwa ukuitungulula.—Abena Galatia 6:7, 8.
Ilyo Yeremia na o amwene amafya yapala aya mu nshiku shakwe, uyu kasesema wa kwa Lesa, alembele amashiwi yapuutwamo aya kuti: “Mwe Yehova, ninjishibo kuti te kwa muntunse ukwenda kwakwe; te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe.” (Yeremia 10:23) Ca cine, Lesa tatupangile ukutila tuleitungulula fwe bene, tuleyeba fwe bene icisuma ne cibi. Ifwe ico twingamona ukuti cili fye bwino, limbi kuti caba cibi. Baibolo pa Amapinda 14:12 isosa ukuti: “Kuli inshila iyawama ku cinso ca muntu, lelo ku mpela ya iko ni nshila sha mfwa.”
Umutima Wesu Kuti Waba Mulwani Wesu!
Mulandu nshi umo uo tufwaila uwa kututungulula pa kuti tukwate imibele isuma? Pantu imitima yesu kuti yatubepa. Baibolo pali Yeremia 17:9 isosa ukutila: “Umutima wa kufutika ukucile fintu fyonse, kabili walilwalisha; nani engawishiba?” Nga ca kuti umuntu umo mwamwishiba ukuti alafutika bambi nelyo ni ncenjeshi, bushe kuti mwamucetekela? Kwena te kuti mumucetekele! Lelo, ifwe bonse umutima wesu kuti waba ifi fine. Kanshi, e mulandu Lesa atwebela aya mashiwi ya kutusoka lelo ayalanga ukuti alitutemwa, ayatila: “Uutetekelo mutima wakwe muwelewele; lelo uwenda mu mano akapusuka.”—Amapinda 28:26.
Ili lembo lyatulanga icintu cimo icacindama: Tatulingile ukucetekela amano yesu ayashapwililika, lelo tulingile ukwenda mu mano ya kwa Lesa pa kuti twaicingilila ku mafya ayengi. Kabinge, bonse fye abafwaya amano ya kwa Lesa, kuti bayasanga. Icebo ca kwa Lesa citila: “Umo uwa muli imwe nga abulwa amano, alelomba kuli Lesa, pantu apeela fye kuli bonse ukwabula ukushobaula.”—Yakobo 1:5.
Tetekela Lesa “Umutima Obe Onse”
Baibolo ilondolola Kabumba wesu ukutila: “Cilibwe icasansuka, ya mpomfu imicitile yakwe; pantu imibele yakwe yonse bupingushi: Lesa wa cishinka kabili uwabulo bupondamishi, uwalungama kabili uwatambalala.” (Amalango 32:4) Ca cine, Yehova aba nge cilibwe icikalamba. Nangu ifintu fyaluke shani, kuti twamucetekela sana ukuti alatulanga imibele isuma no kutwafwa mu kupepa kwesu. Amapinda 3:5, 6 yatila: “Tetekela Yehova umutima obe onse, na ku kwiluka kobe we mwine wishintililako; uko konse wenda umwishibe, na o akatambalike nshila shobe.”
Na endi, takwaba umuntu nangu umo uwingatutungulula bwino nga Kabumba wesu, pantu ena alapenda “ne mishishi ya ku mitwe [yesu].” (Mateo 10:30) Na kabili, ni cibusa wesu uwa cine cine, alitutemwa nga nshi kabili wa cishinka kuli ifwe nangu limo tufilwa ukumfwa bwangu ico alefwaya.—Amalumbo 141:5; Amapinda 27:6.
Na kabili ishibeni ukutila Yehova tatupatikisha ukuti tulenakila ifyo atungulula. Lelo, atweba fye mu mashiwi ayasuma ayatila: “Ine ndi Yehova . . . uukusambilisho kuti ucenjele, uukwensha mu nshila iyo ufwile ukuyamo. Iye, nga wapeepeka ku mafunde yandi! lyene umutende obe nga waba ngo mumana, no bulungami bobe nga mabimbi ya bemba.” (Esaya 48:17, 18) Bushe te kuti mutemwe ukupalama kuli Lesa wawame fyo? Na kabili, alitupeela amano ukupitila mu Cebo cakwe icapuutwamo, Baibolo wa Mushilo, ibuuku ilisangwa fye konse pano calo!—2 Timote 3:16.
Lekeni Icebo ca kwa Lesa Cimusanikile Inshila
Kemba wa malumbo alandile pa Malembo ya mushilo ukuti: “Icebo cenu ni nyali ku makasa yandi, kabili lubuuto ku nshila yandi.” (Amalumbo 119:105) Inyali ku makasa yesu ilalenga twamona bwino apali ubusanso, e lyo ulubuto ku nshila shesu lulatusanikila inshila tuleendamo. Kanshi kuti twatila, Icebo ca kwa Lesa kuti catutungulula bwino bwino pantu kuti catwafwa ukwishiba ifisuma ifyo tufwile ukulacita ifingatwafwa pali ino nshita na ku ntanshi.
Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pa Lyashi lya pa Lupili. Muli ili lyashi ilipi ilyalembwa mwi buuku lya kwa Mateo icipandwa 5 ukushinta ku cipandwa 7, Yesu Kristu alandile pa nsansa, ukutemwa, ulupato, uluse, imibele isuma, ipepo, ukutemwa ifyuma, e lyo na pa malyashi yambi ayengi ayacindama na muno nshiku nga filya fine yacindeme ilya nshita. Ifyebo fyakwe fyali ifisuma nga nshi ica kuti “amabumba yasungwike imisambilishishe yakwe.” (Mateo 7:28) Mukwai ibelengeleni mwe bene ili lyashi. Na imwe mufwile mwalalitemwa.
“Mulelomba” Kuli Lesa Ukuti Alemwafwa
Ukuba kwena, ukucita icisuma mu menso ya kwa Lesa te lyonse canguka. Na kuba Baibolo itila ukulwisha ulubembu twakwata kwaba kwati ni nkondo. (Abena Roma 7:21-24) Lelo Lesa kuti atwafwa ukucimfya iyo nkondo. Yesu atile: “Mulelomba, kabili mukapeelwa; mulefwaya, kabili mukasanga . . . Pantu onse uulomba alapokelela, na onse uufwaya alasanga.” (Luka 11:9, 10) Ca cine, Yehova takataluke umuntu onse uwa cishinka, uulefwaya ukwenda mu nshila ya kamfyemfye iitwala ku bumi bwa muyayaya.—Mateo 7:13, 14.
Moneni ica kumwenako ca baFrank, abakunkwime ku kupeepa fwaka lelo abatendeke ukusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova. Ilyo babelengele 2 Abena Korinti 7:1 basumine ukuti filya balepeepa fwaka, ‘balekowesha umubili’ mu menso ya kwa Lesa. BaFrank bapingwilepo ukuleka ukupeepa. Lelo tacabangukile ukuleka. Bushiku bumo basukile baya balatolelesha no tushiki twa fwaka pa kuti fye bapeepeko!
Pa numa baFrank balikutulwike ukutila balisanguka abasha ba fwaka. (Abena Roma 6:16) E ico, balepepa kuli Lesa ukuti abafwe, batendeka no kula-ampana na baba mu cilonganino ca Bena Kristu ica Nte sha kwa Yehova. E fyo basukile balekelela ukupeepa.—AbaHebere 10:24, 25.
Bikeni Amano ku Cebo ca kwa Lesa
Ilyashi lya baFrank ilyo twalandapo lyaba pa malyashi ayengi ayalanga ukuti Baibolo ilatutungulula pa kuti tube ne mibele isuma, na pa kuti tulepepa Lesa bwino. E lyo kabili ilatweba no busuma bwa kukonkela ifyo ilanda. Kanshi teti tupape ukumfwa amashiwi Yesu alandile aya kuti: “Te ku cilyo ceka, umuntu engabela umumi, lelo ku cebo conse icifuma mu kanwa ka kwa Yehova.”—Mateo 4:4.
Nga twapokelela icine ca kwa Lesa mu mitima yesu no kulacikonka, cikatwafwa mu kutontonkanya, mu nkuntu, mu kupepa Lesa na mu mikalile, tutile fye muli fyonse. Amalumbo 19:7, 8 yatila: “Amalango ya kwa Yehova yafikapo, yabweseshamo umweo; . . . ifya kulangulula fya kwa Yehova fyalitambalala, filengo mutima ukusamwa; ifunde lya kwa Yehova lyalisanguluka, libuutusha pa menso [lilenga twakwata isubilo no kwishiba bwino ifyo Lesa afwaya ukucita].”
Yehova tabomfya fye Icebo cakwe ku kututungulula ukuti tukwate imibele isuma, lelo alacibomfya na ku kutwafwa ukuba ne mikalile isuma na pali ino nshita. Alatweba ne fikacitika ku ntanshi. (Esaya 42:9) Bonse abafwaya ukuti Lesa alebatungulula, bakaba ne nsansa ku ntanshi nga fintu icipande cakonkapo calalanda.
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 14]
Icimweba Imibele Isuma ne Ibi
Abantu balikwata ubupe ubusuma sana, no bu bupe, ni kampingu. E yalenga no kuti abantu bonse balecita fimo ifyapalana te mulandu ne calo cabo, umutundu wabo nelyo inkulo yabo. (Abena Roma 2:14, 15) Lelo ici tacilolele mu kutila kampingu ya kulamutungulula fye ku kucita ifisuma. Ifintu pamo nga ifyo basambilisha mu kupepa kwa bufi, amano ya pano calo, ulupato, no kukumbwa ifyabipa, kuti fyaonaula kampingu. (Yeremia 17:9; Abena Kolose 2:8) Kanshi nga filya fine uwensha indeke aceeceeta no kubika bwino ifya kumutungulula pa kwensha, na ifwe tufwile ukuceeceeta kampingu wesu. Kabili nga twamona kampingu yesu yaonaika, tufwile ukuyalulula, yalatutungulula bwino pa kuti twaba ne myendele isuma no kulakonka amafunde yalungama aya kwa Yehova Lesa, ‘uutupeela ifipope.’ (Esaya 33:22) Amafunde ya bantu yalaluka mu kupita kwa nshita, lelo amafunde ya kwa Lesa yena yalifikapo kabili tayaluka ku nkulo ne nkulo. Lesa asosa ati: “Ine Yehova nshiteluka.”—Malaki 3:6.
[Akabokoshi pe bula 15]
Ifingalenga Twalaikala Bwino Kabili Twaba ne Nsansa
IFYO TWINGABA NE NSANSA
“Ba nsansa abaibukila ukuti balakabila ifya ku mupashi.”—MATEO 5:3.
“Mwaba insansa ishingi mu kupeela ukucila ishaba mu kupokelela.”—IMILIMO 20:35.
“Aba nsansa ni abo abomfwe cebo ca kwa Lesa no kucibaka!”—LUKA 11:28.
ICINGALENGA ABANTU UKUTUCETEKELA
“Lanshanyeni icine umuntu onse no munankwe.”—ABENA EFESE 4:25.
“Uwibile eiba kabili.”—ABENA EFESE 4:28.
“Icupo cibe ica mucinshi kuli bonse, no busanshi bwa cupo bube ubushakowela.”—ABAHEBERE 13:4.
IFINGALENGA TULEUMFWANA NA BANTU BANENSU
“Fyonse ifyo mufwaya abantu bacite kuli imwe, e fyo na imwe mucite kuli bene.”—MATEO 7:12.
“[Umulume] atemwe umukashi wakwe ifyo aitemwa umwine; umukashi . . . abe na katiina ku mulume wakwe.”—ABENA EFESE 5:33.
“Twalilileni . . . ukuitemenwa ukulekelelana.”—ABENA KOLOSE 3:13.
IFINGALENGA TWILAPUSANA NA BAMBI NE FYA KUCITA NGA TWAPUSANA
“Mwiba ababwesesho muntu nangu umo ububi pa bubi.”—ABENA ROMA 12:17.
“Ukutemwa kulashishimisha kabili kwa cikuuku. . . . Takusunga filubo.”—1 ABENA KORINTI 13:4, 5.
“Mwileka akasuba kawe mucili abakalifiwa.”—ABENA EFESE 4:26.