Afweni Abana Benu Ukukula Bwino

ABAFYASHI abengi bafwaya fye konse konse ifyasuko pa lwa kukusha abana, ilintu ifyasuko na kuba, fyaba fye mu myabo mwine. Indupwa ishingi sana shalikwata Baibolo, lelo patuulama fye ulukungu pa shelufu mu cifulo ca kuibomfya mu kukusha abana.

Ca cine, abengi ilelo balatwishika pa lwa kubomfya Baibolo nge ca kutungulula mu bumi bwa lupwa. Balaikaana ukuti taibomba, ya kale, nelyo ukuti yalikamuka. Lelo ukulanguluka Baibolo mu bufumacumi kusokolola ukuti Baibolo citabo cibomba ku ndupwa. Natumone ifyo ibomba.

Imibele Yalungama

Baibolo yeba wishi ukumona abana “nga banimbo ba miolife ukushinguluke tebulo [lyakwe].” (Ilumbo 128:3, 4) Utumuti tunono utwanaka te kuti tukule no kutendeka ukutwala ifisabo ukwabula ukubyala bwino, ukwabula ukupeelwa umufundo, iloba, na menshi. Cimo cine no kukusha abana, kufwaya ukubomba no kusakamana. Abana bakabila imibele iisuma pa kuti bakule bakosoke.

Ica kubalilapo muli yo mibele caba kutemwa—pa bafyashi abene na bene na pa kati ka bafyashi na bana. (Abena Efese 5:33; Tito 2:4) Aba mu lupwa abengi balitemwa lelo tabaishiba ukuti calikabilwa ukulumbulula uko kutemwa. Nangu ni fyo, langulukeni ci: Bushe kuti mwatila mulalembeshanya na cibusa wenu nga ca kuti mwalemulembela fye bakalata ukwabula ukulembapo akeyala, ukushitilapo sitampa, nelyo ukwabula ukutuma? Cimo cine no kutemwa kwa cine, Baibolo ilanga ukuti kwalicila pa kuba fye ukuyumfwa ukukafya umutima; kulalumbululwa mu mashiwi na mu ncitilo. (Linganyeniko Yohane 14:15 na 1 Yohane 5:3.) Lesa alipeele ica kumwenako, ukulandilapo fintu atemenwe Umwana wakwe ati: “Uyu e mwana wandi uwatemwikwa, umo mbekelwa.”—Mateo 3:17.

Ukutasha

Ni shani fintu abafyashi bengalangisha ukutemwa kwa musango yo ku bana babo? Pa kutendeka fye, fwayenimo ifisuma. Calyanguka ukusanga ifilubo mu bana. Cila bushiku ukukanakula mu mano, ukukanabelesha, na bukaitemwe filamoneka mu nshila shalekanalekana. (Amapinda 22:15) Lelo balacitako ifisuma ifingi cila bushiku. Ni fili kwi muli no kulolekeshapo? Lesa tatontomesha pa filubo fyesu lelo ebukisha ifisuma tucita. (Ilumbo 130:3; AbaHebere 6:10) E fyo tufwile ukulacita ku bana besu.

Umulumendo umo atila: “Mu bumi bwandi bonse ilyo nali pa ng’anda, nshileibukishapo ukutashiwa kuli mayo na tata—atemwa pa mulimo nabombele pa ng’anda nelyo ku sukulu.” Mwe bafyashi, mwilasuulako kuli ici cintu icikabila abana benu nga nshi. Abana bonse balingile ukutashiwa lyonse pa fisuma bacita. Cikaafwa apakalamba mu kulenga abana ukukanakula “abanenuka,” pa kutontonkanye fyo tapali ico bengacita icingawama.—Abena Kolose 3:21.

Ukulanshanya

Inshila isuma na imbi iya kulumbulwilamo ukutemwa abana benu yaba kukonka ukufunda kwa pali Yakobo 1:19 ukwa kuti: ‘Beni abayanguka ku kuumfwa, abakokola ku kulanda, abakokola ku kukalipa.’ Bushe mulalenga abana benu ukulanda e lyo mwakutika mu cine cine ku fintu balesosa? Nga abana benu baishiba ukuti mwalabashimaula ilyo bashilapwisha no kulanda nelyo ukuti mwalakalipa lintu mwaishiba ifyo baleyumfwa, lyene bakaleka ukumweba ifyo baleyumfwa. Lelo nga baishiba ukuti mukakutika cine cine, cimoneke fyo ninshi bakafifumya ku mukoshi.—Linganyeniko Amapinda 20:5.

Nangu ni fyo, ni shani nga basokolola ifyo baleyumfwa ifyo mwishibe ukuti fyalilubana? Bushe ni nshita ya kukalipa, ukushimaula, nelyo ukusalapula? Ca cine, ukukalipa kwa baice kumo kuti kwacilenga icakosa ukuba “uwakokola ku kulanda, uwakokola ku kukalipa.” Lelo langulukeni na kabili ica kumwenapo ca fintu Lesa asunga abana bakwe. Bushe alenga abana bakwe ukuyumfwa aba munsokwe, ica kuti bafilwa no kumweba ifyo baleyumfwa mu cine cine? Iyo! Ilumbo 62:8 litila: “Mutetekeleni [Lesa] mu nshita shonse, mwe bantu, pongolweleni ku cinso cakwe ifya mu mitima yenu; Lesa e cubo kuli ifwe.”

E co lintu Abrahamu asakamikwe pa lwa fintu Lesa apingwile fyo aali no konaula umusumba wa Sodomu no wa Gomora, tashimbile ukwesha Wishi wa ku muulu ati: “Citaluke kuli imwe ukucita ngo musango uyu . . . Bushe Kapingula wa pano isonde ponse takacite icalungama?” Yehova taebawile Abrahamu; Alimukutike no kutontolola umwenso akwete. (Ukutendeka 18:20-33) Lesa alatekanya apakalamba kabili alinakilila, nelyo lintu abana bakwe bamweba ifyo baleyumfwa ifishakwata imilandu isuma kabili ifyabulamo ukupelulula.—Yona 3:10–4:11.

Abafyashi na bo bafwile ukulenga imibele pa ng’anda iisuma ica kuti abana bayumfwa abayangukililwa ukusokolola ifyo baleyumfwa lwa nkati, te mulandu na fintu ifi fingaba ifya kukalifya. E co nga ca kuti umwana wenu alumbulula icintu nabubuka, kutikeni. Mu cifulo ca kukalipila, suminisheni ukuti e fyo aleyumfwa kwena no kumweba alande icilengele. Ku ca kumwenako, kuti mwatila: ‘Uleumfwika naufulilwa Kampanda. Bushe kuti wanjeba icicitike?’

Ukulama Ubukali

Kwena, takwaba umufyashi watekanya nga Yehova. Kabili abana ukwabulo kutwishika kuti basonsomba ukutekanya kwa bafyashi babo apakalamba. Nga mulafulilwa abana benu mu nshita mu nshita, mwisakamana ukuti ici cimulenga ukuba umufyashi umubi. Inshita shimo kukalaba imilandu ya kumukalifya. Lesa na o wine alakalipila abana bakwe, nelyo fye bamo abo atemwisha sana. (Ukufuma 4:14; Amalango 34:10) Nangu ni fyo, Icebo cakwe citusambilisha ukulama ubukali.—Abena Efese 4:26.

Mu nshila nshi? Inshita shimo cilaafwa ukutontonkanya fye pali fimbi pa nshita inono pa kuti ubukali bwenu bwatontolokako. (Amapinda 17:14) Kabili ibukisheni, Uyu mwana fye! Mwienekela umwana ukuicindika nga bakalamba nelyo ukuba uwakosoka. (1 Abena Korinti 13:11) Ukumfwikisha umulandu umwana wenu acitile fintu mu nshila imo kuti kwamunashako ubukali. (Amapinda 19:11) Te kwesha ukulaba ubupusano ubukalamba ubwaba pa kati ka kulufyanya no kuba umubi. Ukupaatila umwana ukuti mubi kuti pambi kwamulenga ukulanguluka ati, ‘Mulandu nshi ndeesesha no kwesha ukuba umusuma?’ Lelo ukulungika umwana mu kutemwa kukamwaafwa ukuwamyako ku ntanshi.

Ukusungilila Umuyano no Mucinshi

Ukusambilisha abana pa fya muyano no mucinshi e bwafya bumo ubukalamba abafyashi bakwata. Muli cino calo ica muleketela, abengi balatwishika nga calilungama ukubindako abana babo fimo fimo. Baibolo yasuka ati: “Inkonto ya kufundilako ipeela amano; lelo umwaice uwalekeleshiwa alenga nyina insoni.” (Amapinda 29:15) Bamo tabafwaya ukumfwa ishiwi “inkonto,” pantu batila ninshi kusunga umwana buluku buluku. Lelo te umo calola. Ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa “inkonto” lyalelosha ku mutambu, kwati ulya walesenda umucemi pa kukumba impaanga—te kushicena iyo.a E co inkonto imininako ukusalapula.

Mu Baibolo, ukusalapula kupilibula maka maka ukusambilisha. E mulandu wine ibuuku lya Amapinda mupepi ne miku ine lilandilapo ati, ‘umfweni ukusalapula.’ (Amapinda 1:8; 4:1; 8:33; 19:27) Abana balekabila ukusambilila ukuti ukucita icalungama kulalambula no kulufyanya kuleta ukukanda. Ukukanda kuti kwayafwa ukuti omfwikishe ico alufyenye, kwati fye fintu ifilambu pamo ngo kutasha, fingaafwa ukuti omfwikishe ico awemye. (Linganyeniko Amalango 11:26-28.) Kuti cawama abafyashi ukupashanya ica kumwenapo ca kwa Lesa pa lwa kukanda, pantu aebele abantu bakwe ukuti aali no kubalimuna “iciyene.” (Yeremia 46:28) Abana bamo bakabila fye ukukalipilwa cinono ninshi cakumanina. Bambi bakabila ukukoshako. Lelo ukulimuna ‘ukwayana’ takufwile ukusanshamo icingacena umwana mu nkuntu nelyo ku mubili.

Ukusalapula kwashikatala kulingile ukusanshamo ukusambilisha abana imipaka no mwa kupeleela. Icebo ca kwa Lesa calilondolola ifingi pa lwa mwa kupeleela. Baibolo isambilisha ukukanaingila mu mupaka wacingilila icikwatwa ca umbi. (Amalango 19:14) Yalilanda pa mipaka pa lwa fya ku mubili, ukulondolola ukuti calilubana ukutemwa ulukaakala nelyo ukucena bambi ku mufulo. (Ilumbo 11:5; Mateo 7:12) Kwaliba imipaka ukukuma ku fya bwaume no bwanakashi, yalisenuka ukulaalana kwa pa lupwa. (Ubwina Lebi 18:6-18) Yalanda fye no kuti kwaliba imipaka ku fya pa lwesu ne fya mu nkuntu, ukutubinda ukupontela bambi nelyo ukubasaalula mu nshila shimbi. (Mateo 5:22) Ukusambilisha abana pa lwa umu mwa kupeleela ne mipaka ukupitila mu kubebapo e lyo na ku ca kumwenako, calikatama mu kulenga imibele ya lupwa ibe iituntulu.

Ica kwaafwa na cimbi mu kusungilila umuyano no mucinshi mu lupwa caba kumfwikisha icifulo ca umo umo mu lupwa. Mu ndupwa ishingi ilelo, tabaishiba icifulo ca umo umo nelyo balififulunganya. Mu ndupwa shimo, umufyashi kuti aeba umwana amafya yabipisha, ayo umwana ashingomfwikisha. Muli shimbi, abana balasuminishiwa ukuba bakateka banono aba lucu, ukupingwilako ulupwa lonse. Ico calilubana kabili ca busanso. Abafyashi e bakwata incito ya kupayanishisha abana babo ifyo balekabila—nampo nga fya ku mubili, mu nkuntu, nelyo ku mupashi—te bana ukupayanishisha abafyashi. (2 Abena Korinti 12:14; 1 Timote 5:8) Langulukeni ica kumwenapo ca kwa Yakobo, uwanashisheko umusenselo wa lupwa lonse ne bumba bali nalyo pa kuti cikosela abana banono. Alyumfwikishe umo balepeleela no kucita ifingabawamina.—Ukutendeka 33:13, 14.

Ukusakamana Ifya ku Mupashi Bakabila

Bumupashi e cintu cacindamisha nga mulefwaya imibele ya lupwa ukuba iituntulu. (Mateo 5:3) Abana balikwata amaka ayengi aya kulunduluka lwa ku mupashi. Balikwate fipusho ifingi: Mulandu nshi twabelako? Nani apangile isonde ne nama, imiti, na fibemba? Mulandu nshi abantu bafwila? Cinshi cicitika nga bafwa? Mulandu nshi ifibi ficitikila abasuma? Ifipusho fikonkana fye ifyo fine. Ilingi line bafyashi e bafwaya ukukanatontonkanyapo pa fintu fya musango yo.b

Baibolo icincisha abafyashi ukupoosako inshita ya kufunda abana ifya ku mupashi. Ilanda mu nshila ya cikabilila pa lwa kufunda kwa musango yo ukuti kulanshanya kwatwalilila pa kati ka bafyashi na bana. Abafyashi kuti basambilisha abana pa lwa kwa Lesa ne Cebo cakwe lintu baleenda capamo, nabekala mu ng’anda, pa kusendama—ilili lyonse.—Amalango 6:6, 7; Abena Efese 6:4.

Baibolo ilalundapo na pa kutasha fye ukutantika kwa musango yo ukwa ku mupashi. Ilapayanya fye ne fibombelo muli no kukabila. Na kabushe, kuti mwayasuka shani ifipusho fya bana ifilumbwilwe pa muulu? Baibolo yalikwate fyasuko. Fyalyanguka, ifya kucincimusha, kabili filapeela isubilo apakalamba muli cino calo capelelwa. Ne cawamisha ca kuti, ukumfwikisha amano ya mu Baibolo kuti kwapeela abana benu inanga yakosesha, ubutungulushi bwashintililwapo mu nshita sha lelo isha kufulunganya. Bapeeni ubo butungulushi, kabili cine cine bakakula bwino—ino nshita na ku ntanshi.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 11]

Fwayeniko inshila sha kulungatika isha kutashishamo umwana lyonse

[Akabokoshi pe bula 9]

Ifya Kwaafwa Abana Ukukula Bwino

•Payanyeni imibele isuma iya kuti baleyumfwa abatemwikwa kabili abafwaikwa

•Mulebatasha lyonse. Mulelungatika

•Mulekutikisha

•Lintu mwakalipa taleni labeniko pa kuti mutontoloke

•Londololeni bwino imipaka no mwa kupeleela, ukwabula bumyalumyalu

•Ukusalapula mulekuteulula ukulingana na po umwana alubile

•Mwienekela ifyacilamo mu mwana kano fye ifyalinga

•Mulesakamana ifya ku mupashi akabila ukupitila mu kusambilila Icebo ca kwa Lesa lyonse

[Akabokoshi pe bula 10]

Yalandile Ifya ku Ntanshi

AMAFUNDE ya mu Baibolo yaafwile abena Israele ba pa kale ukuipakisha icipimo ca bumi bwa lupwa icacilile nga nshi inko ishina mupalamano. Kalemba wa lyashi lya kale Alfred Edersheim alandapo ati: “Pa mbali ya bena Israele, inko shashala tashakwetemo imibele ya lupwa intu twaishiba.” Ku ca kumwenako, pa bena Roma ba pa kale ifunde lyapeele wishi amaka yonse aya mu lupwa. Nga alefwaya kuti ashitisha abana bakwe mu busha, ukubabomfya nga babomfi, nelyo fye ukubepaya—ukwabula ukupeelwa umulandu.

Abena Roma bamo balemona abaYuda ukuti te batuntulu pa mulandu wa kusunga bwino abana. Na kuba, kalemba wa lyashi lya kale umwina Roma uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo Tacitus alembele umukululo wa lupato pa baYuda, ukusoso kuti imyata yabo yali “iyabotelela kabili iya kuselausha.” Nangu cibe fyo, alisumine ati: “Kuli bene mulandu ukalamba ukwipaya akanya.”

Baibolo yapeele icipimo casumbuka. Yasambilishe abaYuda ukuti abana bali ba mutengo—na kuba baali no kumonwa nge cikwatwa cafuma kuli Lesa—kabili bali no kusungwa nge fikwatwa. (Ilumbo 127:3) AbaYuda abengi mu kushininkisha baleumfwila uko kufunda. Caleumfwikila fye na mu lulimi lwabo. Edersheim atila pa mbali ya mashiwi yalepilibula umwana mwaume no mwana mwanakashi, abaHebere ba pa kale balikwete amashiwi 9 aya kwitilamo abana, limo na limo ukubomba ku mushinku wapusana uwa mu bumi. Ku ca kumwenako, umwana ashilasumuka balemwita limbi no wasumwike na o balemwita limbi. Ku bana bakulileko, kwali ishiwi balebomfya ilyalepilibula ukuti alekosoboka. Kumfwa ku bacaice bakulileko, kwali ishiwi ilyo mu kulikonka fye lyalepilibula ‘ukuilubulako.’ Edersheim atila: “Cine cine, nga ca kuti balelolekesha ubumi bwa mwana ica kuti bapeela ne shina ku mushinku afikapo pa mulandu wa cicitika pali uyo mushinku, ninshi balitemenwe abana babo nga nshi.”