BUSHE KUTI MWA-ASUKA IFI FIPUSHO?
Ni aloye nshi balebomfya kale?
Aloye yalefuma ku cimuti ca Agarwood
Baibolo ilanda ukuti kale abantu balesansa aloye ku fya kufwala e lyo na pa busanshi pa kutila palenunkila. (Amalumbo 45:8; Amapinda 7:17; Ulwimbo lwa Nyimbo 4:14) Aloye yalefuma ku cimuti ca Agarwood (ico beta no kuti Aquilaria). Ici cimuti nga catendeka ukubola, calefumya ifinyamuti e lyo na mafuta yanunkila kabili balecipela no kucishitisha.
Baibolo ilinganya amatenti ya bena Israele ku “miti ya aloye iyo Yehova alimba.” (Impendwa 24:5, 6) Nalimo Baibolo yalelinganya amatenti ku fyo icimuti ca Agarwood cisaalala. Cilalepa amamita ukufika kuli 30 e lyo kabili cilasaalala sana. Icitabo ca A Dictionary of the Bible citila, “nangu ca kuti ici cimuti tacisangwa nomba mu Israel, takwaba icilenga abantu ukutwishika ukuti ici cimuti e lyo ne fimuti fimbi fyaliseekele sana mu ncende iyali iyafunda kabili iyaishibikwe sana mu Mupokapoka wa Yordani.”
Mituulo nshi iyo balesuminisha ukutuula pe tempele mu Yerusalemu?
Ikobili lye bumba ilyo balebomfya pe tempele mu Yerusalemu ilyaikala nalimo imyaka 2,000
Ifunde lya kwa Lesa lyalandile ukuti amalambo ayo abantu baletuula pe tempele yalingile ukuba ayasuma. Lesa talepokelela amalambo ayalemana. (Ukufuma 23:19; Ubwina Lebi 22:21-24) Philo, kalemba umuYuda uwaliko mu nshita ya batumwa atile, bashimapepo balemona inama nga ili fye bwino “ukufuma ku mutwe ukufika ku makasa.” Ico balecitila ifi ni co balefwaya ukushininkisha ukuti inama balepeela amalambo “tashali ishalemana nangu panono.”
E. P. Sanders uwasoma sana atile, nalimo abalebombela pe tempele “balesuminisha fye abantu abo bacetekele ukulashitisha ifyuni nelyo inama isho bashimapepo bamwene kabela ukuti shali fye bwino. Kanshi abaleshitisha balepeela abaleshita amalisiti ya kulanga ukuti ifyo bashitile fili fye bwino.
Mu 2011, abashula ifya kushulashula basangile lisiti nelyo ikobili ilyapangilwe ne bumba muli ba 100 B.C.E. na 70 C.E mupepi ne tempele. Ifyalembwa pali ili ikobili mu ciAramaiki fipilibula ukuti “Lesa wa mushilo.” Abantu bamo batontonkanya ukuti abalebombela pe tempele bafwile balebika aya makobili pa fintu ifyo balebomfya pe tempele nelyo pa nama isho abantu bali no kutuula.