Abacaice Bepusha Ukuti . . .

Cinshi Calubana no Kupanga Indalama?

KALEMBA wa fyangalo umwina Britain George Bernard Shaw atungile ukuti: “Indalama cine cine e cintu cakatamisha mu calo.” Bushe wasuminisha? Napamo uyumfwa nga Tanya uuli ne myaka 17, uusosa ukuti: “Nshifwaya ukuba uwa cuma, kano fye ukulaikala bwino.” Uwacaice Avian na o wine tamona indalama nge cintu cakatamisha mu calo, lelo nge cintu cafwilisha pa kukwata ifintu fimo. Asosa ukuti: “Indalama shilakabilwa ku fyo nkabila, pamo nge fya kufwala na lintu ndi pa lwendo.”

Bushe walishiba ukuti Baibolo isosa icapalako? Pali Lukala Milandu 7:12, isosa ukuti ‘indalama cintelelwe.’ Ubupiina bwalondololwa ngo “mulwani mukalamba ku nsansa sha muntu.” Kabili ukukwata indalama shalinga kuti kwakucingililako ku mafya ubupiina buleta ilingi line. Na kabili indalama kuti shacefyako amafya yengafuma mu busanso ushenekele. Uwacaice Phyllis asosa ukuti: “Baibolo itila ‘inshita na mankumanya fiponena ifwe bonse.’ Tatwishiba lintu amafya yengatuponena, e ico tufwile ukusunga indalama.” (Lukala Milandu 9:11) Kabili lintu indalama shingamoneka ishakatama kuli iwe nomba, kuti shabomba no mulimo uwacishapo ukukatama ku ntanshi.

“Ukucishamo kwa Kutemwa Ifikwatwa”

Nangu ca kuti ukulangulukako pa lwa kukwata indalama shalinga kwa cifyalilwa kabili kwaliba fye bwino, ku bacaice bamo indalama shasanguka icintu batontonkanyapo mupepi ne nshita fye yonse. Lintu abacaice ukucila pali 160,000 babepwishe ukuti, “Cinshi ufwaya sana mu bumi?,” amaperesenti 22 batile, “Ukuba uwa cuma.”

Ukwabula ukutwishika uku kufwaisha indalama kusumbulwa na cintu magazini iya Newsweek ita ukuti “ukucishamo kwa kutemwa ifikwatwa” ukuseekele mwi sonde. Martin uuli ne myaka 18 asosa ukuti: “Nalitemwa sana ifikwatwa kabili nalikatamika ukushita ifintu kuli bakapanga na bakelenganya baibela. Nalisumina ukwabula ukutwishika ukuti ukukosa kwa cintu ushitile kushintilila pa ndalama wapoosapo. E co, ndapoosa indalama ishingi pa fintu mfwaya.” Martin te wacaice eka ‘uupoosa indalama ishingi.’ U.S.News & World Report ishimika ukuti: “Umwaka wafumineko, aba myaka 12 ukufika ku 19 [mu United States] bapoosele indalama ishingi isho tabatalapoosapo, ukupoosa amadola amabilioni 109 shonse pamo mu fya kushita, ukwingilishiwako kwa maperesenti 38 ukucila mu 1990.”

Nangu cibe fyo, bushe ni kwi abacaice bafumye ndalama sha kushitamo ifya kufwala fipya, amadiski ya kulisha, na makompyuta? Ukulingana na U.S.News & World Report: “Mupepi na hafu wa bali ne myaka 16 ukufika ku 19 balabombako incito ya nshita lubali.” Nga ca kuti pali ukulinganya pa kati ka fya ku sukulu ne ncito ya nshita lubali, iyi ncito kuti yaba iya kunonsha, pamo ngo kusambilisha uwacaice ukusakamana ifishingamo. Nangu cibe fyo, abacaice bamo balacishamo ukulosha kuli ci. Magazini ya Newsweek isosa ukuti: “Abaasambilila ifya mintontonkanya na bakafundisha balamona ukukanshika kwa bana be sukulu [ababomba]. Tabakwata inshita ikalamba iya kubomba ifya ku sukulu ififwile ukubombelwa ku ng’anda, kabili bakafundisha abamona lyonse abana be sukulu abanakile baleshomboka ku kutontomesha ku ca bulanda balabweshako ifipimo.”

Nangu cibe fyo, banono abacaice abaitemenwa ukuleka incito. Uwacaice Vanessa asosa ukuti: “Isukulu lyalikatama, lelo cimo cine ne ndalama. Ifya ku sukulu ififwile ukubombelwa ku ng’anda tafileta ndalama.” Ni shani fintu ukupanga indalama kwakatama kuli iwe? Bushe ubuyo bobe ubukalamba mu bumi bwaba bwa kupanga indalama ishingi?

‘Ukufwaya Ukuba ne Fyuma’

Baibolo ilanda pali ifi fine fipusho. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Abafwayo kuba ne fyuma bawila mu kweshiwa kabili mu lukose, kabili mu lunkumbwa ulwingi ulwa kutumpa kabili ulwa kucena, ifyo fiibisha abantu mu kupomonwa kabili mu boni. Pantu ukutemwe ndalama e shinte lya bubi bonse; bamo pa kushitinamina balufiwa ukufuma ku citetekelo, no kuilasamo abene amalangulusha ayengi.”—1 Timote 6:9, 10.

Mu kushininkisha Paulo alishibe cintu alelandapo. Ilyo talaba Umwina Kristu, ali umo uwa bashimapepo abaishibikwe nga “baFarise,” abo Baibolo ilondolola nga “batemwe fyuma.” (Luka 16:14) Nangu cibe fyo, umutumwa tasosele ukuti ukupange ndalama kwalibipa. Mu cifulo ca ico, alisokele “abafwayo kuba ne fyuma” nelyo, nga fintu ubupilibulo bumbi busosa, abantu “ababika imitima yabo pa kuba abakankaala.” (Phillips) Lelo cinshi cabipa mu kucite co?

Nga fintu Paulo alondolwele, aba musango yu “bawila mu kweshiwa kabili mu lukose.” Amapinda 28:20 yasosa icapalako lintu yatila: “Uwendesha ukuti acindame [“anonke cuma,” NW] talingwa wa kaele.” Abacaice bamo baalukila ku kwiba pa mulandu wa kutontonkanya ukuti tabakwete ifyakumanina.

Ca cine, abacaice abengi te kuti batontonkanye pa kwiba. Lelo bamo kuti baisansha mu ncitilo sha busanso shimbi. Christianity Today ishimika ukuti: “Incenshi shimo shisumina ukuti ukuteyesha ifyangalo fya cela mushuke nakwanana nga nshi ku bapungwe.” Ku ncende imo iya ku United States, “mupepi na maperesenti 90 aya bapungwe lintu bafika mu mwaka wabo uwa kulekeleshako mwi sukulu lya ku sekondari ninshi balishitapo amatikiti ya lotari ukubomfya inshila sha bucenjeshi.” Abacaice bamo balukila na ku kucita ifyacishanapo kubipa. Matthew uuli ne myaka 16 asosa ukuti: “Incito ishisuma shalyafya ukusanga. E ico indalama nkwata ishingi shifuma mu fya kushitisha. . . . Mu nshita mu nshita [naleshitishako imiti ikola].”

‘Ukwibisha mu Boni’

Cine cine, ukukwata indalama kuti kwalenga umo ukuba ne fya kucita ifingi. Lelo nga fintu Paulo alondolola, mu kupelako, ukusupila indalama kuti kwalenga umo ukuba umusha ku “lunkumbwa ulwingi ulwa kutumpa kabili ulwa kucena, ifyo fiibisha abantu mu kupomonwa kabili mu boni.” Ee, ilyo watendeka fye ukulamwa no kutemwa indalama, ulunkumbwa, akalumwa akengalenga imisoka, no lunkumbwa lumbi ulwa kucena kuti fyakuteka. (Linganyako Abena Kolose 3:5.) Icipande muli magazini witwa Teen casosele ukuti abapungwe bamo kuti baba sana no lunkumbwa lwa bamotoka ne fya kufwala fya bacaice banabo “ica kuti batendeka ukuyumfwa abacimfiwa.” Ici cipande calundapo kuti ulunkumbwa lwa musango yu inshita shimo “lufika fye na ku kuipata, kabili uwacaice atendeka fye ukutontonkanya pa fyo ashikwete epela.”

Lyene, mona no kuti ukufwaya ukuba uwa fyuma te kuti kulenge fye umo ‘ukuwila mu kweshiwa’ lelo kuti kwamulenga no ‘kwibila mu kupomonwa kabili mu boni.’ Uulondolola Baibolo Albert Barnes asosa ukuti: “Icimpashanya cili lishitima lya pa menshi ilyonaike, e lyo lyatendeka ukwibila pamo na fyonse ifilimo. Fyonse nafyonaulwa. Insansa, ubusuma, ishina lyapangwa, no mweo fyonse fyaonaulwa umupwilapo.”—Linganyako 1 Timote 1:19.

Lyene, mu kulinga, Paulo asosa ukuti ukobelwa no “kutemwe ndalama e shinte lya bubi bonse.” Ici calilenga abengi ‘ukulufiwa ukufuma ku citetekelo, no kuilasamo abene amalangulusha ayengi.’ Ku ca kumwenako, uwacaice twalaita Rory atendeke ukuteya ifyangalo fya cela mushuke lintu aali ne myaka 12. Ebukisha ukuti: “Yali ni nshila ya kukwatilamo indalama ukwabula ukushibombela.” Tapapitile nshita, ali mu nkongole sha myanda ya madola icamulengele ukulabako ku fibusa, ulupwa, ne fya ku sukulu. Asumina ukuti: “Naleesha ukuleka,” lelo alefilwa. Alitwalilile ‘ukuilasa umwine amalangulusha ayengi’ ukufikila alombele ukumwaafwa ilyo afishishe imyaka 19. E ico, kalemba Douglas Kennedy talekukumya fye mu citabo cakwe ica Chasing Mammon, lintu aita ukusupila indalama ukuti “ca kucitika cabipa sana.”

Ukulinganya

E ico, ukupanda mano kwa kwa Solomone kulabomba na nomba nga fintu kwalebomba imyanda ya myaka ku numa. Kwatila: “Wicucutikila ku kuicindamika [“kuba uwa fyuma,” NW]; ucenjele, uikaanyeko: amenso yabumona, kabili nabuya, pantu ubucindami [“ifyuma,” NW] buicitila amapindo, nga kapumpe uuifwinta mu muulu.” (Amapinda 23:4, 5) Ifyuma fya pa kashita akanono, e ico bupumbu ukutontomesha pa kupanga indalama mu bumi. Umwina Kristu wacaice uwe shina lya Maureen asosa ukuti: “Nshilefwaya ukwikatwa na mabuyo ya ku mubili. Nalishiba ukuti bumupashi bwandi e bukaculilamo nga naikatwa no kufwaisho kupanga indalama.”

Ca cine, indalama shilakabilwa. Kabili ukukwata ishalinga kuti kwakulenga ukukwata ifyo ulekabila—no kwafwako fye bambi lwa ku mubili mu nshita mu nshita. (Abena Efese 4:28) Sambilila ukubombesha pa kuti ulekwata indalama mu nshila isuma. Na kabili, sambilila ifya kusunga indalama, ukupende ifyo shikabomba, no kushibomfya mano mano. Lelo wileka indalama ukuba icintu cakatamisha mu bumi. Esha ukumone fintu mu nshila yashikatala iyo kalemba wa Amapinda 30:8 aalefimwenamo lintu apepele ukuti: “Mwimpeela bupina nangu bucindami [“ifyuma,” NW].” Ukupitila mu kubika ifya ku mupashi intanshi, ukanonka ifyuma fyawamisha. Nga fintu Amapinda 10:22 yasosa, “ipaalo lya kwa Yehova lyene lilacindamika, kabili talundako ukulungulula.”

[Icikope pe bula 29]

Abacaice abengi bafwaya indalama pa kuti bengatwalilila ukulingana na banabo