1. Bushe Ifya mu Muulu Tafyaluka?

Aristotle aleti ifya mu muulu tafyaluka. Aleti, icaikasha intanda na maplaneti yambi te kuti cikule nelyo ukucepa.

Bushe ifi e fyo na Baibolo yalanda? Awe; tayalanda pali ici mu kulungatika. Lelo moneni amashiwi ubusuma ayaba mu Baibolo, ayatila: “Kwaba uwaikala pa muulu wa calo icabulungana, ico abaikalamo baba nge fipaso, uufungulula imyulu kwati ni nsalu iya-anguka, uifungulula nge tenti lya kwikalamo.”—Esaya 40:22.a

Ni fili kwi ifyumfwana ne fyo basanga muno nshiku? Bushe ni filya Aristotle alesambilisha nelyo ni filya Baibolo ilondolola? Bushe abasambilila ifya mu muulu aba muno nshiku balandapo shani? Mu myaka ya ba 1900, abasambilila ifya maplaneti balipapile ukwishiba ukuti ifya mu muulu filaaluka. Na kuba, cimoneka kwati ifipinda bushiku filaya filetalukana. Nga kwali basayantisti abaletontonkanya ukuti imyulu ilaya ilekulilako ninshi banono sana. Muno nshiku, abasambilila ifya mu muulu basumina ukuti kale sana imyulu yali iinono nomba ilaya ilekulilako lyonse. Ifi basayantisti basanga muno nshiku filanga ukuti ifyo Aristotle alesambilisha te fya cine.

Inga amashiwi yaba mu Baibolo, bushe ya cine? Te kuti citwafye ukwelenganya kasesema Esaya aletamba intanda, aletontonkanya no kuti imyulu yaba kwati litenti ilyo ba-ansa, nelyo ukufungulula.b Afwile alimwene ne fyo icipinda bushiku capalana ne “nsalu iya-anguka” iyabuuta.

Na kabili, amashiwi yalembele Esaya yalenga twalaelenganya ifyo imyulu yaba. Kuti twaelenganya amatenti balebomfya kale; nalimo kuti twaelenganya itenti ilyo bapeta balelifungulula no kulyansa pa nshi ilyo bashilalitanika. E lyo kuti twaelenganya na shimakwebo alefungulula insalu ya-anguka iyabuuta pa kuti uuleshita aiceeceete. Muli ifi twacilaelenganya, insalu ne tenti fyaciba ifinono ilyo bacifipeta, nomba cilya bafifungulula fyacimoneka ifikulu.

Kwena, tatuletila amashiwi ya mu Baibolo aya kuti itenti na ya kuti insalu ya-anguka yapilibula ukuti imyulu ilaya ilekulilako. Lelo bushe taciletupapusha ukwishiba ukuti ifyo Baibolo ilondolola imyulu filomfwana ne fyo basayantisti basanga muno nshiku? Esaya aliko imyaka ukucila pali 300 ilyo Aristotle ashilafyalwa kabili palipitile imyaka iingi nga nshi pa kuti basayantisti bese basange ifishinka ifyumfwana ne fyo Baibolo yalanda. Lelo ubulondoloshi bwalembele uyu kasesema umuHebere tabukabila ukupitulukwamo pa kuti bulingane ne fyo basayantisti balesanga muno nshiku nga filya caba ku cipasho ico Aristotle apangile.